Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

Iqlim elementlarining hududiy va mavsumiy taqsimlanishi. O’zbekistonning tekislik qismi subtropik iqlimli cho’l va mo’’tadil iqlimli cho’l zonalarida joylashgan. Iqlimshunoslar subtropik mintaqa cho’llari bilan mo’’tadil mintaqa cho’llari o’rtasidagi chegarani Ustyurt platosining janubi-Quyi Amudaryo (Chimboy)-Qoratog` yo’nalishida o’tkazadilar. Bu shimoliy (mo’’tadil) va janubiy (subtropik) cho’llar hamda tog`lik hududlar iqlimida katta farqlar bo’lib, ular iqlim elementlarining fasllar bo’yicha taqsimlanishida ko’zga yaqqol tashlanib turadi.
Issiqlikning taqsimlanishi joyning geografik kengligiga, Quyosh radiastiyasi miqdoriga, havo massalarining xususiyatiga va er yuzasining tuzilishiga bog`liqdir. Meteorologik holatning eng asosiy ko’rsatgichi-bu havo haroratidir. O’zbekistonning tekislik qismida havoning yillik o’rtacha harorati chekka shimolda Q8,6<sup>0</sup> ga, janubda esa Q18<sup>0</sup> ga teng. Tog`lik hududlarda havo haroratining taqsimlanishiga tog` tizmalarining yo’nalishi, mutlaq balandligi va Quyoshga hamda havo oqimlarining yo’nalishiga nisbatan qanday joylashganligi ta’sir ko’rsatadi. Tog`larda yuqoriga ko’tarilgan sari havo harorati pasayib boradi. Shuning uchun tog`larda havoning yillik o’rtacha harorati tekislikka nisbatan ancha past bo’lib, 2200-2500metrda manfiy ko’rsatgichga ega.
O’zbekistonda eng sovuq oy-yanvarning o’rtach harorati faqat mamlakat janubida 0<sup>0</sup> dan yuqori: Sherobodda Q3,6<sup>0</sup>, Termizda Q2,8<sup>0</sup>, G`uzorda Q1,9⁰ ga teng. Shimoli-g`arbga borgan sari harorat pasaya boradi va Zarafshon vodiysida 0,2<sup>0</sup>, Mirzacho’l hamda Qizilqumda -2<sup>0</sup>,-4<sup>0</sup>, Xorazm vohasida -5<sup>0</sup>,-7<sup>0</sup>, Ustyurt platosida esa -8<sup>0</sup>,-11<sup>0</sup> bo’ladi. Tog` oldi hududlarida (500-1200 m. balandlikda) havo harorati pastroq erlardagiga nisbatan iliqroq bo’ladi. Masalan, Urgutda (balandligi 1000 m) yanvar oyining o’rtacha harorati -0,5⁰, Omonqo’tonda (1200 m) -0,6⁰ bo’lsa, Mirzacho’lda -2,3⁰. Tog` oldidan balandga ko’tarila borganda havo harorati yana pasayadi. Masalan, Chimyonda (1438)-4,6<sup>0</sup>, Ko’lsoyda (2100)-5,9<sup>0</sup> teng.-6<sup>0</sup>li izoterma Hisor tog`larida 2500-3000 metr balandlikdan, G`arbiy Tyanshanning O’zbekistondagi tizmalarida 1800-2500 metr balandlikdan o’tadi. O’zbekistonda Arktika va Sibirdan sovuq havo massalari kirib kelganda havo harorati qishda juda ham pasayib ketadi. Mutlaq past harorat Toshkent-Mirzacho’l hududida -28<sup>0</sup>dan -35<sup>0</sup> gacha, Farg`ona vodiysida -23⁰dan -31⁰ gacha, Turkiston-Nurota tog`larida -28<sup>0</sup> dan -35<sup>0</sup> gacha, Zarafshon vodiysida -24<sup>0</sup>dan -35<sup>0</sup> gacha , Qashqadaryo vohasida -23<sup>0</sup> dan -27<sup>0</sup> gacha, Quyi Amudaryoda -29<sup>0</sup> dan -32<sup>0</sup> gacha, Ustyurtda esa -37<sup>0</sup> gacha etadi. Qishning davom etishini bilish qishloq xo’jaligi nuqtai nazaridan ayniqsa katta ahamiyatga ega. (1-jadval)
O’rta Osiyoda qishning chegarasini sutkalik haroratning bahorda va kuzda Q5<sup>0</sup> dan o’tgan sana oralig`idagi kunlar bilan hisoblanadi. Sutkalik o’rtacha haroratning Q5⁰ dan pasayishi o’simliklarning o’sishi va rivojlanishi uchun noqulay. Lekin ayrim mutaxassislar haqiqiy qish chegarasini sutkalik havo haroratining 0⁰ dan bahorda va kuzda o’tgan sanalari orasidagi kunlar bilan hisoblaydilar. Haqiqiy qishda o’simlikning o’sishi va rivojlanishi butunlay to’xtaydi.

1-jadval