Buxoro davlat universiteti raxmatullayeva f. M., Abdulloyev a. J., Giyazova n. B., Narzullayeva g. S

 
Nazorat savollari 
1. Fanning predmetini tushuntiring. 
2. Fanning ob'ektlarini ta'riflang. 
3. Fanning boshqa iqtisodiy fanlar bilan aloqasi nimadan iborat? 
4. Fanning tadqiqot usullarini ayting. 

---

18 
5. Statistik guruhlash usulining mazmunini tushuntiring. 
6. Monografik usul nimadan iborat? 
7. Matematik-modellashtirish qanday usul? 
8. Fanning maqsadi va asosiy vazifalari nimalardan iborat? 
9. Fanning mazmuni nimadan iborat? 
 
 
 
2-MAVZU. TASHQI IQTISODIY FAOLIYATNING 
NAZARIY, HUQUQIY VA TASHKILIY ASOSLARI 
 
2.1. Tashqi iqtisodiy aloqalar tushunchasi, mohiyati va tasnifi 
2.2. O’zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyatning huquqiy 
bazasi 
 
Tayanch iboralar: tashqi iqtisodiy aloqalar, tashqi iqtisodiy 
faoliyat, tashqi iqtisodiy operatsiyalar, tashqi iqtisodiy bitim, xalqaro 
mehnat taqsimoti 
 
2.1. Tashqi iqtisodiy aloqalar tushunchasi, mohiyati va tasnifi 
Har bir mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyati uning iqtisodiy 
o'sishining muhim shartidir. Bu, ayniqsa, xalqaro iqtisodiy integratsiya, 
transmilliylashuv, xalqaro mehnat taqsimoti, jahon iqtisodiyotining 
globallashuvi sharoitida dolzarbdir. 
"Tashqi iqtisodiy aloqalar" va "tashqi iqtisodiy faoliyat» 
tushunchalarini farqlash kerak. 
Korxonalarning tashqi iqtisodiy faoliyati bu – xalqaro ishlab 
chiqarish va ilmiy-texnikaviy hamkorlik, mahsulotlarni eksport va 
import qilish, korxonaning tashqi bozorga chiqishi bilan bog'liq 
iqtisodiy faoliyat sohasidir. Bu faoliyat mamlakatning tashqi iqtisodiy 
aloqalarini amalga oshirishni anglatadi. 
Tashqi iqtisodiy faoliyatni uning funktsiyalari kategoriya sifatida 
tavsiflaydi: 
1) xalqaro iqtisodiy almashinuvni tashkil etish va unga xizmat 
ko'rsatish – xalqaro mehnat taqsimoti jarayonida (bundan buyon 

---

19 
matnda – XMT deb yuritiladi) olingan mahsulotlarni iste'molchiga 
yetkazish; 
2) XMT mahsulotlarining iste'mol qiymatini xalqaro e'tirof etish 
– tovar-pul munosabatlari harakatining bajarilishi – XMT mahsulotini 
pulga almashtirish, natijada almashtirilayotgan mahsulotdagi iste'mol 
qiymati xalqaro e'tirofga sazovor bo'ladi; 
3) xalqaro pul muomalasini tashkil etish – xalqaro hisob-kitoblar 
jarayonida pulning harakati uchun shart-sharoitlar yaratish. 
Tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish tashqi iqtisodiy 
aloqalarni amalga oshirish shaklida namoyon bo’ladi. 
Tashqi iqtisodiy aloqalar – iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida 
davlatlar va ularning sub'ektlarining xalqaro hamkorligining turli 
shakllarining kompleks tizimi. 
Tashqi iqtisodiy aloqalar kategoriya sifatida – davlatlar va 
mamlakatlarning iqtisodiy sub'ektlari o'rtasida resurslar harakatida 
yuzaga 
keladigan 
iqtisodiy 
munosabatlar 
tizimidir. 
Ushbu 
munosabatlar davlatning iqtisodiy hayotining barcha sohalarini, 
birinchi navbatda, ishlab chiqarish, savdo, investitsiya va moliyaviy 
sohalarni qamrab oladi. 
Binobarin, tashqi iqtisodiy aloqalar bir aniq mamlakatning boshqa 
mamlakatlar bilan xalqaro mehnat taqsimoti, fan va ishlab chiqarishni 
ixtisoslashtirish hamda boshqa omillarga asoslangan ishlab chiqarish, 
savdo, siyosiy va boshqa xil munosabatlaridir. 
Tashqi iqtisodiy aloqalar shakli bu aloqaning mavjudligi, 
muayyan aloqa mohiyatining tashqi ko’rinishi. 
Tashqi iqtisodiy faoliyatning tuzilmaviy birligi tashqi iqtisodiy 
operatsiya hisoblanadi. 
Tashqi iqtisodiy operatsiya – savdo, investitsiya yoki boshqa 
iqtisodiy bitimlarni tayyorlash, tuzish va amalga oshirish bo'yicha turli 
mamlakat kontragentlarining harakatlar majmui. 
Tashqi iqtisodiy operatsiyalar quyidagi asosiy yo'nalishlar 
bo'yicha amalga oshirilishi mumkin: 
1) savdo (eksport-import operatsiyalari, shu jumladan reeksport 
va reimport, qarshi savdo operatsiyalari va boshqalar.); 
2) 
texnologiyalar 
transferi 
(litsenziya 
va 
franchayzing 
shartnomalari, muhandislik, reinjiniring, konsalting va boshqalar.); 
3) investitsiyalar (chet el kapitali ishtirokidagi qo'shma 
korxonalar, erkin iqtisodiy zonalar doirasida investitsiyalar). 

