Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

V,;1 =Tp,. + (N k- N n)
N k
- ishlab chiqarilishi tugallanm agan m ahsulotning yil oxiriga q o ld ig 'i, 
m ing sum;
N n
- ishlab chiqarilishi tugallanm agan m ahsulotning yil boshiga q o ld ig 'i, 
m ing sum ; Ishlab chsharilishi tugallanm agan m ahsulot buxgalteriya hisoboti yoki 
inventarizatsiya ko'rsatkichlari b o 'y ic h a aniqlanadi.
Sotish jaray o n i korxona x o 'ja lik m a b la g ia ri aylanm asini nihoyasiga 
yetkazadi, bu esa unga byudjet bank ssudalari, ishchi va xizm atchilar, xom ashyo 
va m ateriallar yetkazib beruvchilar oldidagi o 'z m ajburiyatlarini bajarish v a ishlab 
chiqarish xarajatlarini qoplash im koniyatini beradi. Sotish (realizatsiya) hajm ini 
quyidagi form uladan anishash m um kin:
173

---

0 r q = T|)r + (0 „ -0 k)
Or q - sotilgan mahsulot hajmi
O n - yil boshiga tayyor m ahsulot q o ld ig ’i, m ing
s o ‘m;
O k - yil oxiriga tayyor m ahsulot q o ld ig ’i, m ing
s o ‘m.
Yil boshiga va oxiriga tayyor m ahsulot q o ld ig ’i bugalteriya balansida 
am aldagi ishlab chiqarish tannarxida ifodalanadi, u faqat hisobot davri tugaganidan 
keyin hisob-kitob qilinishi mum kin. Shuning uchun tayyor m ahsulot harakatining 
hisobi rejadagi ishlab chiqarish tannarxida, yoki erkin ulgurji baholarda, yoxud 
erkin chakana baholarda olib boriladi.
Y alpi (tovar) m ahsulotidan uni tayyorlashga sarflangan (xom ashyo, 
m ateriallar, y o q ilg ‘i, elektr energiyasi) m oddiy xarajatlarni chiqarib tashlasak, biz 
shartli - so f m ahsulot hajm iga ega b o ia m iz , uni barcha xodim lar ish haqining 
qo 'sh im ch a ustam alar bilan birgalikdagi, foyda va am ortizatsiya y ig 'in d isi sifatida 
anshlash m um kin.
G archi "shartli - so f m ahsulot" ko'rsatk ich id an am ortizatsiya sum m asini olib 
tashlasak, korxona s o f m axsuloti kelib chiqadi. S o f m ahsulot hajm i ijtim oiy 
su g 'u rtalash g a ustam alar bilan birga ish haqi va foyda y ig 'in d isid an iborat.
H arakatdagi ulgurji bahodagi tovar m ahsulot hajm i tarkibiga korxonada 
sotish uchun m o'ljallangan tayyor m ahsulot qiym ati (har bir m ahsulotning natural 
ifodadagi hajm i uning ulgurji narxiga ko'paytiriladi), korxonada ishlab chiqarish 
uchun m o'ljallangan yarim
fabrikatlar qiym ati, sotish uchun m o'ljallangan 
yordam chi 
ishlab 
chiqarish 
qiym ati, 
korxonaning 
o'z 
ehxtiyoji 
uchun 
tayyorlanadigan idish (tara)ning qiym ati, korxona tom onidan bajariladigan sanoat 
xarakteridagi boshqa ishlarning qiym ati (kapital rem ont, m odem izatsiya) kiradi.
Shuningdek, tovar m ahsuloti tarkibiga buyurtm achi korxona tom onidan 
tayyorlovchi korxona oladigan xom ashyoning qiym ati ham kiradi.
T ovar m ahsuloti - bu tovarlar ko'rinishidagi m ahsulotlam ing, shu jum ladan 
tayyor m ahsulotning sotilgan va jo'natilgan m ahsulotlaridagi pul ifodasi. 
Sotiladigan m ahsulotlam ing narxi haqiqiy narxlarda hisoblanadi. Y etkazib 
berilayotgan m ahsulotlar - bu to'langan yoki to'lanm aganligidan qat'i nazar 
iste'm olchilarga yetkazib berilayotgan m ahsulotning puldagi ifodasi.
Y alpi m ahsulot - bu firm aning m a'lum bir davrdagi ishlab chiqarish va 
xo'jalik 
faoliyati 
natijalari, 
shu jum ladan 
tovar 
ishlab 
chiqarish 
(TM), 
tugallanm agan ish (Tich) va o'z ehtijojlari uchun bajaradigan ishlar va xizm atlar 
(SP) ning pul ko'rinishidagi ifodasi.U ni quyidagi form ula orqali yozish mum kin:
Y aM = TM + SP+ Ti.ch
Y alpi m ahsulot iqtisodiy elem entlam ing xarajatlar sm etasini hisoblash uchun 
ishlatiladi.
K ichik korxonalarda o'zlari uchun ishlab chiqarilgan m ahsulotlar hajm i o z ’dir. 
Biroq, o'rta va yirik korxonalarda uni ishlab chiqarishga katta m ablag 'sarflanadi.
174

