Buxoro xonligi

ChORIZM ISTIBDODIGA QARShI TURKISTON XALQLARINING  
MILLIY-OZODLIK KURAShI. JADIDChILIK  
REJASI:  
  1. Milliy ozodlik xarakatining boshlanishi va unig bosqichlari  
  2. Kukon xonligidagi milliy ozodlik xarakati  
  3. Jadidchilik xarakatining boshlanishi  
  
ADABIETLAR:  
 1. I.A.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T.1998  
  2. I.A.Karimov. Istiqlol va ma`naviyat. Toshkent, «O’zbekiston», 1994.  
  3. A.Aliev Mahmudxo’ja Behbudiy. Toshkent, «Ez», 1994.  
  4. X.Zieev. Turkistonda Rossiya tajovuzi va xukmronligiga qarshi kurash.  
Toshkent, Sharq, 1998.  
 5. M.Sodiqov, Erksevar, xurriyatparvar el vorislarimiz. Toshkent  
«Kamalak», 1992, 20-30 b.  
 6. Sh.Karimov. Kafasdagi qush orzusi. Toshkent, 1992.  
  7. B.Qosimov. Ismoilbek Gaspirali. Toshkent. 1992  
  8. O’zbegim. «Vatan» seriyasi. Toshkent, 1992. 142-180-b.  
  9. Vatan tuyg`usi. Toshkent, «O’zbeksiton». 1996.  
  10. Milliy o’yg`onish. Toshkent, 1996yu  
 11. X.Yunusova. 1892yil «Toshkentdagi xalq qo’zg`oloni» Toshkent.  
1998.  
  12. O’zbekiston tarixi. T.2003,2006  
  
  
13.O’zbekiston yangi tarixi.1-kitob.Turkiston chor Rossiyasi  
mustamlakachiligi davrida. T.2000  
  

