Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

1 3 .Ilin iy -ta d q iq o t va ta jr ib a -k o n s tr u k to r lik ish la r in i 
ta sh k il etish .
Ishlab 
chiqarishni 
loyihali 
konstruktorlik 
tayyorlash 
korxonani 
rekonstrukstiya qilish va qayta jihozlash, m ahsulot yangi turlarini yaratish 
loyihalarini o ’z ichiga oladi.
Ilm iy - tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlari (ITT K I)ning asosiy 
vazifalari quyidagilardan iborat:
• 
tabiat va jam iyatni rivojlanishi sohasida yangi bilim lar olish, ulam i 
qo 'llashning yangi sohalari:
• 
ishlab chiqarish sohasidagi m aterial lashtirishning tashkilot tovarlari 
raqobatbardoshligi m e ’yorlarining strategik m arketingi bosqichida ishlab 
chiqilgan im koniyatlarini nazariy va tajribaviy tekshirish;
• 
yangiliklar va innovatsiyalar portfelini am alda bajarish.
Sanab o ’tilgan vazifalarni am alga oshirish resurslardan foydalanishning 
sam aradorligi, tashkilotlam ing raqobatbardoshligi, aholining turm ush darajasini 
oshirishga im kon beradi:
ITTK Ining asosiy tam oyillari quyidagilardan iborat:
1. 
H ar qanday m uam m olam i hal qilish ratsional boshqaruv qarorlarini 
qabul qilishda m enejm entning avval k o ‘rib chiqilgan ilm iy yondashishlari, 
tam oyillari, vazifalari, usullarini bajarilishi. Ilmiy m enejm entning q o ‘llaniladigan 
tarkibiy qism larining m iqdori boshqaruv o b ’yektining m urakkabligi, qiym ati va 
boshqa om illar bilan belgilanadi.
2. 
Innovatsion faoliyatni kishilik kapitalni rivojlanishiga qaratish.
ITTK I ishlarning quyidagi bosqichlariga b o ‘linadilar:
• 
fundam ental tadqiqotlar (nazariy va izlanishli);
•
am aliy tadqiqotlar;
• 
tajriba - konstruktorlik ishlari;
•
tajriba, eksperim ental ishlar, ular o 'tg a n bosqichlardan har birida 
bajarilishlari mum kin.
N azariy tadqiqotlar natijalari ilm iy kashfiyotlar, yangi tushunchalar va 
ta sa w u rla m i asoslanishi, yangi nazariyalarini yaratilishida nam oyon bo'ladilar.
Izlanishlarga quyidagi tadqiqotlar kiradiki, ulam i vazifasi buyum lar va 
texnologiyalam i 
yaratishning yangi 
tam oyillarini, m ateriallar va ularning 
birikm alarining yangi, oldin n o m a’lum b o 'lg an xususiyatlarini, m enejm ent 
usullarini ochishdan iboratdir. Izlanish tadqiqotlarida odatda moMjallangan ishning 
niaqsadi, m a’lum, nazariy asoslar k o 'p ro q yoki kam roq ravshan, am m o aniq
151

---

yo 'n alish lar m a’lum em as. B unday tadqiqotlam i borishida nazariy taxm inlar va 
g 'o y a la r tasdiq topadilar, ular b a ’zida inkor etishlari va qayta k o 'rib chiqilishlari 
m um kin. Fundam ental fanning innovatsion jarayonlam i rivojlanishidagi ustuvor 
aham iyati shuning bilan belgilanadiki, u g ‘oyalam ing generatori sifatida bo'ladi, 
yangi sohalarga y o ‘1 oehadi. A m m o fundam ental tadqiqotlam i jah o n faniga ijobiy 
kirish ehtim oli faqat 5% ni tashkil qiladi. B ozor iqtisodiyoti sharoitida sohaviy fan 
bu tadqiqotlar bilan shug'ullanish im koniyatiga ega b o im a y d i. Fundam ental 
tadqiqotlar, 
qoidaga 
k o 'ra, 
davlat 
byudjeti 
hisobidan 
tanlov 
asosida 
m oliyalashtirilishlari kerak, ham da byudjetdan tashqari m ablag'lardan ham qisman 
foydalanishlari m um kin:7
A m aliy tadqiqotlar oldin k ash f qilingan hodisalar, jarayonlam i am alda 
q o 'llash y o 'llarin i tadqiqot qilishga qaratilganlar. U lar texnik m uam m olam i hal 
qilish, noaniq nazariy m asalalam i aniqlab olish, keyinchalik tajriba konstruktorlik 
ishlari (TK I)da foydalaniladigan aniq ilm iy natijalar olishni o 'z la rig a m aqsad qilib 
qo'yadilar.
TKI - IT T K Ining yakunlovchi bosqichi, bu laboratoriya sharoitlari va 
tajribali ishlab chiqarishdan sanoat ishlab chiqarishiga o 'z ig a xos o 'tish d ir. Ishlab 
chiqishlar ostida m untazam ishlash tushuniladi, ular ITI natijasida olingan mavjud 
bilim lar v a yoki am aliy tajribaga asoslanganlar.
Ishlab chiqishlar yangi m ateriallar, m ahsulotlar yoki qurilm alarni yaratish, 
yangi jarayonlar, tizim lar va xizm atlam i tadbiq etish yoki ishlab chiqarilayotgan va 
am alga kiritilganlam i ancha takom illashtirishga qaratilganlar. U larga quyidagilar 
kiradi:
a) m uxandislik o b ’yekti yoki texnik tizim ning belgilangan konstruksiyasini 
ishlab chiqish (konstruktorlik ishlari);
b) g 'o y a la r va yangi o b ’ektiv variantlarini, shu jum lad an notexnikni, chizm a 
yo belgili vositalar tizim darajasida ishlab chiqish (loyiha ishlari);
v) texnologik jarayonlam i, y a ’ni fizik, kim yoviy, texnologik va boshqa 
jarayonlam i belgilangan foydali natijani ishlab chiqaruvchi m ehnatning yaxlit 
tizim i bilan birlashtiruvchi usullam i ishlab chiqish (texnologik ishlar).
Ishlab chiqishlar tarkibiga statistika yana quyidagilarni kiritadi:
•
tajribaviy 
nam unalar 
(yaratilayotgan 
yangiliklam ing 
prinsipial 
xususiyatlariga ega noyob m odellar)ni yaratish;
•
U larni texnik va boshqa m a’lum otlar olish uchun zarur v aq t davom ida 
sinovdan o 'tk azish va tajriba to 'p lash , u keyinchalik yangiliklam i q o 'llash bo'y ich a 
texnik hujjatlarda o 'z aksini topishi kerak;
7 Акофф P., Магидсон Д.. Эддисон Г. «Идеализированное проектирование: Как предотвратить завтрашний 
кризис с его д н я. С о зд а н и е б у д у щ его о р ган и зац и и » , 2007.
152

