Buxoro davlat universiteti pedagogika instituti

Yordamchi so‘zlar. Mustaqil holda gap boʻlagi vazifasida kela 
olmaydigan, turlicha yordamchi ma’no va vazifalarda qoʻllanadigan 
soʻzlar. O‘zbek tilida yordamchi soʻzlar ma’no va vazifasiga koʻra uch 
turga boʻlinadi: 1) koʻmakchi (q.); bog‘lovchi (q.), yuklama (q.). 
Yuklama. Ayrim gap boʻlagiga yoki gapga bir butun holda 
qoʻshimcha ma’no ifodalash uchun xizmat qiladigan yordamchi soʻz. 
O‘zbek tilida yuklamaning quyidagi turlari bor: 1) soʻroq yuklamalari 
(q.); 2) kuchaytiruv va ta’kid yuklamalari (q.) 3) ayiruv-chegaralov 
yuklamalari (q.); aniqlov yuklamasi (q.). 
 
Z 
Zamon kategoriyasi. Harakatning nutq momentiga munosabatini 
bildiruvchi grammatik kategoriya. Harakatning nutq momentiga boʻl-
gan munosabatiga koʻra fe’lning uch xil zamon turi buladi: 1) utgan 
zamon; 2) hozirgi zamon; 3) kelasi zamon. Harakatning nutq; 

---

209 
momentiga munosabatini bevosita yoki bavosita ifodalashiga ko‘ra 
zamonning ikki turi farqlanadi: 
1) 
absolyut zamon , 2) nisbiy zamon. 
Zidlov boglovchilari. Ma’nolari bir-biriga qarama-qarshi (zid) 
boʻlgan uyushiq boʻlaklarni, shuningdek, qoʻshma gap tarkibidagi 
sodda gaplarni bogʻlash uchun xizmat qiluvchi bog‘lovchilar: lekin, 
ammo, biroq, hollbuki kabi: G‘oʻza sug‘orishni juda yaxshi biladilar, 
lekin amal qilmaydilar. (Oybek.) Xotin bu gapni shikoyat tarzida 
aytdi, ammo Turobjon buni ta’na deb tushundi. (A.Qahhor.) Oʻktam 
mevalarni saralaydi, biroq egasi kelmaydi. (Oybek.) 
O‘ 
Oʻtgan zamon fe’llari. Harakatning nutq paytidan oldin (nutq 
paytigacha) bajarilishini bildiruvchi fe’l, fe’lning shunday ma’noli 
shakllari. Oʻzbek tilida oʻtgan zamon fe’lining qo‘shimchalar 
yordamida, shuningdek, edi toʻliqsiz fe’li yordamida yasaluvchi bir 
necha turi bor: oldi, olibdi, olgan; olgan edi, olar edi, olayotgan edi, 
olib edi (oluvdi) kabi. Bu shakllarning har biri bevosita kuzatganlik, 
kuzatmaganlik, davomlilik kabi o‘ziga xos qo‘shimcha ma’nolari 
bilan bir-biridan farqlanadi: Qiz Umidga qarab jilmaydi. (Mirmuhsin) 
Tog‘asi o‘sha kitobni o‘qibdi. Keyin kitobdan o‘rganganini ishga 
solibdi. Natijada so‘ridagi uzumlarni yetishtiribdi. (N. Maqsudiy) 
Dehqonlar Navro‘zda dala ishlariga kirishganlar, ish hayvonlarini, 
asboblarini olib chiqib, yer hayday boshlaganlar. (M. Alaviya)  
Oʻtgan zamon Harakatning nutq paytidan oldin bajarilishi. 
Shunday harakatni bildiruvchi fe’l «oʻtgan zamon fe’li», «oʻtgan 
zamon shakli» deyiladi.