O’lkadagi XIX asr ikkinchi yarmiga kelib chor Rossiyaning  

mustamlakalchilik, ulug` davlatchilik, shovinistik siesati mahalliy aholining  
milliy ozodligi uchun kurashning kuchayishiga sabab bo’ldi.  
Tarixiy manbalarda, arxiv xujjatlarida chor Rossiyasi armiyasining O’rta  
osie xududiga kirib kelishi bilan, unga qarshi xalq ozodlik xarakatlari  
boshlanganligi va bu chor xukumatining ag`darilishiga qadar davom etganligi  
haqida ma`lumotlar qayd qilinadi. Bu ma`lumotlar asosida O’rta Osie  
xalqlarining chorizmga qarshi olib borgan qo’yidagi   
eng  yirik  va  ommaviy  
tus olgan kurashlarini qayd qilishimiz mumkin: 1837-1846 yillarda  Sulton  
Kenesarin rahbarligidagi va Buxoro xonligining Buxoro shahri, Shaxrisabz  
bekligidagi harakatlar, 1871 yilda Eshon  Eshmuxammed boshchiligida Sirdare   
viloyatidagi chiqishlar, 1871yildagi Farg`onada Etimxon quzg`oloni, 1872 yilda  
Chirchiqdagi isenlar, 1873-76 yillar Qo’qondagi Po’latxon qo’zg`oloni, 1898  
yildagi Andijonda Dukchi Eshon quzg`oloni, 1899 yildagi Sirdare viloyatidagi  
xarakatlar. 1916 yildagi Jizzax qo’zg`oloni va boshqalar. 
Bu ruyxatni yana davom ettirish mumkin. XIX asr 70-yillar boshlaradiga  
Farg`onadagi xalq xarakatlarini alohida qayd etish lozim. 1868-yilda Kaufman  
bilan sulh shartnomasi tuzib Qo’qon xonligining katta xududlarini Rossiya  
ixtieriga bergan va Rossiya xukmronligini tan olgan Xudoerxon siesatidan  
nafaqat oddiy xalq, balki yirik er egalari ham norozi edilar. Qo’qon xonligida  
elchi va josus vazifasini bajargan polkovnik Shaufus ma`lumotlariga qaraganda  
norozi eklar tepasida Abduraxmon oftobachi turgan. 1872 yilda xon siesatiga  
qarshi xalq xarakati ayniqsa kuchaydi. Bunday foydalangan Abdurahmon  
oftobachi tanishi mulla Isxoq Hasan o’g`lini qirg`izdar orasida  Po’latxon nomi  
bilan qo’zg`olon ko’tarishga undaydi va o’zi ham bu xarkatga qushiladi. 1873  
yilda boshlangan bu qo’zg`olanda oddiy xalq, dehqonlar, xunarmandlar katta rol  
uynaydi va bu harakat butun Farg`ona vodiysi buylab eyildi. Xudoerxonning  
o’g`li Nasriddinbek  boshchiligidagi xon qo’shinari ham qo’zg`olonchilarni  
qo’llab-kuvvatladi. Bu voqeadan qo’rqib ketgan Xudoerxon rus xokimiyatidan  
boshpona so’rab Toshkentga qochdi. Qo’qon taxtiga uning o’g`li Nasriddinbek  
(1875-1876) xon qilib kutarildi. Qo’zg`olonchilar kelishuviga binoan esa  
Po’latxon xon etib saylanishi kerak edi. Nasriddinbekning xonlikka ko’tarilishi  
va unign bilan kelishuv siesatini olib borishi, qo’zg`olonchilar o’rtasida norozilik  
keltirib chiqardi. Natijada Marg`ilon, Namangan. Andijon xududlarida Po’latxon  
tarafdorlari erlarnikambag`allarga bo’lib berib, xon siesatiga qarshi chiqdilar.  
Qo’qon xonligining ruslarga qarashli bo’lgan erlarida ham norozilik chiqishlari  
avj ola boshladi. Bu rus xukumatini xavotirga solib quydi va Kaufman Qahhon  
xonligini tugatish to’g`risida podshoning roziligini so’rab iltimosnoma jo’natdi.  
Qo’qon xonligi xududiga esa Skobelev boshchiligida xarbiy jazo otryadi kiritildi.  
Bu vaqtda Nasriddinxon xokimiyatdan chetlashtirilib. vodiyda Po’latxonning  
mavqei oshib ketgan edi.  
Harbiy jihatdan ustun bo’lgan rus qo’shinlari qo’zg`olonchilarni tezda  
mag`lubiyatga uchratdi. Po’latxon qo’shinlari xarakatining ikkinchi  bosqichi  

1875 yili Toshkent viloyatida Ohangaron, Telov, Pskent va Toshkentda bo’lib  

o’tgan xarakatlarni o’z ichiga oladi. Qattiq zarbga uchragan qo’zg`olonchilar  
1876 yili Andijonda Oloy vodiysida kurashni davom ettirdilar. Ammo harbiy  
jihatdan kuchlar teng emas edi. 1876 yil 1 martda Po’latxon tutib olinib  
Marg`ilonda osib o’ldirildi. Boshqa qo’zg`olonchilar ham qattiq jazolandi.  
Podshoning buo’rig`i bilan Qo’qon xonligi tugatilib Farg`ona viloyati tashkil  
etildi.  
Farg`ona vodiysidiga XIX asrning 70-80 yillardagi harakatlarida Qurbonjon  
dodhox. Etimxon. Darvishxon to’ra, Ekubbek boshchiligidagi qo’zg`olonlarni  
ham qayd qilishimiz mumkin. Qurbonjon dodhox rus qo’shinlariga qarshi  
kurashda sharq aellarining qahramonligini, jasoratini namaen etdi. Rus generali  
Skobelev u bilan sulh tuzishi va uni «Oloy maliykasi» deb tan olishga majbur  
bo’ldi. XIX asrning ohiri o’n yilligida Toshkent va Farg`ona xududlarida ko’plab  
xalq ozodlik xarakatlari bo’lib o’tdi. Bo’lardan 1892 yildagi Toshkent  
qo’zg`oloni, 1898 yilgi Andijon qo’zg`olonlarini aytib o’tishimiz zarur.  
  
