Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

19.2. Is h la b c h iq a r ish q u w a t ig a t a ’s ir q ilu v c h i o m illa r .
K orxona, sex va uchastkalam ing ishlab chiqarish quvvatining hajm iga ta ’sir 
etuvchi om illar quyidagilardan iborat: a) asosiy fondlam ing ishga yaroqligi va 
yetakchi m ashinalar soni, b) uskunalardan foydalanishning texnik - iqtisodiy 
unum dorlik norm alari, v) uskunalar ish vaqti fondi, g) m ahsulot assortim enti, d) 
ishlab chiqarish texnologiyasi.
Endi bu om illarni birm a - b ir k o ’rib chiqam iz:
a) asosiy fondlam ing ishga yaroqligi va yetakchi m ashinalar soni. B unga 
asosan ishlab chiqarish va texnologik uskunalar olinadi. K orxonalarda ham m a 
uskunalar 3 turga: m avjud, o ’rnatilgan va rezervdagi uskunalarga b o ’linadi.
M avjud uskunalarga sexdagi v a korxona om boridagi ham m a asbob-uskunalar: 
o ’rnatilganiga esa sexdagi va ishlab chiqarish uchastkalaridagi uskunalar: 
rezervlardagiga esa jihozlarni alm ashtirish uchun m o ’ljallangan uskunalar kiradi.
Ishlab chiqarish quvvatini hisoblayotganda uskunalarning ham m asi va 
rejalashtirish davrda ishga tushiriladigan quvvatlar ham hisobga olinadi. 
R ezervdagi uskunalar esa hisobga kirm aydi. Ishlab chiqarish jarayoni potok asosida 
tashkil qilingan korxonalarda ishlab chiqarish quvvati asosan bosh yoki yetakchi 
jih o z (m ashina) texnik unum dorligi asosida hisoblab chiqariladi.
b) har b ir m ashina va agregat uchun loyihaviy texnik unum dorlik norm asi 
belgilanadi. Jihozlar texnik unum dorlik norm asi deganda uning birlik vaqt (soat, 
sm ena, sutka) ichida eng yuqori im koniyatli unum dorligi tushuniladi. Bunday 
norm alam ing b o ’lishi ishlab chiqarish quvvatlaridan, foydalanishning rezervi 
borligidan dalolat beradi. B undan tashqari jih o z la r texnik - iqtisodiy unum dorligi 
m avjudki, u m ashina ekspluatastiyasi xususiyatlariga asosan o ’m atiladi. B unday 
norm alam i belgilashda, rejada k o ’zda tutilgan yangi texnikani, texnologiyani joriy 
qilish, m ehnatni tashkil etishning ilg ’or uskunalaridan foydalanish va ishlab 
chiqarishni takom illashtirish ham da b oshqa b ir qator tadbirlar hisobga olinadi. 
Texnik - iqtisodiy unum dorlik norm alari korxonada ishlab chiqarish potokining 
operativ hisobi uchun, texnik norm alar esa p otok ishlab chiqarishning rezervlarini 
aniqlash uchun ishlatiladi.
v) uskunalar ish vaqti fondining m aksim al b o ’lishi. K orxonalam ing ish vaqti 
ishlab chiqarishni tashkil qilishning asosiy elem entlari (sm enalar soni, ish kunining 
uzun va qisqaligi, yil davom ida ish kunining soni va h.k.) asosida hisoblanadi. Har
178

