Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti kafedra : pedagogika va psixologiya

PSIXOLOGIYANING FAN SIFATIDA RIVOJLANIShI

Psixologiya tashqi olamni faol ravishda sezgilar, idrok, tafakkur, hissiyot va boshqa shaklda aks ettiruvchi psixik jarayonlar va psixik hodisalar haqidagi fandir. Ko`p asrlar davomida psixologiya tavsifiy bilimlar sohasi sifatida shakllandi.

Qadimgi zamonlardan boshlab ijtimoiy hayot ehtiyojlari har bir kishidan boshqa kishilarning psixologik xususiyatlarini, ularning xarakterlarini, xulq-atvorini o`rganishni va hisobga olishni taqoza qilgan. Hayot davomida boshqalarning xulq-atvorini kuzatish, ulardan amalda foydalanishga intilish jarayonida kishi ruhiy olamida (psixikasida) ko`p tushunarsiz, ba`zan sirli hodisalarga duch kelganlar. Bunday hodisalar jonning ishi deb tushunilgan. Ularning tasavvuricha, jon o`z mohiyatiga ko`ra o`lmas, boqiy, ko`rinmas, hidsiz, ilohiy (xudo tomonidan berilgan) xususiyatdir. Tana jon uchun vaqtinchalik joy. Jon tanadan chiqib ketishi, qaytib kelishi mumkin. Jon tanani boshqaradi deb hisoblaganlar. Kishilar hayotida uchraydigan hodisalar (masalan, tush qurish, alahsirash, jahl, o`lim va h.k.) jonning faoliyati va xususiyati bilan tushuntirilgan. Masalan, tush ko`rish - jonning tanada chiqib ketishi va boshqa jonlar bilan uchrashishi, ulim - jonning qaytib kelmasligi bilan tushuntirilgan.

Jonning o`zini turlicha tasavvur qilganlar. Gretsiyalik mutafakkirlardan Geraklit (eramizdan oldingi YI asr) jonni "uchquncha"dan, Demokrit (eramizdan oldingi Y asr) "olov atomi"dan iborat deb hisoblaganlar. Shu bilan birga tabiatni o`rganish, aniq va tibbiy fanlardagi rivojlanish, kishi tanasi tuzilish haqidagi bilimlarning boyishi natijasida psixika (jon) haqidagi bilimlar ham ilmiylashib borgan. eramizdan oldingi YI asrda yashab o`tgan grek vrachi Alkmeon anatomiya hamda tibbiyot sohasidagi tajribalarga asoslanib, psixikaning organi MIYA degan fikrni ilgari surdi. Keyinchalik ko`pchilik olimlar (shu jumladan Aristotel’ ham) psixikaning asosiy organi yurak bo`lsa kerak degan fikrni himoya qilganlar. Meditsina fanining "otasi" Gippokrat (eramizdan oldingi Y asr) temperament haqidagi (sharqda temperament "mijoz" deb yuritilgan) ta`limotni yaratdi. Ularning fikricha kishi temperamenti kishi tanasidagi "sharbatlar" (suyuqliklar) aralashmasi va ularning nisbati bilan tushuntirilgan. Shunday qilib psixikani ilmiy tushunishga katta qadam qo`yilgan.

Ko`pchilik adabiyotlarda psixologiya fanining asoschilaridan biri ("otasi") makedoniyalik mutafakkir Aristotel’ (eramizdan oldingi IY asr) deb ko`rsatiladi. Aristotel’ jonning rivojlanishi tirik tabiatning rivojlanishi bilan muvofiq boradi degan g`oyani ilgari surdi va himoya kildi. Unga qadar jon va tirik tana ikki xil narsa deb qaralar edi. Aristotel’ jon va tananing birligi haqidagi g`oyani maydonga tashladi. U psixika haqidagi fikrlarini "Jon haqida" nomli risolasida aks ettirdi. Bu risola psixologiya fani sohasida maxsus yozilgan birinchi asar hisoblanadi. Aristotel’ tomonidan yoritilgan sezgilar, ularning turlari, assosiatsiyalar haqidagi fikrlar bugungi kunda ham o`z dolzarbligini yo`qotgani yo`q.

Eramizdan oldingi II asrda rimlik vrach Galen fiziologiya va meditsina sohasida erishilgan yutuqlarni umumlashtirib, psixikaning fiziologik asoslari haqidagi tasavvurlarni birmuncha boyitdi.

XYII asr biologik va psixologik bilimlar taraqqiyotida yangi davrni ochib berdi. Tana va jonni tushunish sohasida tubdan o`zgarishlar yuz berdi. Inson tanasi mashinaga o`xshatiladi. Tana ham mashina singari ishlaydi deb qaraladi. Buyuk frantsuz mutafakkiri Dekart hatti-harakatlarning reflektor ("refleks" so`zi frantsuz tilidan kirib kelgan bo`lib "aks ettirish" degan ma`noni anglatadi) xarakteri haqidagi g`oyani ilgari surdi.

XIX -XX asrga kelib barcha fanlar sohasida (ayniksa biologik va aniq fanlar) erishilgan yutuqlar ta`siri ostida psixologiya fanida, psixikani tushunishda juda katta o`zgarishlar ruy berdi.

XIX - XX asrda psixologiya mustaqil, eksperimental fan sifatida rivojlandi. Bunga tabiiy fanlar sohasida, ayniksa biologiya, sezgi organlari fiziologiyasi, psixofizika va psixofiziologiya, oliy nerv faoliyati fiziologiyasining rivojlanishi, hamda psixologiyaga pedagogika, meditsina, ishlab chiqarishning talabining kuchayishi sabab buldi.

Psixologiyaning fan sifatida rivojlanishi tarixini to`rt bosqichga bulish mumkin:

I. Psixologiya jon, ruh haqidagi fan sifatida. Psixologiyaga bundan 2500 yil avval shunday ta`rif berilgan. U davrda inson hayotidagi ko`plab tushunarsiz voqealarni jon, ruh va uning xususiyatlariga bog`lab tushuntirishga uringanlar.

II. Psixologiya ong haqidagi fan. Tabiiy fanlarning rivojlanishi ta`siri ostida XYII asrda paydo buldi. Kishining fikrlash, his qilish, istaklarining nomoyon bo`lishini ong deb atadilar. Psixologiya fanining eng asosiy tadqiqot metodi - o`z-o`zini kuzatish va tahlil qilish hisoblangan.

III. Psixologiya xulq-atvor haqidagi fan sifatida. XX asrda shakllangan bo`lib, psixologiyaning asosiy vazifasi bevosita kuzatish imkoniyati bo`lgan psixik hodisalar, ya`ni kishining xulq-atvori, xarakatlari, reaktsiyasi kabilarni o`rganish hisoblangan. Kishining hatti-harakatlari ostida yotgan motivlar hisobga olinmagan.

IY. Psixologiya psixik faktlarni, psixik hodisalarning mexanizmlari va qonuniyatlarini o`rganuvchi fan sifatida. Hozirgi zamon psixologiya fani psixologiyaning fan sifatida rivojlanishi, falsafa, tabiiy va tibbiy fanlar, aniq fanlar sohasidagi ko`plab boy tajribalarga asoslanib shakllangan.