Buxoro davlat universiteti raxmatullayeva f. M., Abdulloyev a. J., Giyazova n. B., Narzullayeva g. S

 
10.2 Xorijiy investisiyalarning xalqaro boshqaruvi 
Ma'lumki, mamlakat iqtisodiyotining taraqqiyoti bevosita 
investisiyalar oqimiga bog'liq. Bu borada harakatlar strategiyasida 
ilgari surilgan g'oyalarni hayotga joriy etish, mamlakatimiz 
iqtisodiyotini tarkibiy o'zgartirish, tarmoqlarni modernizasiya qilish, 
texnik va texnologik yangilashga doir loyihalarni amalga oshirish 
uchun investisiyalarni jalb qilish hamda investorlarning huquq va 
manfaatlarini himoya qilish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Jahon tajribasidan kelib chiqib, quyida investorlar olishga 
intiladigan bir qator huquq va kafolatlar keltirilgan: 
- xorijiy va milliy investorlar uchun teng huquqli va 
nodiskriminasion rejimning mavjudligi; 
- hukumat 
organlarining 
noqonuniy 
hatti-harakatlaridan 
himoyalash kafolatlari va mazkur hatti harakatlarni sud tartibida 
shikoyat qilish huquqi; 
- investisiyalarni milliylashtirishdan himoyalash kafolati va bular 
sodir bo'lganda adolatli kompensasiya olish huquqi; 
- xorijiy investorlar uchun resipient mamlakat hududida qonun 
bilan belgilangan barcha soliq va yig'imlarni to'lagandan so'ng 
daromad, foyda va boshqa qonuniy olingan pul mablag'laridan 
foydalanish va ularni xorijiy valyutada chet elga o'tkazish huquqi; 
- investisiya faoliyati sub'ektlari huquqlarining barqarorligi, ya'ni 
Qonunchilik aktida shartlashilgan muddatga shartnoma tuzishda amal 
qilgan qoidalarga nisbatan boshqa qoidalarni belgilovchi qonunlarning 
qabul qilinishi holatlarida ham ular huquqlarining o'zgarmasligi 
kafolati; 
- qonun tomonidan tartibga solinadigan va yo'l qo'yiladigan 
darajada iqtisodiyotning barcha sektorlariga, turli xil ko'rinishda 
(bevosita, portfel va b.) investisiyalar kiritish huquqi; 
- investisiya imtiyozlarini olish huquqi; 
- yerga egalik qilish huquqi; 
- nizolarni xolisona va mustaqil tartibda sudda yoki xalqaro 
arbitraj sudida hal etish huquqi. 

---

97 
Investisiya nizolari Jahon banki tomonidan tayyorlangan va 1969 
yilda Vashingtonda qabul qilingan "davlatlar o'rtasidagi investisiya 
nizolarini hal qilish tartibi to'g'risida"gi Konventsiya orqali hal etiladi. 
Investitsiya jarayonining globallashuvi xalqaro shakllari va unga 
ta'sir o'tkazish usullarining rivojlanishida muhim o'zgarishlarni nazarda 
tutadi. 
Birinchidan, milliy mexanizmlar bir-biridan avtonom tarzda va 
mustaqil ravishda kapitalning samarali joylashuvini ta'minlay olmaydi. 
Ikkinchidan, kapitalning harakati uchun o'z shartlari bo'yicha 
mutlaqo bir hil makon yaratilishi ko'zda tutilgan. 
Uchinchidan, ishlab chiqarish jarayonining mutaxassislikning 
yuqori shakllarini rivojlantirish, chet eldagi filiallar va xorijiy 
investitsiyalarga ega bo'lgan korxonalarni tashkil etish orqali milliy 
doiradan tashqariga chiqishi TTXI faoliyatining xalqaro kafolatlarini 
yaratish va rivojlantirish zaruratini keltirib chiqaradi. 
Xalqaro mexanizm vositalarining tahlili shuni ko'rsatdiki, ularni 
uch guruhga bo'lish mumkin: 
- ikki tomonlama, 
- mintaqaviy (bir nechta, ammo cheklangan miqdordagi 
mamlakatlar ishtirok etadi) 
- xalqaro (potentsial jihatdan global) kelishuvlar. 
Ikki tomonlama investitsiya shartnomalarining investitsiya 
jarayonining globallashuviga ta'sirining ayni vaqtda ziddiyatli 
tomonlari mavjud. Bir tomondan, ular xorijiy kapitalga nisbatan 
sezilarli darajada farq qiladigan, teng bo'lmagan, teng bo'lmagan va 
ba'zan ziddiyatli munosabatlarni o'z ichiga oladi, bu umumiy 
investitsiya maydonining yomonlashishiga olib keladi, uning alohida 
segmentlarini bir-biridan ajratadi. Boshqa tomondan, ikki tomonlama 
shartnomalar kapital almashinuvi hajmini oshirishga, mahalliy xalqaro 
ishlab chiqarish tizimlarini shakllantirishga, kapital harakati yo'lidagi 
to'siqlarni bartaraf etishga yordam beradi. Shuningdek, investitsiya 
jarayonini ikki tomonlama liberallashtirish darajasi oshgani sayin, 
TTXI tartibga solishning mushtarakligi va umum e'tirof etilishi 
kuchayib bormoqda, jahon investitsiya jarayonining chuqurlashuvi va 
kengayishi kuzatilmoqda. Ikki tomonlama shartnomalarga bo'lgan 
ehtiyojga sabab shundaki, ular doirasida ko'p tomonlama bitimlarga 
ko’ra mamlakatlarning pozitsiyalarini kelishib olish osonroqdir. 

---

98