Buxoro ozik-ovkat va engil sanoat texnologiyasi instituti

Tayanch iboralar:

Vulkonlar, shamol, yogingarchilik, zilzila, uglevodorodlar, tabiiy ifloslanish, sun`iy ifloslanish, antropogen omillar, kumir, mazut, benzin, dizel yokilgisi, avtotransport vositalari, zaxarli moddalar, kanserogen moddalar, ifloslanish, zararli moddalarning ruxsat etilgan chegaraviy konsentraciyasi, birdaniga maksimal ReChK, urtacha sutkalik ReChK, zaxarli moddalarning sinflari va ularning darajalari, oltingugurt oksidi, uglerod oksidi, azot oksidi, vodorodli sulfid, ftor birikmalari, kurgoshin birikmalari, atmosfera changlari, iklim, tuman, iktisodiy zarar, mikroorganizmlar, terakzorlar.

6-mavzu. Atmosfera xavosini tozalash usullari

Mavzu rejasi:

1. Xavoni changdan tozalashni maksadlari va texnik iktisodiy kursatkichlari.

2. Chang chuktirish kameralari.

3. Ciklonlar.

4. Skrubberlar.

5. Filtrlar va ularning turlari.

6. Turli filtrlar.

7. Engsimon tukimalifiltrlar.

8. elektrfiltrlari, ularning afzalliklari va kamchiliklari.

9. Atmosfera xavosini absorbciya usulida tozalash.

10. Sorbciya xakida ma`lumot.

11. Xemosorbciya xakida ma`lumot.

Adabiyotlar:

1. Abdullaev O., Toshmatov Z., Uzbekiston ekologiyasi bugun va ertaga. T. Fan, 1992 y.

2. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar. T.Ukituvchi, 1997, 112b.

3. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera. T.Ukituvchi, 1995, 320 b.

4. Tuxtaev A.S. ekologiya. T.Ukituvchi, 1988, 192b.

5. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T.Ukituvchi, 1994.

Atmosfera xavosiga chikariladigan zaxarli chikindilar kuyidagi usullar erdamida tozalanadi:

1. Xul va kuruk usulda tozalash.

2. Absorbciya

3. Adsorbciya, katalizatorlar erdamida issiklik energiyasi erdamida tozalanadi.

Atmosfera xavosiga chikariladigan kuruk chang zarrachalari (ulchamiga kura) kuyidagi moslamalar erdamida tozalanadi:

1. Chang chuktirgich kameralar. Kameraga yuborilaetgan chang aralash xavo tarkibidan chang zarrachalari markazdan kochma kuch asosida kameradagi tusik va devorlarga urilib, chukma xosil kiladi. Kamera 100 mkr. dan yukori bulgan kattik zarrachalarni ushlab kolishga ixtisoslashgan. Kameraga yuboriletgan xavo tezligi 1 m/sek gacha bulganda uning tozalash unumdorligi 60-80 % ni tashkil kiladi. Tezlik oshganda unumdorlik pasayadi va chukgan chang xarakatga kelib ikkilamchi ifloslanishni vujudga keltiradi. Kamera ketma-ket tozalash uslubi kullanilganda birlamchi tozalagich vazifasini utaydi. Kamera maxalliy sanoat korxonalarida: paxta tozalash zavodlarida (changalok, barg, kum) tukimachilik ip yigiruv

fabrikalarida (turli xil chikitlardan) egochni kayta ishlash korxonalarida (egoch kipiklaridan) tozalash uchun kullaniladi.

Atmosfera xavosiga chikarilaetgan chang zarrachalaridan tozalashda ciklonlardan foydalaniladi. Ciklon suzi grekcha terminidan olingan bulib, aylanma xarakat ma`nosini bildiradi.Ciklon 1886 y. nemis ixtirochisi S.M.Mard tomonidan yaratilgan Ciklonlarga yuboriletgan iflos xavo tarkibidagi chang zarrachalari markazidan kochma kuch asosida ciklon devorlariga urilib bunkerga tuplanadi.

