Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

N a z o r a t s a v o lla r i:
1. 
M ehnatni ilmiy tashkil etish (M IT) nim a?
2. 
M ehnatni ilmiy tashkil etishning asosiy elem entlari qaysilar?
3. 
M ehnatni ilm iy tashkil etishning asosiy y o ‘nalishlarini ayting.
4. 
K orxonalarda M ITning asosiy vazifasi nim alardan iborat?
5. 
M ehnatni m e’yorlashtirish tushunchasini izohlang.
6. 
M ehnatni texnikaviy m e’yorlashtirish deganda nim ani 
tushunasiz?
7. 
Ish vaqti va vaqt m e’yori deganda n im a tushuniladi?
8. 
Texnikaviy vaqt norm asiga izoh bering.
9. 
O perativ vaqt qanday aniqlanadi?
10. M ehnatni m e ’yorlashtirish m etodlari qanday guruhga b o ’linadi?
11. Jam lash m etodi qanday metod?
12. X ronom etraj nim a?
13. Ish vaqtini fotografiya qilish qanday am alga oshiriladi?
24 . S A N O A T K O R X O N A L A R I, P A X T A T O Z A L A S H ,
T O ’Q IM A C H IL I K V A Y E N G I L S A N O A T K O R X O N A L A R I
K A D R L A R I T A R K IB I.
24.1.Sanoat korxonalarida m ehnat resurslari, sanoat ishlab chiqarish personali 
va uning toifalari.
24.2. K adrlam i boshqarish va rejalashtirish
24.3.K adrlar q o ’nim sizligi tushunchasi va unga ta ’sir etuvchi om illar. 
K adrlam i tanlash, tayyorlash va qayta tayyorlash.
24.4.M ehnat unum dorligi va uni oshirish y o ’llari.
T a y a n c h ib o r a la r : 
M ehnat resurslari, sanoat ishlab chiqarish personali, 
m utaxassislik, kasb, m alaka, ro ‘yxatdagi xodim lar, kadrlar q o'nim sizligi, m ehnat 
unum dorligi,m ehnat unum dorligini o ic h a s h usullar: bevosita natural usul, shartli 
natural usul, m ehnat usuli, qiym at u s u l i , m ehnat unum dorligini oshirish rezervlari
2 4 .1 .S a n o a t k o r x o n a la r id a m eh n a t r esu r sla r i, sa n o a t ish la b c h iq a rish  
p e r so n a li v a u n in g to ifa la ri.
M ehnat resurslari - yoshi va s o g iig i b o 'y ich a m ehnatga layoqatli va 
am alda iqtisodiyotda band yoki band b o 'lm ag an kishilar b o 'lib , um um iy doim iy 
yashovchi aholining bir qism ini tashkil etadi. U larga quyidagilar kiradi:
1) m ehnatga layoqatli yoshdagi m ehnatga layoqatli kishilar;
2) 16 yoshga etm agan am alda ishlayotgan o'sm irlar;
3) m ehnatga layoqatli yoshdan katta b o 'ls a ham , am alda ishlayotgan kishilar;
4) m am lakatda faoliyat olib borayotgan xorij m am lakatlar fuqarolari.
226