---

• 
qurilish uchun loyiha ishlarining belgilangan turlari, ular oldingi 
tadqiqotlarning natijalaridan foydalanishni k o 'z d a tutadilar.
Tajriba, eksperim ental ishlar ilm iy tadqiqotlar natijalarini tajribali 
tekshirish bilan b o g 'liq ishlab chiqishlar turlaridir. Tajriba ishlari yangi 
m ahsulotlarning tajribali nam unalarini tayyorlash va o 'rg an ib olish, yangi 
(takom illashtirilgan) texnologik jarayonlarni o 'rg an ib olish m aqsadiga ega. 
Eksperim ental ishlar ITTK1 o 'tk azish uchun zarur m axsus (nostandart) uskunalar, 
apparatlar, asboblar, qurilm alar, stendlar, m atnlam i tayyorlash, ta ’mirlash va ularga 
xizm at k o 'rsatish g a qaratilganlar.
Fanning tajriba bazasi - tajriba, eksperim ental ishlarni bajaruvchi tajribali 
ishlab chiqarishlar (korxona, sex, ustaxona, tajriba - eksperim ental bo'linm a, 
tajriba stansiyasi v a h.k) majmuasidir.
SH unday qilib, ITTK I ning m aqsadi yangi texnika nam unalarini yaratish 
(m odem izatsiyalash) dan iborat, ular tegishli sinovlardan keyin seriyali ishlab 
chiqarishga yoki bevosita is te ’m olchiga topshirishlari m um kin. TKI bosqichida 
texnik tadqiqotlar natijalarining yakuniy tekshirilishi o 'tkaziladi, tegishli texnik 
hujjatlar ishlab chiqiladi, yangi texnikaning nam unalari tayyorlanadi va sinovdan 
o ‘tkaziladi. Istalgan natijalam i olish ehtim oli ITI dan TK I sari oshib boradi.
Y A ngi m ahsulotni sanoat ishlab chiqarishni o'zlashtirilishi ITTKI ning 
yakunlovchi bosqichi b o 'lad i.
ITTK I natijalarini tadbiq etishning quyidagi darajalari (sohalari) ni k o 'rib
chiqish kerak:
1. 
ITI natijalaridan yakunlangan ITI ning rivojlanishi b o 'lg an yoki fan va 
texnikaning boshqa m uam m olari va y o 'nalishlari doirasida bajarilayotgan boshqa 
ilmiy tadqiqotlar va ishlab chiqishlarda foydalanish.
2. 
ITTKI 
natijalaridan 
eksperim ental 
nam unalar 
va 
laboratoriya 
jarayonlarida foydalanish.
3. 
TK I v a eksperim ental ishlar natijalarini tajribali ishlab chiqarishda 
o'zlashtirish.
4. 
ITTK I va tajribali nam unalar sinovlari natijalarini seriyali ishlab 
chiqarishda o'zlashtirish.
5. 
Texnik yangiliklam i ishlab chiqarishga keng k o 'lam d a tarqatish va 
bozor (iste’m olchilar)ni tayyor m ahsulotlar bilan to'ldirish.
ITTKI ini tashkil qilish hujjatlam ing quyidagi sohalararo tizim lariga 
asoslanadi:
• 
D avlat standartlashtirish tizim i (DST);
• 
K onstruktorlik hujjatlarining yagona tizim i (K H Y A T);
• 
Texnologik hujjatlam ing yagona tizim i (TH Y A T);
153

---

• 
Ishlab 
chiqarishni 
texnologik 
tayyorlashning 
yagona 
tizimi 
(ICH TTY A T);
• 
M ahsulotni ishlab chiqish va ishlab chiqarishga qiyin tizim i;
• 
D avlat m ahsulotlar sifati tizim i;
• 
D avlat 
“T exnikadagi 
ishonchlik” 
tizim i;Standartlar v a m ehnat 
xavfsizligi tizimi