Ciklonlar diametri 400 mm-2500 mm gacha batareyali ciklonlarning (5-16 ta) diametri 400-1600 mm gacha, mul`ti ciklonlar (5 tagacha) ning diametri 160-600 mm gacha buladi.

Ciklonlar erdamida atmosfera xavosiga chikadigan 30-40 mk li chang zarrachalari 95% gacha, 20-30 mk li 90 %, 5-10 mk 80% mk. dan kichik chang zarrachalari 60 % gacha tozalanadi.

Ciklonlarning chang tutgich kameralaridan afzalligi: yukori bosim va xaroratda, yukori xavo xarakatidan kat`iy nazar chuktirgan chang kayta xarakatlanmaydi. Atmosfera xavosiga chikaetgan 5 mk. dan kichik chang zarrachalaridan tozalashda Ao Skrubberlardan foydalaniladi.

Skrubberlar xam ish uslubiga kura ciklonlarga uxshagan bulib, farki namlagichlar, buglagichlar (suv,ishkor, tuz) eritmalari erdamida nafakat chang, balki gaz aralashmalaridan xam tozalashga ixtisoslashgan.

Skrubberlarni ishlatish jaraenida suv, ishkor, tuz eritmalaridan foydalaniladi, bu uz navbatida skrubber kismlarini korreziyaga uchratib ishdan chikishga sabab buladi, shu tufayli ishlab chikarishda undan keng foydalanilmaydi.

eLEKTROFIL`TRLAR

Italiyalik olim Bekker 1771 yilda elektr maydonida chang zarrachalarini xarakatlanaetganini kuzatadi va 1824 yilda nemis ixtirochisi Xollfal`d elektroliz orkali tutun tarkibida chang zarrachalarini tozalashni bartaraf kiladi. 1903 yilda akademik olim Lodes elektrofil`trni yaratadi va 1906 yildan boshlab AKSh korxonalarida ishga tushuradi. elektr chuktirgichlar ikkita guruxga bulinadi:

1-chi engsimon (rukoyatkiy), 2-chi elektr tutgichlar.

Ishlab chikarish binolarinig ichkarisiga ajralib chikaetgan changlardan tozalashda engsimon fil`trlardan foydalaniladi. Engsimon fil`trlarni tayerlashda sintetik tolalar, matolar kullaniladi. Engsimon fil`trlar eng kichik chang zarrachalarni (1 mk.dan kichik) ushlab koladi va uning foydali ish koefficienti 99,5 % bulishi mumkin. Bunday fil`trlarning uzunligi 10 m gacha buladi.

Atmosfera xavosiga chikariladigan zaxarli gazlar eritmalar orkali (suv, ishkor, tuz, oxak) absorbciya usulida tozalanadi. Masalan, xavoga chikarilaetgan SO gazi oxak eritmasi orkali tozalanganda kal`ciy sul`fat tuzi xosil kiladi. Zaxarli gazlar kum,

SO + CaO + H O= CaSO + H O

tuprok, egoch kipiklari, aktivlashtirilgan kumir kattik moddalar orkali absorbciya usulida tozalanadi. Bunga misol kilib protivogazni olish mumkin.

Nazorat savollari:

1. Kaysi maksadlar uchun atmosfera xavosi tozalanadi.

2. Atmosfera xavosini kaysi usullar bilan tozalash mumkin.

3. Toza xavo deb nimani tushunasiz.

4. Tozalash kurilmasining ish samaradorligini kanday xisoblash mumkin.

5. Solishtirma yuklanish deb nimani tushunasiz.

6. Chang sigimi va tozalash kurilmasining ishlab chikarish kuvvati xakida ma`lumot bering.

7. Aerodinamik karshilik nima va uni kanday xisoblash mumkin.

8. Ciklonlarning lugoviy ma`nosi nima.

9. Markazdan kochma kuch deb nimaga aytiladi.

10. Cilindrli va konusli ciklonlar xakida ma`lumot bering.

11. Ciklonlarning afzalliklari va kamchiliklarini tushuntiring.

12. Kaysi xolatda skrubberlardan foydalanish mumkin.

13.Skrubberlarning ishlash principi va kamchiligi xakida ma`lumot bering.