---

Shu sababli buxgalteriya hisobi, rejalashtirish va statistika m aqsadlarida yalpi 
m ahsulotni hisoblashda yalpi va ichki ishlab chiqarish aylanm asini ajratish odatiy 
holdir.
Y alpi tovar aylanm a - bu korxona m ahsulotlarining um um iy qiym ati. U shbu 
ko'rsatkich 
korxonaning 
barcha 
ishlab 
chiqarish 
birlashm alarining 
yalpi 
aylanm asining sum m asi sifatida aniqlanadi va ishlab chiqarilgan barcha tayyor 
m ahsulotlam i, yarim tayyor m ahsulotlam i, ular tashqi sotishga, kom paniya ichida 
qayta ishlashga yoki boshqa m aqsadlarda ishlatishga m o'ljallangan bo'lishidan qat'i 
nazar, 
shuningdek 
barcha 
bo'linm alarda 
bajarilayotgan 
ish 
balansidagi 
o'zgarishlarni o'z ichiga oladi. .
Ishlab chiqarish, yoki fabrika ichidagi tovar aylanm asi - bu yarim tayyor 
m ahsulotlar v a xizm atlar korxona ichida m a'lum davrda iste'm ol qilingan jam i 
qiym at. Bu o'zingiz uchun tayyorlangan m ahsulotlar. K orxona tom onidan ishlab 
chiqarilgan m ahsulotlam ing um um iy hajm ida uning katta qism i shu davrda boshqa 
birliklarda qayta ishlanishi (iste'm ol qilinishi) mum kin.
Ichki ishlab chiqarish aylanm asiga quyidagilar kiradi: yarim tayyor 
m ahsulotlar va o'zlari ishlab chiqargan m ahsulotlar tijorat m ahsulotlarini ishlab 
chiqarishga sarflangan xarajatlar (m asalan, yig'ilgan m ahsulot tarkibiga kiritilgan 
ulam ing 
ishlab 
chiqarish 
qism larining 
qiym ati); 
yordam chi 
ustaxonalar 
m ahsulotlarining narxi (elektr, bug ', siqilgan havo va boshqalar); binolam i saqlash 
va texnik xizm at ko'rsatishga sarflangan m ahsulotlam ing tannarxi;
T ovar m ahsuloti va yalpi m ahsulot ko'rsatkichlarining kam chiligi shundaki, 
ulam ing tarkibida buyum lashgan m ehnat sarflari ham m avjudligidir. Buning 
natijasida korxonada qim m atbaho xom ashyo va m ateriallarning ishlatilishi 
m ahsulotning hajm ini soxta ravishda ko'paytirib ko'rsatishga olib keladi. Lekin 
bozo r sharoitida bu kam chilik m ahsulotning qanchalik xaridorgirligi bilan bog'liq 
ravishda b artaraf etiladi.
SH uning uchun, korxonaning yillik ishlab chiqarish faoliyatiga 
to'g'ri baho beradigan ko'rsatkich m ahsulot
sotish hajm i yoki sotilgan m ahsulot hisoblanadi.
Sotilgan m ahsulot - bu bir yilda iste'm olchiga uzatadigan, puli 
to'lanadigan ishlab chiqarilgan tayyor m ahsulotning, yarim fabrikatlam ing, sanoat 
xarakteridagi ishlam ing um um iy qiym ati. B undan tashqari m ahsulot sotish hajm iga 
kapital ta'm irlash ishlarining qiym ati, jih o zlam in g m odem izatsiyasi qiym ati kiradi.
Sotilgan m ahsulot yil davom ida ishlab chiqarilgan tovar m ahsulot 
hajm iga yil boshidagi sotilm agan m ahsulot qoldig'i qiym atini qo'shib, yil oxiridagi 
sotilm agan m ahsulot qoldig'ini ayirish orqali topiladi. Uni quyidagicha ifodalash 
mum kin:
SM = TM + TM y.b.k. + TM y.b.yu.k. - TM y.o.k. - TM y.o.yu.k. 
bu yerda, 
SM -sotilgan m ahsulot hajm i;
TM - tovar m ahsulot hajm i;
175