1892 yilgi qo’zg`olon ko’plab adabietlarda rus hukumatini o’lkaning bir  
qancha shaharlarida vabo kasali tarqalishining oldini olshi uchun Toshkent  
shahrining o’yida qo’rilgan chora tadbirlariga qarshi ko’tarilgan qo’zg`olon deb  
ta`riflangan bo’lsada, aslida 1892 yilgi Toshkent qo’zg`oloni chor Rossiyaning  
o’lkada ko’p yillar davomida olib borgan mustamalkatchilik siesatiga qarshi  
qaratilgan edi.  
Rus xukumatining vaboni oldini olish uchun ko’rgan chora tadbirlari  
davomida mahalliy aholining diniy e`tiqodlari, urf-odatlari hisobga  
olinmaganligi natijasida sabr kosasi to’lgan xalq ommasining noroziligi  
kuchaydi. Natijada bu  qo’zg`olonda Toshkent shahri  aholisining barcha  
qatlamlari ishtiroq etdi. Mahalliy aholining diniy bayrami «Qurbon hayt» kuni  
boshlangan qo’zg`olon, tezda chor askarlari tomonidan bostirilib  
qo’zg`olonchilardan 8 kishi dorga osib o’ldirilishiga, 15 kishini 2 yil muddat  
bilan mahbuslar rotasiga yuborilishiga, 2 kishini olti oydan qamoq jazosini  
o’tashga hukim qilishdi.Lekin chor Rossiyasi dune matbuotchilari oldida bu  
jazolar shov-shuvga sabab bo’lishdan cho’chib, o’lim jazosini umirbot surgun  
bilan almashtirishdi. Bu qo’zg`olon Toshkent shaxrining o’zida yuz bergan  
bo’lsada, uning aks sadosi butun Turkiston o’lkasi buylab tarqaldi.  
XIX asr oxirlarida Rossiyaning mustamlakatchilik siesatiga qarshi o’lka  
halqlarining milliy ozodlik xarakatlarining erkin namunasi 1898 yil may oyida  
Andijonda bo’lib o’tkan Dukchi Eshon qo’zg`olonidir. Bu qo’zg`olon rahbari  
Muhamadali Eshon o’z davrining obro’li, diniy va duneviy ilimlaridan baxobar.  
davr siesatini to’g`ri tushingan shaxs edi. U o’z muridlari va xamfirkrlari bilan  
boshqinchilarning halqqa qarshi olib boraetgan zulmkor siesatini qoralar va  
bunga qarshi har qanday harakatni ma`qullar edi.  
Dukchi Eshon Mingtepa qishlog`idan turib Farg`ona shaharlari va qirg`iz  
erlaridagi mustamlakachilardan norozi aholini birlashtirish va bu zulmni ag`darib  
tashlashga harakat boshladi. Qo’zg`olon olib borish usullaridan bexabarlik,  