14. Fil`tr va filtrlash deb nimaga aytiladi.

15. Turli filtrlar xakida ma`lumot bering.

16. Engsimon tukimali filtrlar xakida ma`lumot bering.

17. elektr filtrlari xakida ma`lumot bering.

18.elektr filtrlarning afzalliklari xakida ma`lumot bering.

19. Sorbciya deb nimaga aytiladi.

20. Adsorbciya, absorbciya va xemosorbciya xakida ma`lumot bering.

21. Adsorbent nima.

Tayanch iboralar:

Chang, tutun, tuman, tozalash usullari, filtrlash, toza xavo, ishlash samaradorligi, tozalash darajasi, solishtirma yuklanish, chang sigimi, kurilmaning ishlab chikarish kuvvati, aerodinamik karshilik, kurilmaning solishtirma energiya sarfi, tozalangan xavoning narxi, kuruk va xul tozalash usullari, chang chuktirish kamerasi, ciklon, skrubber, filtr, absorber, cilindr, turli va engsimon filtrlar, elektr fil`trlari, adsorbciya, sorbciya, xemosorbciya, adsorbciya kattaligi, zaxarli moddalar.

7-mavzu. Tuprok zaxiralar va ularning ekologik xolati

Mavzu rejasi:

1. Tuprokning muxit sifatidjagi axamiyati.

2. Tuprokning shamol ta`sirida erroziyaga uchrashi va unga karshi kurash yullari.

3. Tuprokning suv ta`sirida erroziyaga uchrashi va unga karshi kurash yullari.

4. Uzbekiston Respublikasining erlari va ularning ekologik xolati.

Adabiyotlar:

1. Abdullaev O., Toshmatov Z., Uzbekiston ekologiyasi bugun va ertaga. T. Fan, 1992 y.

2. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar. T.Ukituvchi, 1997, 112b.

3. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera. T.Ukituvchi, 1995, 320 b.

4. Tuxtaev A.S. ekologiya. T.Ukituvchi, 1988, 192b.

5. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T.Ukituvchi, 1994.

Uzbekiston Respublikasining xududi 44.9 mln. gektar erni tashnil kilib, 3362 mln. gektarni kishlok xujaligiga alokador bulib, shundan 28,1 mln. gektari kishlok xujalik yaylovlari tashkil kiladi. Sugoriladigan eng kimmatbaxo erlar maydoni 4.2 mln. gektarni tashkil etib, shundan 3,5 mln. gektari xaydaladigan erlardir. 0.3 mln7 ga kup yillik usimliklar tashkil kilsa, 0,4 mln. ga dala xovlilar tomarka va boshkalar tashkil etadi.

Yaylovlarni tez sur`atlar bilan uzlashtirilishi natijasida Orol dengiziga kelib tushadigan suv mikdorini keskin kamayib ketishini xisobga olib, 1991 yildan boshlab Respublikada yangidan sugoriladigan erlarni ochish takiklab kuyilgan.

Sugoriladigan erlarni kupaytirish fakat suvdan foydalanish koefficientini oshirish eki Orol dengiziga boshka joydan suv keltirish yuli bilan amalga oshirilishi mumkin. Bunday tadbirlarni amalga oshirish katta mikdorda kapital mablag va material resruslarini talab kiladi.

Respublikamizda 1975-85 yillar davomida sugoriladigan erlarni kuplab uzlashtirilishi natijasida sugoriladigan er mikdori 1.4 barobar oshgan bulsa, 400 ga tugri keladigan maxsulot mikdori 1990 yilga kelib 1975 yildagini tashkil etadi. Axoli jon boshiga tugri keladigan

kishlok xujalik maxsulotlari 1980 yil bilan solishtirilganda 632 sumdan 542 sumga kamaydi (14.89)

Respublikamizdagi sugoriladigan erlarni 15% tayerlanadigan kishlok xujaligi maxsulotini 98% beradi. Oxirgi 15-20 yil davomida sugoriladigan erlarning shurlanish 0.8 mln. gektarga ortib xozirgi paytda 2.0 mln7 ni tashkil etadi: 0.85 mln. ga va uta shurlangan erlardir.