---

TM y.b.k. - yil boshidagi sotilm agan tayyor m ahsulot qoldig'i;
TM y.b.yu.k. - yil boshidagi xaridorga yuborilgan lekin to'lov m uddati 
kelm agan tayyor m ahsulot qoldig'i;
TM y.o.k. 
- yil oxiridagi sotilm agan tayyor m ahsulot qoldig'i;
TM y.o.yu.k.- yil oxiridagi xaridorga yuborilgan, lekin hali puli tushm agan 
tayyor m ahsulot qoldig'i.
Sotilgan m ahsulot - bu sotilgan m ahsulotning pulli ifodasi yoki sotishdan 
tushgan darom ad. R ivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega m am lakatlarda ko'p 
m iqdordagi tovarlar kredit asosida sotiladi, ya'ni, m uddatga yoki kechiktirilgan 
to'lov bilan. Shunday qilib, sotuvlar hajm iga ikkala m ahsulot ham , debitorlik qarz 
ham kiradi. Bu korxona natijalarining eng m uhim xarajat ko'rsatkichidir, chunki 
foyda uning asosida hisoblanadi. U shbu ko'rsatkichni rejalashtirish m ahsulotni 
ishlab chiqarish va sotish rejasini ishlab chiqishdan oldin korxonaning m ahsulot 
siyosati doirasida olib boriladigan m arketing tadqiqotlariga asoslanadi.
Bundan tashqari, buxgalteriya hisobi va rejalashtirish uchun shartli ravishda 
toza va toza m ahsulotlam ing ko'rsatkichlari qo'llaniladi.
Shartli 
so f m ahsulotlar m oddiy xarajatlam i (M H ) (m asalan, yoqilg'i, 
energiya) tovar yoki sotilgan m ahsulotlar qiym atidan (TP) chiqarib tashlash orqali 
hisoblanadi.
S o f m ahsulot (PE) - am ortizatsiya to'lovlaridan tashqari (A ) an'anaviy so f 
m ahsulotlam ing qiym ati:
PE = TP - M Z - A.
Barcha xarajat ko'rsatkichlari bir-biri bilan bog'liq .M ahsulotlam i bir qator 
iqtisodiy ko'rsatkichlarda sotish alohida o'rin tutadi. Gap shundaki, sotishdan 
tushgan tushum hajm i m oliyaviy ko'rsatkichlam i, shu ju m lad an qo'shilgan qiym atni 
hisoblash uchun ishlatiladi. Q o'shilgan qiym at shartli so f ishlab chiqarish sifatida 
hisoblanadi, am m o sotiladigan m ahsulotlar o 'm iga sotish qiym ati olinadi. 
Q o'shilgan qiym at solig'i olinadi.