birlikning yo’qligi uyushmaganlik, qurol-aslaha va moddiy bazaning  

etishmasligi qo’zg`olonning tezda mag`lubiyatga uchrashiga sabab bo’ldi,  
ayniqsa quzg`olonning kelishilgan muddatdan oldin  boshlanishi, uning  
mag`lbiyatini asosiy sabablardan biri bo’ldi. Qo’zg`olon bostirilib, uning  
rahbarlari qattiq jazolandi. Qo’zg`olon natijasida Farg`ona viloyatida va butun  
Turkiston general-gubernatorligida harbiy politsiya rejimi kuchaytirildi.  
XX asr boshlariga kelib Rossiyadagi ijtimoiy, siesiy vaziyat Turkistonga  
ham o’zi ta`risini ko’rsatti. O’lka xududida demokratik-inqilobiy xarakatlar avj  
ola boshladi. Bu xarakatlarni biz nafaqat rus aholisi orasida, balki mahalliy  
mehnatkashlar  orasida ham kuzatamiz.  
 Turkiston o’lkasi xududida temir yo’llarining qurilishi, zavod va  
fabrikalarning ishga tushirilishi Rossiya markaziga ko’plab o’lka boyliklarini  
chiqib ketishini osonlashtirdi. Bu mahalliy aholi ahvolini yanada og`irlashtirdi.  
Turkiston o’lkasi  hududida ratini namaen etdi. Rus generali Skobelev u bilan  
sulh tuzishi va uni «Oloy malikasi» deb tan olishga majbur bo’ldi. XIX asrning  
oxiri o’n yilligida Toshkent va Farg`ona xududlarida ko’plab xalq ozodlik  
xarakatlari bo’lib o’tdi. Bulardan 1892 yildagi Toshkent qo’zg`oloni, 1898 yilgi  
Andijon qo’zg`olonlarini aytib o’tishimiz zarur.  
1892 yilgi qo’zg`olon ko’plab adabietlarda rus xukumatini o’lkaning bir  
qancha shaharlarida vabo kasali tarqalishining oldini olish uchun Toshkent  
shahrining o’zida qurilgan chora-tadbirlarga qarshi ko’tarilgan qo’zg`olon deb  
ta`riflangan bo’lsada, aslida 1892 yilgi Toshkent qo’zg`oloni chor Rossiyaning  
o’lkada ko’p yillar davomida olib borgan mustamlakatchilik siesatiga qarshi  
qaratilgan edi.  
Rus hukumatining vaboni oldini olish uchun ko’rgan chora-tadbirlari  
davomida mahalliy aholining diniy e`tiqodlari, urf-odatlari hisobga  
olinmaganligi natijasida sabr kosasi to’lgan halq naroziligi kuchaydi. Natijada bu  
qo’zg`olonda Toshkent shahri aholisining barcha qatlamlari  ishtiroq etdi.  
Mahalliy aholining diniy bayrami «Qurbon hayt» kuni boshlangan qo’zg`olon,  
texda chor askarlari tomonidan bostirilib qo’zg`olonchilardan 8 kishi dorga osib  
o’ldirilishiga, 15 kishini  2 yil muddat bilan mahbuslar rotasiga yuborilishiga, 2  
kishini olti oydan qamoq jazosini o’tashga hukim qilishdi.Lekin chor Rossiyasi  
dune matbuotchilari oldida bu jazolar shov-shuvga sabab bo’lishdan cho’chib,  
o’lim jazosini umirbot surgun bilan almashtirishdi. Bu qo’zg`olon Toshkent  
shaxrining o’zida yuz bergan bo’lsada, uning aks sadosi butun Turkiston o’lkasi  
buylab tarqaldi.  
XIX asr oxirlarida Rossiyaning mustamlakatchilik siesatiga qarshi o’lka  
halqlarining milliy ozodlik xarakatlarining erkin namunasi 1898 yil may oyida  
Andijonda bo’lib o’tkan Dukchi Eshon qo’zg`olonidir. Bu qo’zg`olon rahbari  
Muhamadali Eshon o’z davrining obro’li, diniy va duneviy ilimlaridan baxobar.  
davr siesatini to’g`ri tushingan shaxs edi. U o’z muridlari va xamfirkrlari bilan  
boshqinchilarning halqqa qarshi olib boraetgan zulmkor siesatini qoralar va  
bunga qarshi har qanday harakatni ma`qullar edi.  