Korkalpogistonda erlar 90-95%, Kashkadare va Xorazmda 60-70 % shurlangandir. Er unumdorligini kursatkichi bulgan Gumus 30-35% pasayib ketgan, bunday umumkiy maydonning 40% ni tashkil etadi.

Respublikamizda bonitey bali 60% tashkil kilgan bulsa bu kursatkich Korakalpogistonda, Kashkadare va Buxoro viloyatlarida 48.7ballni, Surgondare, Xorazm va Namangon viloyatlarida 70-76 ball ni tashkil etadi. Paxta ekiladigan umumiy er maydonining eng yaxshi sifatli 81-100 ballgacha 0.7 mln.ga urtacha 41-60 ball 0.9 mln. ga

urtachadan past 21-50 ball, 0.6 mln. gektar tashkil etadi.

Er unumdorligini pasayishiga shamol va suv eroziyasi (deflyaciya) xam salbiy ta`sir kursatadi. Shamol va suv erroziyasi natijasida Respublikamizda 21 mln. gektar sugoriladigan erlardan 0.7 mln.ga uta va urtacha darajada difolyaciyaga uchragan. Uta va urtacha diflyaciya xavfiga uchragan erlar Fargona voxasida 165 ming. ga Surxondareda 106 mingga, Kashkadareda 80 mingga, Buxoro viloyatida 52 mingni tashkil etadi.

Mollarni bokishda fitomeliorativ ishlarni olib borilmasligi natijasida yaylovlarni uz vaktida almashlab turilmasligi sababli 22 mln. yaylov erlardan 6 mln. ga diflyaciyaga uchragan 13 mln. er esa suv erroziyasiga uchragan.

Zararkunanda xasharotlarga karshi DDT kullanilishi natijasida Rsepublikamizda zaxarlangan er tarkibidagi DDT mikdori 2-5 PDK ni tashkil etadi. DDT ning ekin maydonlaridagi eng kup koncentraciyasi Fargona, Samarkand, Andijon viloyatlarida kuzatilgan bulib 26.0 44.0: 26.4 PDK tashkil etadi.

Sugoriladigan erlarning kup kismini oxirgi paytlargacha paxta, sholi kabi yakka ekinlar tashkil etishi natijasida almashlab ekish jaraenlarini kamayishiga (ershunoslikka erning muxofaza kiluvchi asosiy usul) chorvachilikning rivojlanishi ekiladigan erlarga kuplab mineral ugit va pesticidlardan foydalanishga tugri keldi. Shularning xammasi birgalikda erga boradigan tabiiy biologik jaraenlarning buzilishag olib kelmodka.

Mineral ugitlardan kup mikdorda foydalanish, erlarni kuplab energiya xarajatlarini ortishi, ekin maydonlaridagi xosildorlikni pasayishi berkitib kelmokda. Shu bilan birgalikda ishlvab chikariladigan ximiyaviy pereapratlarning ishlatilish koefficientining pastligi fosfor-kaliy ugitlarning 30% azotli ugtilarning 50%ga yakini usimliklar tomonidan uzlashtirilmasdan, suv erdamida yuvilib er usti va er osti suvlarini ifloslanishiga olib kelmokda.

Keyingi yillarda pesticidlar bilan ishlanadigan erlarning jami ancha kiskaradi. masalan: 1989 yilda bunday dalalar xajmi 2.3 mln.ga bulsa, 1991 yilga kelib 1.4 mln.ni tashkil etgan. Shu bilan birgalikda 1 gektar erga solinadin pesticid mikdori 36 kg/ga da 42kg/ga ortgan. Bu kursatgich ba`zi bir viloyatlar: Surxondare-85, Kashkadare 90 kg/ga ni tashkil etgan.