---

M ehnat resurslari deb m am lakat aholisining shunday bir qism iga aytiladiki, 
ham jism oniy jihatdan, ham ruhiy jihatdan m ehnat qilishga qobiliyatli b o 'lg an
aholiga aytiladi.s
M ehnat resurslari soni quyidagicha aniqlanadi:
M R = M Y o - (N + BB) + P O ';
bu erda: 
M E - m ehnat resurslari, m ehnat yoshidagilar;
N - Iva II guruh nogironlari;
BB - band b o im a g a n aholi;
P O ' - band b o 'lg a n nafaq ax o 'rlar v a 16 yoshga etm agan ishlayotgan 
o 'sm irlar.
Zam onaviy 
korxonalar 
faoliyatida 
m ehnat 
qurollari 
va 
m ehnat 
predm etlaridan tashqari kadrlar ham katta aham iyatga ega. A ynan kadrlar ishlab 
chiqarishni boshqarib, jo riy va istiqboldagi rejalashtirishni am alga oshiradilar 
ham da ishlab chiqarish vositalarini foydalanishga kiritadilar. K adrlam ing kasbiy 
m alakasi qanchalik yuqori b o ‘lsa, korxonalam ing iqtisodiy va ishlab chiqarish 
ko'rsatkichlari shunchalik yaxshi bo'ladi.
K orxonaning “m ehnat resurslari” , “kadrlar”, “personal” tushunchalarini, 
garchi ular o 'rtasid a m a ’jo z iy m a ’noda aytganda “xitoy devori” y o 'q b o 'ls a va ular 
kadrlar salohiyatini shakllantirish va ulardan foydalanishda bir xilda qo'llansada, 
bir-biridan farqlash lozim.
Salohiyat (potensial) tushunchasining o 'z i lotin tilidan olingan b o 'lib
(potentia), im koniyat, kuch-quvvat, yashirish im koniyat m a ’nosini anglatadi. 
L u g 'a t va q o 'llan m alard a u m avjud va harakatga keltirilishi, m a ’lum bir 
m aqsadlarga erishish uchun foydalanish m um kin b o 'lg an vosita, zaxira, m anba, deb 
ko'rsatilgan.
K adrlar salohiyati - m ehnat resurslarining um um iy soni va jinsi, yoshi, 
m a ’lum oti, kasbiy ko 'n ik m alari, korxonaning u yoki bu b o 'g 'in la rid a va 
jam oatchilik ishlab chiqarishida qatnashishi bilan ifodalanuvchi m ehnat resurslari 
yoki im koniyatlarini ifodalaydi. K adrlar salohiyati jam iy at m ehnat salohiyatining 
tarkibiy qism idir.
K adrlar korxonada m ehnat bilan band b o 'lg a n ham da korxona shaxsiy 
tarkibiga kiruvchi turli k asb iy -m alak av iy guruhlardagi xodim lar m ajm uasidir. 
K orxonaning m ehnat resurslari uning ishchi kuchini tavsiflaydi. K orxona personali 
doim iy va yollanib ishlovchi, m alakali va m alakasiz barcha xodim lardan iborat 
b o 'lg a n shaxsiy tarkibni izohlaydi.
Ishlab chiqarishdagi 
asosiy «shaxs», iqtisodiyot nazariyasida talqin 
qilinishicha, ishchi kuchi - insonning m ehnat qilishga jism oniy va aqliy 
qobiliyatlari hisoblanadi. B ozor m unosabatlari sharoitlarida m ehnat qobiliyati, 
ishchi kuchini tovar holiga keltiradi. Biroq bu oddiy tovar em as. U ning boshqa
8W o n g , М . М ., & C s i k s z e n t m i h a ly i , M . ( 1 9 9 1 ) . J o u r n a l o f P e r s o n a l it y a n d S o c ia l P s y c h o lo g y , 6 0 , 154— 
164.
227