Dukchi Eshon Mingtepa qishlog`idan turib Farg`ona shaharlari va qirg`iz  

erlaridagi mustamlakachilardan norozi aholini birlashtirish va bu zulmni ag`darib  
tashlashga harakat boshladi. Qo’zg`olon olib borish usullaridan bexabarlik,  
birlikning yo’qligi uyushmaganlik, qurol-aslaha va moddiy bazaning  
etishmasligi qo’zg`olonning tezda mag`lubiyatga uchrashiga sabab bo’ldi,  
ayniqsa quzg`olonning kelishilgan muddatdan oldin  boshlanishi, uning  
mag`lbiyatini asosiy sabablardan biri bo’ldi. Qo’zg`olon bostirilib, uning  
rahbarlari qattiq jazolandi. Qo’zg`olon natijasida Farg`ona viloyatida va butun  
Turkiston general-gubernatorligida harbiy politsiya rejimi kuchaytirildi.  
XX asr boshlariga kelib Rossiyadagi ijtimoiy, siesiy vaziyat Turkistonga  
ham o’zi ta`risini ko’rsatti. O’lka xududida demokratik-inqilobiy xarakatlar avj  
ola boshladi. Bu xarakatlarni biz nafaqat rus aholisi orasida, balki mahalliy  
mehnatkashlar  orasida ham kuzatamiz.  
 Turkiston o’lkasi xududida temir yo’llarining qurilishi, zavod va  
fabrikalarning ishga tushirilishi Rossiya markaziga ko’plab o’lka boyliklarini  
chiqib ketishini osonlashtirdi. Bu mahalliy aholi ahvolini yanada og`irlashtirdi.  
Turkiston o’lkasi  hududida dexkonlar g`alaenlari, norozilik chiqishlari ortib  
bordi. 1904-1907 yillardagi Nomoz Pirimkulov boshchiligidagi harakati shu  
chiqishlarning eng ko’zga ko’ringanidir. Samarqand, Jizzax atrofidagi bu  
harakatda Nomoz yigitlari, mahalliy amaldorlar va rus mustamalkalchilarga  
qarshi kurash olib borib, ulardan tushgan o’ljalarni kambag`al xalqqa bo’lib  
berar edi. Shuning uchun ham uning tarafdorlari ko’payib, musamachilarni  
shoshirib quydilar. Chor ma`murlarining  ayerlik bilan olib borgan ishlari  
natijasida Nomoz yigitlari orasiga xoinlar kiritildi va Nomozning o’zi  ham  
josuslar tomonidan o’ldirildi. Lekin uning nomi xalq orasida uzoq vaqtgacha  
saqlanib qoldi.  
1914 yilda boshlangan birinchi jahon urushga Rossiyaning tortilishi  
natijasida mahalliy xalqdan olinadigan soliqlar miqdori oshib bordi. Turkiston  
o’lkasi xududida ersiz dehkonlarning soni ko’paydi. Rossiya frontda va front  
orqasidagi qora ishlarda mahalliy aholi vakillaridan foydalanish uchun 1916 yil  
25 iyunda farmon chiqardi. Ushbu farmonga muvofiq hozirgi O’zbekiston  
xududidan 19-43 eshgacha  bo’lgan 250 mingdan zied erkak aholi front ortidagi  
ishlarga  (mardikorlikka) chaqiriladigan bo’ldi.  
Ular uch oyda qaytib kelishlari va bungacha ularning oilalari xukumat  
tomonidan ta`minlanishi va`da qilindi. Ruyxatga olish davomida amaldorlar  
boylik orttirish paytida bo’lishib, boylarning bolalarinir pul  evaziga ruyxatga  
kiritshmadi. Bu xalq naroziligining ortib borishiga sabab bo’di. 1916-yil iyul  
oidan mahalliy aholining qo’zg`oloni boshlandi. 4 iyul kuni Xo’jandda, 5 iyul  
Samarqand viloyatida, 9 iyul kuni Qo’qon uezdida, 10iyul kuni Marg`ilonda. 11  
iyulda Samarqand va Toshkentda mardikorlikka olishga qarshi qo’zg`olonlar  
boshlandi. 1916 yil 18 iyulda butun Turkiston harbiy xolatda deb e`lon qilindi.  
1916 yildagi qo’zg`olonning eng kuchaygan nuqtasi 13 iyul kuni  
boshlangan Jizzax qo’zg`oloni bo’ldi. Jizzaxdagi qo’zg`olonga Nazirxo’ja  