Er maydonlarining ifloslanishiga ximiyaviy pereparatlarni saklash tashish koidalarini buzilishi, usimliklarni ximoya kilish xizmatini konikarsiz ishlashi, pereparatlarni ishlatish uchun kerak buladigan texnikaning etishmasligi, xamda ularni nosozligi xam sabab bulmokda. Shunday kilib, Respublikamiz er resurslari ekologik jixatdan olganda tulikligicha foydalanilmayapti. Natijada er xosildorligi va chorvachilik maxsulotlarining maxsuldorligi pastligicha kolmokda.

Nazorat savollari:

1. Tuprok deb nimaga aytiladi.

2. Tuprokning tabiiy va kimyoviy tarkibini nimalar belgilaydi.

3. Biomassa deb nimani tushunasiz.

4. Tuprokning kislotaliligi deb nimani tushunasiz.

5. Indikator usimliklari xakida ma`lumot bering.

6. erroziya va defolyaciya atamalarining lugoviy ma`nosini tushuntiring.

7. Tuprokning suv ta`siridagi erroziyasini tushuntirib bering.

8. Chizikli yoki jarli erroziya deb nimaga aytiladi.

9. Yuzlama erroziya deb nimaga aytiladi.

10. Tuprokning sel ta`siridagi erroziyasi xakida ma`lumot bering.

11. Tuprokning erroziyadan saklab kolishi uchun nimalar kilish kerak.

12. Uzbekiston Respublikasining er fondi va erlari ekologik xolati xakida ma`lumot bering.

Tayanch iboralar:

Tuprok, usimliklar, mikroorganizmlar, biomassa, tuprokning kislotaliligi, yomgir chuvalchanglar, bakteriyalar, suv utlari, zamburuglar, erroziya, defolyaciya, chirindi, maxalliy erroziya, chang buronli erroziya, almashlab ekish, Kulis usuli, irrigaciya erroziyasi, eruvchan polimerlar, chizikli yoki jarli erroziya, kishlok xujaligi erlari, shamol tusuvchi tusiklar, pesticid, gerbicid, xlor, fosforlangan birikmalar, mneral ugitlar.

8-mavzu. Buxoro viloyatida vujudga kelgan ekologik muammolar

Mavzu rejasi:

1. Buxoro viloyati atmosfera xavosining ifloslanishi va uni oldini olish chora tadbirlari.

2. Buxoro viloyatining er fondi va tuprokning ekologik xolati.

3. Buxoro viloyatidagi suv muammmolari va okava suvlarni usimlar yordamida tozalashning istikbollari.

4. Buxoro viloyatida balikchilikni rivojlantirish va dengiz kul muammosi.

5. Chikindilar va ularni kayta ishlash muammolari.

Adabiyotlar:

1. Abdullaev O., Toshmatov Z., Uzbekiston ekologiyasi bugun va ertaga. T. Fan, 1992 y.

2. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar. T.Ukituvchi, 1997, 112b.

3. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera. T.Ukituvchi, 1995, 320 b.

4. Tuxtaev A.S. ekologiya. T.Ukituvchi, 1988, 192b.

5. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T.Ukituvchi, 1994.

Buxoro viloyati kizil kum, korakum oraliklarida joylashgan bulib, uning umumiy er maydoni 4 million gektar eki respublika maydonining 9% tashkil kiladi. Shundan dexkonchilik kiladigan maydon 273 ming/ga eki 5% yaylovlar 2.7 mln/ga 67%.

Viloyatimizda dexkonchilik kilinaetgan erlarning 20 ming gektari shurlanmagan, 167 ming/ga kuchsiz shurlangan, 56 ming/ga urtacha shurlangan. Shu bois er osti suvlarining satxi xam 0.2, 2-3 m/ni tashkil kiladi.