---

tovarlardan farqi shundaki, birinchidan, u o 'z qiym atidan ortiq b o 'lg an qiym at 
yaratadi, ikkinchidan, uni jalb qilm asdan biron-bir ishlab chiqarish jarayonini 
am alga oshirish m um kin emas, 
uchinchidan, asoiy fondlar va aylanm a 
m ablag'lardan sam arali foydalanish 
darajasi, x o ‘ja lik yuritish iqtisodiyoti k o 'p
jih atd an unga b o g ‘liq b o'ladi
K orxona personali yoki kadrlar tarkibi va uning o'zg arish i m a ’lum bir sifat, 
m iqdor va tuzilm aviy tavsiflarga ega b o 'lib , ulardan faoliyatni rejalashtirish va 
hisobga olishda foydalaniladi. K orxona xodim larining ro 'y x at b o 'y ich a tarkibi 
zam onaviy tasnifi b o 'y ich a quyidagilam i o 'z ichiga oladi:
sanoat-ishlab chiqarish personali (S.ICH .P) - asosiy va yordam chi sexlar, 
korxona boshqaruvi, 
laboratoriya, 
ilm iy-tadqiqot 
va tajriba-loyihalashtirish 
bo'lim lari (IT va TL.I), hisoblash m arkazi xodim lari;
nosanoatishlab chiqarish personali - uy-joy, kom m unal va yordam chi 
xo'jaliklarda, s o g iiq n i saqlash, profilaktika va ta ’lim m uassasalarida faoliyat 
yurituvchi xodim lar
Ishga yollash davri uzunligiga qarab korxona xodim lari quyidagi guruhlarga 
ajratiladi:
-
doim iy xodim lar;
-
vaqtincha xodim lar;
-
m avsum iy xodim lar;
-
uchrab qolgan ishlam i bajarish uchun qabul qilingan xodim lar. 
B ajarayotgan funksiyasiga qarab korxonalar sanoat-ishlab chiqarish personali
(S.ICH .P) 
xodim lari ikki guruhga bo'linadilar: 
ishchi va xizm atchilar. 
X izm atchilar guruhida 3 ta toifa ajratiladi: rahbarlar, m utaxassislar va boshqa 
xodim lar. «Ishchilar» kategoriyasiga bevosita m ahsulot ishlab chiqarish va xizm at 
k o 'rsatish bilan band b o 'lg a n xodim lar kiradi. «R ahbarlar» toifasiga korxona va 
uning tarkibiy tuzilm alari boshliqlari kiradi. «M utaxassislar» toifasiga m uhandis- 
texnik iqtisodiy-ijtim oiy va boshqa m axsus bilim talab qiluvchi kasb bilan 
shug'ullanuvchi xodim lar kiradi. O xirgi «xizm atchilar tarkibiga kiruvchi boshqa 
xodim lar» toifasiga hujjatlam i rasm iylashtiruvchi, hisob-kitob, tekshiruv, xo'jalik 
xizm atidagi xodim lar (ish yurituvchilar, kotiblar, tabelchilar, hisobchilar va h.k.) 
kiradi.
K orxona ishchilarini bajaradigan vazifalarining xarakteriga b o g 'liq holda 
ulam i 3 ta guruhga: asosiy, yordam chi va yondash guruh ishchilariga b o 'lish
mum kin.
A sosiy guruh ishchilari deb, m ahsulot ishlab chiqarish jarayonida 
bevosita ishtirok etadigan ishchilarga aytiladi. Bu guruh ishchilariga qayta 
o'rovchilar, tikuvchilar, bichuvchilar, bo'yoqchi-pardozlovchilar kabi ishchilar 
kiradi.
228