---

qanday aniq shart-sharoitda uskunalar ish rejim ining optim al darajasini aniqlash 
m aqsadga m uvofiqdir.
Sutkalik va yillik ishlab chiqarish quvvatini hisoblash uchun kerakli ish vaqti 
fondi korxona ishlash rejim iga asosan belgilanadi. H am m a korxonalar kalendar 
vaqtidan foydalanish im koniyatiga b o g ’liq holda ikkiga b o ’linadi. B irinchi guruh 
korxonalar - bular uzluksiz ishlab chiqarish jaray o n ig a ega b o ’lgan korxonalar. 
B ular uchun jih o zlam in g yillik ish vaqti fondi kalendar fondidan rem ont va 
texnologik to ’xtovlar uchun belgilangan vaqtni ayirish orqali aniqlanadi. 
M ashinalar, jih o zlar ishlash davom iyligi sutka davom ida 24 soat qilib belgilanadi. 
Ikkinchi guruh korxonalar - bular uzlukli ishlab chiqarish jarayoniga ega b o ’lgan 
korxonalar. B unday korxonalam ing yillik ish vaqti fondi kalendar fondidan bayram
va dam olish kunlari ham da rejali ogohlantirish rem ontlar uchun ajratilgan vaqtni 
ayirib tashlash orqali topiladi. Ikkinchi guruh korxonalari uchun sutka davom iyligi 
deb uch sm enali ish rejim i qabul qilinadi, ayrim hollarda korxona ikki sm enali ish 
rejim i asosida ishlasa shu ikki sm ena ishlab chiqarish quvvatini hisoblash uchun 
asos b o ’ladi.
R eja b o ’yicha uskunalar bekor turishi faqat rem ont m aqsadlarida belgilanadi. 
K o ’pgina korxonalarda ish vaqtining bir qism ini texnikaning ishlatilishi yaxshi 
tashkil qilinm aganligi sababli y o ’qotilm oqda (m asalan, m ateriallar, asbob- 
uskunalar va energiya bilan o ’z vaqtida ta ’m inlanm aslik va h.k.)
Q abul qilingan guruhlashga asosan, uskunalam ing bekor turishi quyidagi 
sabablardan kelib chiqishi m um kin:
1. T exnologik uskunalam ing rejadan tashqari rem onti, y a ’ni buzilganligi va 
texnikaviy sabablarga k o ’ra tuzatilm aganligi avariya va boshqalar.
2. Texnologiya jarayonidagi tanaffuslar, y a ’ni jih o zlam i tozalash, texnologik 
va transport vositalarining to ’la yuklanm asligi natijasida bekor turishi va h.k.
3. Tashkiliy xarakterdagi kam chiliklar - xom -ashyo, elektroenergiya bilan 
etarli darajada ta ’m inlam aslik va sm ena bilan ishlovchi sexlar ishidagi kam chiliklar 
natijasida uskunalam ing to ’xtab qolishi.
M avsum iy sanoat tarm oqlarining korxonalari uchun ishlab chiqarish vaqti 
belgilanayotganda m avsum davrining m aksim al darajada davom etishi hisobga 
olinadi:
g) m ahsulot assortim entiga b o g ’liq, shuningdek, m ateriallar, ayrim tayyor 
m ahsulotlar, xom -ashyolarning tarkibi va sifati. T ayyor m ahsulot ishlab chiqarish 
v a ayrim agretagatlam ing unum dorligi k o ’p jih atd an m ateriallar, xom -ashyolar va 
ayrim tayyor fabrikatlarning sifatiga b o g ’liq. Shuning uchun ayrim tarm oq 
korxonalam ing ishlab chiqarish quvvati, faqat ishlab chiqarilayotgan tayyor 
m ahsulotlam ing m iqdori bilan em as, balki xom -ashyoni qayta ishlash m iqdori bilan 
ham belgilanadi.
179

---

A ssortim enti xilm a-xil b o ’lgan korxonalarda rejalashtirilgan a sso rtm e n t 
uchun alohida ishlab chiqarish quvvati hisoblanadi. K orxonaning ishlab chiqarish 
quvvati va am alda (rejali) unum dorligi yoki ishlab chiqarish dasturi - bular boshqa
- b oshqa tushunchalar. Q uvvat b ir yoki b ir necha texnologik jih o z turi uchun uning 
texnik unum dorlik norm asi asosida aniqlanadi, ishlab chiqarish dasturi esa 
o ’m atilgan jih o zlar uchun ularning texnik - iqtisodiy unum dorlik norm alari asosida 
natural va qiym at ifodada hisoblanadi. Ishlab chiqarish quvvati bir necha yillar 
uchun aniqlab q o ’yilib har yili u tasdiqlanib q o ’yilishi m um kin. Ishlab chiqarish 
dasturi esa faqat rejali davr uchun hisoblanib, har yili 
am alda qaytadan q o ’rib 
chiqiladi.
d) ishlab chiqarish texnologiyasi. Ishlab chiqarishning quvvatining katta yoki 
kichikligi ishlab chiqarish texnologiyasiga b o g ’liqdir.