Bir ga er maydoni meliorativ xolatini yaxshilash uchun 26 pogon m zovur tugri kelsa, Korakul, Olot, Jondor, Kogon, Romitan tumanlarida bu kursatkich ancha kamdir. Mavjud zovurlar 5-6 yillar tozalanmasdan kumilib ketgan. Kishlok xujalik ekinlaridan (ayniksa paxtadan) yukori xosil olish uchun normadan ortik madaniy ugitlarni ishlatish, zararkunandalarga karshi kurashda zaxarli ximikatlardan foydalanish okibatida tuprok tarkibidagi gumus mikdori normadagi 1.5 -2% dan 0.3-05% tushib ketgan, tuprok zaxarlanib, biologik bioximiyaviy jaraenlar izidan chikib kolgan. Organik ugitlar jamgarish, tegishli ishlov berish, biogumus tayerlash, almashinib ekish susaytirilib yuborilgan.

Viloyatimizda 70 dan ortik fabrika va biolabaratoriyalar faoliyat kursatmokda. Xar yili 350 ming gektar maydonda kishlok-xujalik zararkunandalariga karshi biologik ishlov berilmokda. Bu uz navbatida zaxarli ximikatlarni ishlashini kamaytirmokda.

Etishtirilgan kishlok xujalik maxsulotlarini tarkibini (bozorlarda) kimeviy taxlil kilish konikarli axvolda deb bulmaydi. maxsulotlar tugridan-tugri kayta ishlash korxonalariga, axoli iste`moliga yuborilmokda.

Viloyatimiz xujaliklarida keyingi besh (1991-1995) yil mobaynida xar gektar erga kiritilgan organik ugitlar mikdori 6-11 tonnaga kupaydi. Yalpi tayerlangan ugitlar mikdori esa 1.9-2.5 mln. tonnaga oshdi.

Bugungi kunda viloyatimizda mavjud bulgan chorva mollaridan (kuy echkilardan tashkari) bir yilda 2.20 mln. tonnadan ortik organik ugit tayerlanib 22 ming gektar erga 10 tonnadan organik ugit kiritish imkonini yaratdi.

Xisob kitoblarga karaganda kupgina molxonalarda xar yili 2.8 mln. kuba metr gung yigilmokda va uni 28 ming gektar erga kiritish imkoniyati mavjud. Bundan tashkari shaxar maishiy chikindilarini (axlatlarni) kompostlash usulida chiritib organik ugit sifatida ishlatish mumkin. Kuruk shaxar axlati tarkibida 0.6-0.7 % azot, 0.5% fosfor kaliy moddalari mavjud. Sof iste`mol maxsulotlari etishtirishda biogumusdan foydalanish muxim axamiyatga ega.

Xozirgi paytda Buxoro texnologiya instituti olimlari tomonidan gungdan biogaz va biogumus olish moslamasi ixtiro kilinib, uni ishlab chikarishga tadbik kilish amalga oshirilmokda. Romitan tumanidagi "Xalkobod" Buxoro shaxridagi "Soxibkor" va bir kancha boshka jamoa xujaliklarida Kaliforniya kizil chuvalchanglarini kupaytirish, biogumuslar tayerlash borasida olib borilaetgan amaliy ishlar dikkatga sazovordir.

Buxoro viloyati orol mintakasiga yakinligi (150-200) saxro chullar bilan chegaradosh bulganligi tufayli uning atmosfera xavosi tabiiy chang, kum, tuz zarrachalari bilan ifloslangan.

Ma`lumki Orol mintakasidan xar yili atmosfera xavosiga 120 mln tonnadan ortik tuz, kum zarrachalari kutarilib atrof muxitni ifloslantirib kelmokda. 1995-1996 yillar davomida kumitamiz mutaxassislari gidrometeorologiya olimlari bilan olib borgan ilmiy amaliy kuzatishlaridan tuzlar 200-700 kg/ga. ga tugri kelmokda. Shundan 50 foizi orol tubidan kutarilgan tuzlardan iborat.

