Buxoro davlat universiteti tarix va yuridik fakulteti yurisprudensiya va ijtimoiy-siyosiy fanlar kafedrasi

Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat.

I.BOB. YANGI O’ZBEKISTONNING MILLIY BARQAROR RIVOJLANISH MAQSADLARI


1.1. Barqaror rivojlanish: kelib chiqishi, tushunchasi, xususiyatlari.

Bugungi kunda har bir davlat o’zining Barqaror rivojlanish strategiyasini ishlab chiqgan bo’lib, shu reja asosida taraqqiyot sari ildamlashmoqda. Barqaror rivojlanish tushunchasi dastlab kelajak avlodlarining resurslariga ziyon etkazmasdan hozirgi zamon ehtiyojlarini qondirish deb ta'riflangan⁸. Boshqacha qilib aytganda, kelajakdagi avlodlarning ularga erishish imkoniyatlarini kamaytirish hisobiga hozirgi rivojlanishga erishib bo'lmaydi.

Barqaror rivojlanish hozirgi va kelajak avlodlar manfaati uchun tabiiy resurslarni saqlash va himoya qilishga qaratilgan. Shu qatori insonning ijtimoiy, siyosiy va madaniy ehtiyojlarini qondirishni, sog'lom muhitni saqlashni hisobga oladi. O'z navbatida, shu jumladan, barqaror rivojlanishning avlodlararo o'lchovi, ya'ni kelajak avlodlar uchun bir xil ehtiyojlarni qondirish xavfini tug'dirmaydi. Barqaror rivojlanish kontseptsiyasi XX asrning 80-yillarda ishlab chiqilgan bo’lsa-da, unga yo'l ochgan g'oyalar o'nlab yillar oldin paydo bo'lgan⁹.
XX asrgacha resurslar deyarli cheksiz bo'lganligi va iqtisodiy o'sish imkoniyatlari ustun bo'lgan degan tushuncha hukmron edi. Biroq, istiqbol ilmiy o'zgarishlar va XIX-asr oxiri va XX-asr boshlarida sodir bo'lgan harbiy, iqtisodiy va ijtimoiy inqirozlar bilan o'zgarib turdi. Natijada insonlarga atrof-muhit borasidagi tasavvurlar ham o’zgara boshladi. Inson faoliyati, hech bo'lmaganda qishloq xo'jaligi rivojlanganidan beri tabiatga salbiy ta'sir ko'rsatib keldi. Biroq, bu ta'sir XVIII-asr o'rtalarida, birinchi sanoat inqilobi va XIX-asrning ikkinchi yarmida Ikkinchi sanoat inqilobi bilan keskin o'sdi¹⁰.
XVIII asrdan boshlab Yevropa olimlari tomonidan tabiat va mehnat o’rtasidagi ta’sir va chegaralar to'g'risida mulohazalar keng bahslarga sabab bo’lgan. XIX asrning birinchi chorak qismidan boshlab biologlar, kimyogarlar va iqtisodchilarlar tabiat resurslaridan oqilona foydalanish kerakligini ta’kilab o’tadilar. 1970-yillarning boshlarida YUNESKO tomonidan "Inson va biosfera" dasturi e’lon qilinadi¹¹. 1987 yilga kelib Xalqaro Ilmiy Jamiyatlar Ittifoqi (ICSU) tomonidan IGBP dasturi (Xalqaro geosfera va biosfera dasturi) ishlab chiqiladi. Olib borilgan tahlillar, ilmiy izlanish va tadqiqotlar natijasida barqaror rivojlanish modelini ishlab chiqishga asos bo’ldi. Mavjud rivojlanish modelining barqaror emasligi tobora aniqroq dalillarga duch kelib, barqaror rivojlanish modeli g'oyasi paydo bo'ldi. Barqaror rivojlanish ta'rifi BMTning “Atrof-muhit va taraqqiyot” bo'yicha komissiyasining "Bizning umumiy kelajagimiz" nomli ma'ruzasida keltirilgan¹². Ushbu hisobot Brundtland hisoboti deb ham tanilgan, chunki uni norvegiyalik Gro Harlem Brundtland boshqargan. Komissiya 1983 yilda tashkil topgan va turli xil tadqiqotlar, konsultatsiyalar, forumlar va dissertatsiyalarni amalga oshirgan, ulardan 1987 yilda yuqorida qayd etilgan ma'ruza paydo bo'lgan.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining “Atrof-muhit va uni rivojlantirish” loyihasi asosida turli mavzularda, jumladan atrof-muhitni asrash, rivojlanish tendensiyalari, iqlim o’zgarishi va bioxilma-xillik bilan bog’liq tadbirlar tashkil qilib boriladi. Hozirga qadar BMTning “Atrof-muhit va uni rivojlantirish” loyihasi asosida beshta yirik sammit bo’lib o’tgan¹³. Birinchi sammit 1972 yilda Stokgolmda (Shvetsiya) bo’lib, ushbu xalqaro uchrashuvda barqaror rivojlanishning umumiy asoslariga hissa qo'shish va bu borada jamiyatni boshqarish uchun chora-tadbirlar to'g'risida kelishib olindi.