---

20 
Tashqi iqtisodiy bitim – xorijiy kontragentlar bilan huquqiy 
munosabatlarni o'rnatish, o'zgartirish yoki tugatishga qaratilgan 
harakatlar. 
Tashqi iqtisodiy faoliyat tashqi iqtisodiy aloqalardan farqli 
o'laroq, eksport-import bitimlari uchun tovar nomenklaturasini 
tanlashda, qiymat va narx belgilashda, etkazib berish hajmi va 
muddatini aniqlashda to'liq mustaqil bo'lgan ishlab chiqarish 
tuzilmalari (firmalar, tashkilotlar, korxonalar) darajasida amalga 
oshiriladi. Tashqi iqtisodiy faoliyatni xo’jalik sub'ektining muayyan 
tashqi iqtisodiy funktsiyalari majmuasi sifatida ifodalash mumkin. 
Tashqi iqtisodiy faoliyat sub'ektlari – xorijiy sheriklar bilan tashqi 
iqtisodiy operatsiyalarni mustaqil ravishda amalga oshiradigan xo'jalik 
faoliyati sub’ektlari. 
Tashqi iqtisodiy faoliyatning moddiy asosi mamlakat, 
mintaqaning tashqi iqtisodiy majmuasi hisoblanadi. 
Mamlakatning tashqi iqtisodiy majmuasi – eksport mahsulotlarini 
ishlab chiqaruvchi va sotuvchi, shuningdek import tovarlarini sotib 
olib, qayta ishlovchi, tashqi iqtisodiy faoliyatning boshqa shakllarini 
amalga oshiruvchi tarmoqlar, tarmoqosti, birlashmalar, korxonalar, 
firmalar, kooperativlar, tashkilotlar, hamda tashqi savdo faoliyatini 
amalga oshirishga ko’maklashadigan davlat va jamoat tuzilmalari 
majmui. 
Mamlakatning tashqi iqtisodiy majmuasi bo’g’inlari: 
1. Tashqi iqtisodiy faoliyat masalalari bilan shug'ullanuvchi 
davlat organlari. 
2. Eksport mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi va import 
mahsulotlarini iste'mol qiluvchi iqtisodiy komplekslar, tarmoqlar, 
kichik tarmoqlar, korxonalar. 
3. Eksport-import operatsiyalarini amalga oshiruvchi xo'jalik 
yurituvchi subyektlar. 
4. Tashqi iqtisodiy faoliyatga ko'maklashuvchi tashkilotlar - 
tashqi iqtisodiy faoliyat infratuzilmasi: 
- axborot-maslahat tuzilmalari; 
- kredit-bank tizimi; 
- sug'urta kompaniyalari; 
- tovar bozorlarii; 
- ulgurji vositachilik firmalari; 
- transport va ekspeditsiya xizmatlari. 

---

21 
5. Savdo-iqtisodiy masalalar bilan shug'ullanadigan xorijiy 
muassasalar.