Buning okibatida yaylovlardagi efir, baxorgi utlarning kirilib ketishiga, umumiy xosildorlikni 2-3 barobariga kamayishiga, 1890 yilda urtacha xosildorlik 1.5-2.5 u/ga bulgan bulsa, 1992 yilda esa 0.5 u/ga tugri kelgan. Viloyatimiz xududida esa 33 ta tuz kon shurxoklar

mavjud. Ularning umumiy maydoni 120 ming gektar. Atmosfera xavosiga 14 ming.tn kushilmokda. Kutarilishiga moyil bulgan tuz zarrachalari esa 160-170 mln/tn. ni tashkil kiladi.

Atmosfera xavosini sanoat korxonalari ayniksa transport vositalari xam ifloslantiradi. Viloyatimiz buyicha atmosfera xavosiga chikariladigan umumiy chikindilar 130 ming tonnani tashkil kiladi.

Shundan transport vositalaridan 70 ming tonna, kolgan 60 ming tonna kuzgalmas manbalaridan chikarilgan.

Buxoro shaxrida atmosfera xavosi 70-80 foiz avtotransport evaziga ifloslantirilmokda, 1996 yil davomida 3000 ta avtotransport vositasi tekshiruvdan utkazilganda shundan 750 tasi me`eridan ortik chikindi chikarilgani aniklandi. Bugungi kunda ekologik toza tabiiy gazga utkazilgan transport vositalari 4.5 foizini tashkil kiladi xolos (900 ta)

Atmosfera xavosini ifloslantirishga gaz, kurilish, yul kurilishi korxonalari paxta tozalash zavodlari xam uz xissalarini kushmokda.

Viloyatimizda suv masalalari echimini topish kiyin bulgan ekologik muammolardan biri bulib kolmokda. Zarafshon daresi 60-yillarga kadar ichimlik sugorish, sanoat extiejlarini tulik ta`minlangan. Bugungi kunda 15 km dare kolgani markaziy zovur vazifasini bajarilmokda.

Viloyatimizga 4.5 mlrd/m. kub suv 98.5 foizi Amudaredan nasoslar orkali 120 m ga kutarilib okizilmokda. Olinaetgan suvning 2.5 mlrd/m kub sizot, ifloslangan suv sifatida tabiiy kullarga kuyilmokda. Viloyatimiz tabiiy kullarning umumiy maydoni 200 ming gektardan ortik bulib ularga vilotimizdan tashkari Samarkand, Navoiy, Kashkadare viloyatlarining sizot suvlari xam kelib kushiladi. Bu zovur suvlari orkali 7-8 mln.tonna tuzlar kelib tuplanadi.

Tabiiy kullar okmas bulganligi tufayli tevarak atrofda erlarning meliorativ xolatini emonlashuviga er osti suvlari kutarilishi, tuz konlari vujudga kelishiga olib kelmokda.

Kishlok xujalik ekinlarini negitativ usish rivojlanish davrida olinaetgan suv etishmasdan er osti, zovur suvlaridan foydalanish xollari kuzatilmokda. Bu bilan xar gektar erga 30-75.0 t. tuz kiritilmokda va kushimcha ifloslantirilmokda. Zaxkash suvlari tarkibida mineral tuzlar 3-8 gr/l ni tashkil kiladi.

Ma`lumki sugorish suv tarkibidagi tuz mikdori xosildorlikka xam salbiy ta`sir kursatadi. masalan: suv tarkibidagi tuz mikdori 1-2 gr/l bulganda paxta va sabzavot xosildorligi 4.5 foizga: 2-4 gr/l-11 foizga: 4-6 gr/l bulganda 32 foizgacha pasaytiradi.

Viloyatimiz xududida 3500 ta tik kuduklar mavjud bulib bulardan 146 tasi ichimlik suvi, 650 tasi sanoat korxonalari extieji uchun 690 tasi sugorish tuzumiga,320 tasi yaylovlarga, 600 dan ortigi er osti suvlarini pasaytirishga xizmat kiladi. 5 kudukdan davolash (shifobaxsh)

maksadlarida foydalaniladi.