---

V
Y ordam chi guruh ishchilari deb, asosiy guruh ishchilari ishining 
uzluksizligini ta ’m inlovchi ishchilarga aytiladi. Bu guruh ishchilariga usta 
yordam chilari, 
brigadirlar, 
yuk 
tashuvchilar, 
m ashinalarni 
m oylovchilar, 
tozalovchilar, slesarlar, elektriklar kabi ishchilar guruhi kiradi.
Y ondosh guruh ishchilariga esa laborantlar, kontrolyorlar, farroshlar, 
om borxona xodim lari kabi ishchilar kiradi.
A sosiy guruh ishchilarining soni yillik m ahsulot ishlab chiqarish hajm i, 
o ‘m atilgan dastgohlar soni ham da dastgohlarga xizm at k o 'rsatish m e ’yoriga 
b o g 'liq holda aniqlanadi. Y ordam chi va yondosh guruh ishchilarining soni xizm at 
k o 'rsatish m e’yoriga b o g 'liq holda rejalashtiriladi.
K asb (xunar), m utaxassislik, (kvalifikatsiya) m alaka tushunchalari, kadrlar 
strukturasi.
K adrlar salohiyati m iqdoriy ta v sif b erishdan tashqari korxona personalining 
sifat tavsifi ham m uhim aham iyatga ega b o 'lib , u korxona xodim larining m azkur 
ishlab chiqarishga kasbiy v a m alakaviy jih atd an yaroqlilik darajasi bilan aniqlanadi. 
Bu erda birinchi o 'rin g a “m utaxassislik”, “kasb” , “m alaka ” kabi tushunchalar 
chiqadi
M utaxassislik insonda m a’lum bir turdagi ishlam i bajarish uchun zarur 
b o 'lg an bilim va k o 'n ik m alar m ajm uasining m avjudligi bilan tavsiflanadi. M asalan, 
iqtisodchi, buxgalter, m oliyachi yoki texnik tilda - m exanik, quruvchi, energetik, 
geolog va boshqalar. Ishchilam ing bilim va qobiliyatlariga b o 'lg a n talab yagona 
tarif-m alakaviy m a’lum otnom asida (Y A TM M ), (M TP) va xizm atchilarga esa 
lavozim lar m alakasi m a ’lum otnom ada aks ettirilgan. Bu hujjatlar asosida 
korxonalar ishchi va xizm atchilar tariflariga o 'zg artirish lar kiritadilar.
K asb -fao liy atn in g m axsus va tor k o 'rinishdagi turi b o 'lib , m utaxassislik kabi 
nazariy bilim va am aliy k o 'n ik m alam i talab qilsada, m utaxassislikdan farqli 
ravishda ishlab chiqarishning o 'z ig a xos xususiyatlaridan kelib chiqib qo 'sh im ch a 
k o 'n ik m alam i ham talab qiladi.
M alaka deganda biron-bir kasb yoki m utaxassislik b o 'y ich a m urakkab 
ishlam i bajarish uchun zarur b o 'lg an m ehnat ko'nikm alari va bilim lar darajasi 
tushuniladi. Ishchilar m alakasi darajasini baholashda o 'rta c h a ta rif koeffitsienti va 
o 'rta c h a ta rif razryadi hisoblanadi. T a rif razryadlari va koeffitsientlari bir vaqtning 
o 'z id a bajarilayotgan ishlar m urakkabligini tavsiflovchi k o 'rsatk ich lar hisoblanadi.
K adrlar salohiyatining yuqorida sanab o 'tilg an va boshqa tushuncha va 
k o'rsatkichlari korxona personalining m iqdoriy, sifat va tuzilm aviy holatlari haqida 
va ulam i personalni va um um an ishlab chiqarishni boshqarish, jum ladan, korxona 
m ehnat resurslari sam aradorligini oshirish b o 'y ich a chora-tadbirlam i ishlab chiqish, 
tahlil qilish va rejalashtirish m aqsadlari uchun o'zg artirish lar kiritish yo'nalishlari 
haqida m a ’lum ot beradi.
229