Barqaror rivojlanish uchta asosiy ustun o'rtasidagi muvozanatni qidirib ishlaydi: ekologiya, iqtisodiyot va jamiyat. Vaqt o'tishi bilan barqaror bo'lgan rivojlanish atrof-muhit va tirik mavjudotlarni muhofaza qilish o'rtasida muvozanatga ega bo'lishi kerak, u mamlakatlar iqtisodiyotini yaxshilashga yordam berishi va shu bilan birga zamonaviy jamiyat rivojiga hissa qo'shishi zarur bo’lib, jamiyatdagi tengsizlik, irqchilik, gender zo'ravonligi va boshqalar kabi muammolarni birgalikda hal qilishga qaratilgan. Mamlakat iqtisodiyoti barqaror rivojlanib, jamiyat taraqqiyoti va gullab-yashnashi uchun oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy va ish kabi asosiy ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishga harakat qilinadi. Modomiki, agar ijtimoiy qashshoqlik tarqalayotgan va bu holat odatiy jihat sifatida qaralsa, qolgan ikki yo'nalish harakati o’z-o’zidan rivojlanmaydi yoinki bunga imkon bo’lmaydi. Rivojlanish va ijtimoiy farovonlik texnologik darajada, atrof-muhit resurslari va atrof-muhitning inson faoliyati ta'sirini o'ziga singdirish qobiliyati bilan cheklanganligi sababli, insonlar mavjud resurslarni iqtisod qilgan holda foydalanishi zarur. Chunki bizning sayyoramiz cheklangan. Ushbu vaziyatga duch kelib, resurslar tanqisligini oldini olish uchun atrof-muhit inson faoliyati ta'sirida bo'lgan darajada tiklanishi uchun texnologiya va ijtimoiy tashkilotni takomillashtirish imkoniyati ko'tariladi.
Barqaror rivojlanish atrof muhitni hurmat qiladigan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish tizimini yaratishga qaratilgan bo’lib, ya’ni Barqaror rivojlanish uchta asosiy ustunni (iqtisodiyot, ekologiya va jamiyat) takomillashtirish bilan bog'liqdir. Barqaror rivojlanish maqsadi eng munosib loyihalarni aniqlash va  insoniyatning iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik jihatlarini bir-biriga moslashtira oladigan va sayyorani yo'q qilmasdan yoki resurslarni kamaytirmasdan yaxshilaydigan barqaror rivojlanish tizimini yaratishga qaratilgan. Rejalar, dasturlar va loyihalarni ishlab chiqarishda dunyodagi barcha sub'ektlar (ham odamlar, ham kompaniyalar, uyushmalar va boshqalar) ushbu uchta ustuni hisobga olgan holda faoliyatlarini olib borishlari lozimligi ta’kidlanmoqda¹⁴. Mamlakat iqtisodiy jihatdan cheksiz va hech narsani qurbon qilmasdan o'sishi mumkin degan g'oya bu utopiya hisoblanadi. Hozirgi kunga qadar bizning jamiyatimiz energiya ishlab chiqarishni neft, tabiiy gaz yoki ko'mir kabi qazilma yoqilg'ilarni yoqishga asoslanmoqda. Iqtisodiy jihatdan harakat qilish va o'sishning bu usuli bizning atmosferamizni, suvlarimizni va tuproqlarimizni ifloslantiradi va o'z navbatida tabiiy resurslarning kamayishi va yomonlashishiga olib keladi. Toza va qayta tiklanadigan energiya texnologiyasining rivojlanishi bilan qazilma yoqilg'iga bog'liqlik kamaydi. Biroq, iqtisodiyotimizni qazib olinadigan yoqilg'idan butunlay chiqarib tashlash hali ham etarli emas. Shuning uchun barcha mamlakatlar uchun oldinga yo'nalish dekarbonlangan va qayta tiklanadigan energiya iqtisodiyotiga asoslangan energetik o'tishdir. Hozirgi avlodlar uchun farovonlikni ta'minlaydigan uzoq muddatli shart-sharoitlarni yaratishning ahamiyati, bu tahdid yoki kelajakdagi insoniyatning yashash sharoitlarining yomonlashuvi evaziga amalga oshirilmaydi. Shuning uchun barqaror rivojlanish hayotiy ahamiyatga ega bo'lgan va uchta asosiy ustunga ta'sir ko'rsatadigan ekologik muammolarni hisobga oladi.1992 yilda Rio-Janeyroda bo’lib o’tgan sammitda Yer Xartiyasi deb nomlangan hujjat qabul qilinadi. Unda barqaror dunyoga ega bo'lishi kerak bo'lgan global axloq qoidalari va barqarorlik bilan bog'liq qadriyatlar va tamoyillar har tomonlama bayon etiladi¹⁵. Ushbu sammitda dunyoning turli mamlakatlaridan yuzlab tadqiqotchilar va turli tashkilot rahbarlari ishtirok etib, jamiyatning barqaror bo'lishiga yordam beradigan umumiy qadriyat va tamoyillarni ishlab chiqishda o’z fikr-mulohazalari bilan o’rtoqlashdilar. Shu qatori 2001 yilda YUNESKO tomonidan “Madaniy xilma-xillik to'g'risidagi umumjahon deklaratsiyasi” qabul qilindi. Madaniy xilma-xillik, shuningdek atrof-muhit va biologik xilma-xillik jarayonida insoniyat ekotizimlarning rivojlanishiga ta'sir ko’rsatadigan asosiy omildir. Shuning uchun aytish mumkinki, madaniy xilma-xillik nafaqat iqtisodiy o'sish nuqtai nazaridan, balki unga erishish vositasi sifatida ham tushunilgan taraqqiyot ildizlaridan biriga aylanadi.
Mamlakat faoliyati qaysi sohaga yo'naltirilganligiga qarab, barqaror rivojlanish u yoki bu tarzda yetakchilik qiladi.
Barqaror rivojlanish quyidagi turlarga bo’linadi:

• 
  Iqtisodiy barqarorlik
  
• 
  Ijtimoiy barqarorlik
  
• 
  Ekologik barqarorlik
  

Iqtisodiy barqarorlik

Ushbu barqarorlik, davlatdagi har qanday sohani iqtisodiy rivojlantirishga qaratilgan bo’lib, ekologik va ijtimoiy barqarorlik muammolarni foydali va moliyaviy jihatdan uyg'unlashtirishga harakat qiladi.
Ijtimoiy barqarorlik
Ijtimoiy barqarorlik haqida gapirganda, biz ijtimoiy birdamlikni ta'minlash va ishchilarning umumiy rivojlanish maqsadlariga erishish ko'nikmalarini shakllantirish nazarda tutiladi. Buning uchun barcha salbiy ijtimoiy ta'sirlarni bartaraf etish hamda turli xil faoliyatni keltirib chiqaradigan va ijobiy tomonlarni kuchaytiradigan tomonlarga e’tibor qaratiladi. Shuningdek, mahalliy jamoalarning yashash sharoitlarini yaxshilash bo'yicha olib borilayotgan faoliyatni rivojlantirish uchun imtiyozlar tashkil qilinishi bilan bog'liq.
Ekologik barqarorlik
Bu iqtisodiy rivojlanishni, biologik xilma-xillikni, ekotizimlarni va tabiiy resurslarni saqlash bilan uyg'unlashtirishga harakat qiladi. Inson faoliyati ekotizimga zarar etkazadigan va minglab turlarning yashash joylarini yo'q qiladigan salbiy ta'sirlarni keltirib chiqaradi, biologik xilma-xillikning qashshoqlashishiga olib keladi. Shuning uchun ekologik barqarorlik atrof-muhitga ta'sirlarni minimallashtiradigan va allaqachon buzilgan narsalarni qayta tiklaydigan iqtisodiy faoliyat orqali mamlakat iqtisodiy rivojlanishi o'rtasidagi muvozanatni topishga harakat qiladi¹⁶.
Barqaror rivojlanish ba'zan ma’lum bir davlatlar uchun erishib bo'lmaydigan maqsadlarni ko'zlaydi. Masalan, energetika sohasida energiya samaradorligi va toza energiya qancha ko'p bo'lsa, sanoat korxonalari atrof-muhitga kamroq zarar etkazishi haqiqatdir. Biroq, samarali sanoat va fabrikalarni rivojlantirish uchun arzon bo'lmagan texnologik rivojlanish zarur, bu esa dunyodagi barcha mamlakatlar uchun juda ham qulay emas. Moliyaviy resurslari kam bo'lgan mamlakatlar uchun yuqori operatsion xarajatlarga ega bo'lgan ekologik toza zamonaviy zavod, odatdagidek elektr stantsiyasiga qaraganda barqaror emas, hatto ekologik nuqtai nazardan samaraliroq bo'lsa ham. Shunga qaramay iqtisodiy qoloq davlatlar ham atrof-muhitni ekspluatatsiyasi natijasida iqtisodiy o'sishni kamaytirib borishi maqsadga muvofiqdir.