Buxoro shaxrida 80 dar ortik tik kuduklardan er osti suvlarini kochirishda foydalanilmokda. Atmosfera eginlari bir necha yillar davomida kuzatilib kimeviy taxlil kilinib kelinmokda. Olingan ma`lumotlarga kura emgir-kor tarkibida mineral tuzlar 400-500 mg/l, sul`fatlar 140-160 mg/l, ammoniy tuzlari 5 mg/l organik moddalar 8 mg/l

ni tashkil kiladi. Egin tarkibidagi organik birikmalar, ammoniy tuzlari ichimlik suv tarkibidagi mikdordan xam yukoriligi kurinib turibdi. Mineral tuzlarning normadan ortikligi usimliklarga ayniksa efimer yaylov usimliklari xosildorligini pasaytiradi.

Viloyatimiz xududida iflos okova suvlarni tozalashga ixtisoslashgan 45 ta tozalash inshooti mavjud. Bular orkali xar yili 50 mln/m. kub sanoat, kamunal xujaligi, shifoxonalarda vujudga kelgan iflos okovalar tozalanib ochik suv xavzalariga okiziladi.

Buxoro shaxar okova suvlarni tozalash inshooti bir necha kunduzda 90-120 ming/m.kub okova kabul kilib 60-70 foiz tozalashga erishmokda. Barcha tumanlardagi markaziy kasalxonalarning tozalash inshootlari konikarsiz ishlamokda. Shu bois ochik suv xavzalarini organik, bakterial chikindilari bilan ifloslantirib xavf tugdirmokda.

1. Okova suvlarni mexanik uslubda tozalash.

Bu uslubda okova suv organik, neorganik moddalardan tozalanadi. Maishiy xizmat, komunal Xujaligi chikindilari (IL) Maxalliy ugit sifatida, sanoat korxonalari chikindilari kushimcha xom-ashe urnida ishlatiladi.

a) Suzgich-sim temir panjara. Tur kengligi 15-20 mm bulganda tozalash unumdorligi 0.1 m 2/sutkaga teng buladi. Tur va temir panjaralar orkali ushlab kolingan aralashmalar maxsus maydalagichlar orkali maydalanadi suv tozalash inshootiga kaytariladi.

2. Chuktirish.

a) Kum ushlagich moslama. Kum ushlagich moslama okova tarkibidagi gil, kum, metall zarrachalarini, muallak moddalarini chuktirish yuli bilan tozalaydi. Muallak moddalarning diametri o.25 mm. gacha bulganini 15-20% ga tozalaydi. Kum ushlagich moslamadan utaetgan okova suv tezligi 0.15 m/sek dan kam va 0.3 m/sek. dan tez bulmasligi lozim.Okovani utish vakti (kum ushlagich moslamadan)2-2,5 min tashkil kiladi.

Kum ushlagich moslama ostiga chukkan kum, gil, organik moddalar kirituvchi yurituvchi moslama erdamida tozalanib turadi. Kiruvchi moslamaning xarakat tezligi 0.02-0.06 m/sek. bulib ish unumdorligi 0.4-1,5 m.#soatiga tengdir. Okova suv tarkibida kommunal tarkibida kommunal xujalik suvlaridan 1 kishiga 0.02 l/sut, ishlab chikarish korxonalari okovasida 0.01 l/sutka mikdorida buladi.

b) Tindirish.

Fil`trlash usuli orkali juda xam chukur erishiladi. Bu usul mexanik, ximik va biologik tozalashdan keyin kullanilavdi. Fil`tr uchun shagal, kum, marmar maydalari keramit, atrasit kumiri kabi materiallardan foydalaniladi.

2. Fizikaviy-ximiyaviy tozalash usullari.

Bu metodning asosiy yunalishi okova suvlarni zararsizlantirishdan iboratdir. Bu usul mustakil ravishda va boshka metodlar bilan umumlashtirilgan xolda kullaniladi.

Bu tozalash usuli kuyidagilarni uz ichiga oladi.

Flotaciya-okova suv tarkibida erimagan aralashmalardan ixtisoslashgan usuldir. Bu usulda okova suv tarkibidagi mayda zarracha (aralashmalar) maxsus reagentlar erdamida va suv pufakchalari erdamida molukulalarga epishtirilib ajratib olinadi.