Buxoro davlat universiteti pedagogika instituti

Qiziquvchilar uchun. Bir soʻzi qoʻllanishi, vazifasi va ma’nosiga 
koʻra ayrim hollarda boshqa sanoq sonlardan farqlanib turadi. Bu soʻz 
uch xil holatda kelishi kuzatiladi: 1) tub soʻz shaklida; 2) 
qoʻshimchalar bilan birga; 3) ayrim soʻzlar bilan birga. 
Bir sanoq soning tub soʻz shaklida kelishi. Bunda quyidagi 
ma’nolarda keladi: 
1) sanoq manosini anglatib, predmetning belgisini ifodalaydi: Yana 
bir kitobni oʻqishim kerak. 
Yodda tuting. Agar bir soni otga bog’lanib, aniq miqdoriy 
koʻplikni ifodalasa, gap urg’usini oladi.
2) noaniqlikni ifpdalab, gumon olmoshi ma’nosida keladi. M.: Keng 
yag’rinli bir oʻzbek yigiti soʻzlay boshladi. 
  Yodda tuting. Agar noaniqlikni ifodalasa gap urg’usini olmaydi. 
3) fe’lga bog’lanib, harakatning belgisini ifodalab keladi. M.: 
Mashina bir lapangladi-da, oldinga intildi. 
 4) istak, xohish ma’nosini ifodalab keladi: Ertaga bir hordiq 
chiqarsam. 
 5) predmetlarning bir turda yoki jinsdosh ekanligini hamda “bir xil” 
degan ma’noda keladi. M.: Egizaklarning boʻyi, yuzi, qilig’i bir. 
Tiling bilan koʻnglingni bir tut. Behruz bilan Doniyorning yoshi bir. 
 6) ma’noni kuchaytirib keladi: Kecha bir yomg’ir yog’di. 
7) takror kelib ayiruv bog’lovchisi vazifasida keladi va navbatma-
navbat yuzaga kelgan voqeani ifodalab keladi: Bir qor yog’adi, bir 
yomg’ir.
Izoh. Bunda u bog’lovchi sanaldi. 
Bir 
soʻzi ba’zi qoʻshimchalar yoki yuklamalar bilan 
qoʻllanganda:

---

102 
1) egalik qoʻshimchalarini olib, oʻxshashlik ma’nosini ifodalaydi: U 
ham mening bir/im.
2) joʻnalish kelishigi qoʻshimchasini qabul qilib, tub soʻz holiga 
kelib, ravishga koʻchadi va birgalik ma’nosini ifodalaydi: Humoyun 
bilan birga keldim. 
3) chiqish kelishigi qoʻshimchasini qabul qilib, tub soʻz holiga kelib, 
toʻsatdan boʻladigan voqeani ifodalab, ravishga koʻchadi: Bola birdan 
yig’lsb yubordi.
 4) -day yasovchisini olib, holat ravishiga aylanadi: Ota-ona 
farzandlariga birday qaraydi. 
5) -ov jamlovchi son qoʻshimchasini olib, batamom tub soʻz holiga 
kelib, gumon olmoshiga aylanadi hamda noaniq shaxs ma’nosini 
ifodalaydi: Hovlida sizni birov kutyapti.
6) -oq elementini qabul qilib, tub soʻz holiga kelib, zidlov 
bog’lovchisi vazifasida keladi: Qor yog’yapti, biroq havo iliq.
7) -akay qoshimchasini olib, “butunlay”, yoki “tamoman” 
ma’nolarini ifodalaydi: Mashina birakay toʻxtab qoldi. 
8) -or/-on qoʻshimchalarini oladi: Biror voqea yuz berdimikan? 
Ba’zan bu soʻzdan keyin -ta qoʻshimchasi qoʻshilib kelishi mumkin: 
Bironta insonga ishonmaslik – bu fojea. 
9) -gina yuklamasini olib, chegaralash ma’nosini ifodalaydi. Bunda 
u bog’langan soʻz chegaralab koʻrsatiladi: Darsga birgina Azamat 
kelmagan.
10) ham yuklamsini -am shaklida qabul qilib, belgini kuchaytirib 
keladi: Havo biram sovuq.