---

H ozirgi kunda m ehnat rejasini tuzishda korxonalar ju d a katta huquq va 
m ustaqillikka ega. K orxonaning o ‘zi ishchi xizm atchilar va m uxandislarga b o ‘lgan 
talabni o 'zin in g ichki tuzilishi va ehtiyojiga qarab aniqlashi mum kin.
M ehnat rejasini tuzishda eng m uhim vazifa - ishlayotgan ishchilar sonini 
belgilash. Bu vazifa 2 y o ‘l bilan aniqlanadi:
1-usul. Ishchilar soni xizm at k o 'rsatish m e ’yori yoki m ahsulot ishlab 
chiqarish m e’yoriga asosan aniqlanadi.
2-usul. Ishchilar soni m a ’lum bir belgilangan ko'rsatkichga asoslanib topiladi 
(bitta slesarb 120 ta kengligi 100 sm b o 'lg an dastgohlarga xizm at qilishi m um kin, 
bita farrosh 150 m ga xizm at qilishi kerak).
Ishchilar sonini aniqlaganda yengil sanoat korxonalarida ishchilam i 
soni ro 'y x at b o 'y ich a va ish joyiga kelishi bilan belgilanadi.
X izm at ko 'rsatish m e’yoriga asosan ishchilar soni quyidagi form ula 
bilan aniqlanadi:
CH = M /No
M - o 'm atilg an dastgohlar soni;
N o - ishchining xizm at k o 'rsatish norm asi.
M ahsulot ishlab chiqarish m e’yoriga asosan ishchilar soni quyidagi 
form ula bilan aniqlanadi:
CH = V /T*N *K
V - rejalashtirilgan m ahsulot hajm i;
T - belgilangan ish vaqti;
N - belgilangan m ahsulot ishlab chiqarish m e ’yori (1 ishchiga);
K - m e ’yom i oshirib bajarish koeffitsienti.
X odim lar soni m a’lum m om entga (m a’lum kunga nisbatan) va davr o ralig 'i 
uchun aniqlanadi (o 'rtach a m iqdor sifatida). M ablum kunga nisbatan xodim lar 
soniga quyidagilar kiritiladi:
-
ro 'y x atd a turgan xodim lar;
-
boshqa korxonalardan ishga olingan o'rindoshlar;
fuqarolik-huquqiy ega b o 'lg a n ishlam i bitim asosida bajaruvchi
xodim lar.
H ar kungi ro'yxatdagi xodim lar tarkibiga shtat jad v ali asosida doim iy, 
m avsum iy yoki vaqtincha ishga qabul qilingan kishilar, shuningdek ish haqi olib 
ishlovchi shu tashkilot, korxona egalari ham kiritiladi.
O 'rin d o sh lar ham q o 'sh ilad i, lekin ularning m ehnat daftari asosiy ish joyida 
saqlanadi.
B itim asosida - m axsus yoki x o 'ja lik ishlarini bajaruvchi (rem ont, m aslahat 
berish va h.k.) kishilar ro 'y x atd ag i xodim larga kiritilm aydilar.
R o'yxatdagi xodim lar soni korxona ixtiyoridagi har kungi m avjud b o 'lg an
m ehnat resurslari salohiyati haqida fikr yuritish im koniyatini beradi. SH u va 
boshqa ko 'rsatk ich lar m om entli k o 'rsatk ich lar b o 'lib , ulam i soni har kuni o 'zg arib
turadi. Shuning uchun m a ’lum iqtisodiy tahlilni am alga oshirish uchun (o 'rtach a 
m ehnat unum dorligi, o 'rtach a ish haqi va h.k.). O 'rtach a ro'yxatdagi xodim lar soni 
aniqlanadi. Buning uchun har kungi ro 'y x atd a turgan xodim lar sonini q o 'shib,
230

---

kalendar kunlar soniga b o 'lin ad i (28, 29, 30, 31). B unda shanba va yakshanba 
kunlar uchun ju m a kunida ro ‘yxatda turganlar soni olinadi. A gar korxona oy 
davom ida to 'liq ishlam agan b o ‘lsa ham o'rtachani aniqlashning bu usuli 
o 'zgarm aydi.
M asalan: korxona 25 iyundan ishlay boshlagan. R o‘yxatdagi xodim lar soni
quyidagicha b o'lgan: 25 iyun (seshanba) 200 kishi, 26 iyun (chorshanba) 200 kishi,
27 iyun (payshanba) 203 kishi, 28 iyun (jum a) 209 kishi. O yning oxirgi ikki kuni
(29 v a 30) dam olish kunlariga to 'g 'r i kelgan. U holda
- 
200 + 200 + 203 + 209 + 209.2 
1230
/
. = ----------------------------------------- -- ------- -- 41