Abdusalom o’g`li, Abdurahmon Jevachi kabi «Xalq beklari» boshchilik qilib,  

aholini mustaqil beklik tuzishga chiqardilar. Qo’zg`olon davomida temir yo’l   
bekatlari, ko’priklar vayron qilingan. Polkovnik Afanas`evning jazo otryadi  
qo’zg`olonchilardan engiladi. Shundan keyin polkovnik Ivanov boshchiligidagi  
katta jazo otryadi qo’zg`olonni shafqatsizlik bilan bostiradi. Chor qo’shinlari  
bilan so’nggi to’qnashuv 1916 yil 21 iyulda Qilich qishlog`ida bo’lib o’tdi.  
Mingga yaqin kishi hibsga olinib, jazolandi. 1916 yilgi qo’zg`olon xukmron  
sinflarning zulmiga qarshi qaratilgan xalq qo’zg`oloni edi. Qo’zg`olonni  
xarakatga keltirgan asosiy kuch dehkonlar va xunarmand kambag`allar bo’ldi.  
Qo’zg`olonchilarni mahalliy zielilar, ruxoniylarning bir qismi kullav-kuvvatladi.  
Qo’zg`olon bostirilgach, qo’zg`olon yo’lboshchilari jazoga tortilib, o’limga  
mahkum etildi. Jamit 51 kishi qatl etildi, 168kishi surgun qilindi, 128 kishi turli  
qamaldi, 228 kishi turli xizmatlarga  safarbor etildi. 1916 yilgi qo’zg`olon butun  
mustamlakalchilik davomida Turkistondagi eng qudratli va uyushgan qo’zg`olon  
bo’ldi.  
XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida Turksiton xalqlari o’ziga xos  
ijtimoiy, siesiy, diniy-ahloqiy, madaniy taraqqietni boshidan kechirdi. Turkiston  
zielilari chor Rossiyasining mustamlakalchilik zulmidan kutilish, o’z milliy  
davlatchiligini tuzish, iqtisodiy va madaniy taraqqietiga yo’l ochish, xalqqa zie  
tarqatish choralarini ko’rdi. Bu borada jadidchilik xarakati katta rol uynaydi.  
Jadidchilik xarakatining g`oyaviy otasi krimlik Ismoilbek Gaspiraldi (1851- 
1914) 1884 yilda Krimdagi Bog`chasaroy shahrida jadid maktabiga asos soldi va  
o’zi dastur tuzib, darslik ezdi. Uning o’qitish usuli «usuli saftiya», ya`ni «yangi  
usul» nomi  bilan shuxrat qozondi. Ismoil Gaspirali  nashr  etgan  «Tarjimon»  
jurnali mahalliy eshlar orasida yangicha ijtimoiy qarash o’yg`otdi. Bu qarash  
natijasida zielilar orasida tabaqlanish yuz berdi. Taraqqiyparvar kishilar yangi  
usul tarafdorlari «jadidlar», eski usulda o’qitish  tarafdorlari «qadimlar» deb  
atala boshladi. Jadidlar ongining o’sishda «Tarjimon», «Vaqt», «Yulduz»,  
«Siroti mustaqim» gazeta va jurnallari katta rol o’ynadi. Ismoil Gaspiral 1893  
amirligi birinchi jadid maktabi «Muzaffariya»ning ochilishiga sababchi bo’ldi.  
Turkiston jadidlarning eng yirik vakillaridan biri toshkentlik  Munavvar qori  
Abdurashidxonov (1878-1929), 1901-1904 yillarda Toshkentda yangi usul  
maktablarni ochdi. Jadidchilik xarakatining yirik etakchi rahbarlaridan biri  
Abdulla avloniy (1873-1934) 1911 yilda jadid maktablari uchun darsliklar  
yaratdi.  
Jadidlarning xalq ma`rifati uchun kurash dasturi uch asosiy yo’nalishdan  
iborat bo’lgan:  
1. Yangi usul maktablai tarmog`i kengaytirish.  
2. Umidli, iqtidorli eshlarni chet elga o’qishga yuborish.  
3. Turli ma`rifiy jamiyatlar tuzish, hamda zielilarning kuchli firqasini  
tashkil etishga qaratilgan gazetalarni chop etish.  
Shu dasturni amalga oshirish borasida Munavvar qori  Abdurashidxonov,  
Ubaydullaxo’jaev, Maxmudxo’ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Abdulxamid  

Cho’lpon, Abdurauf Fitrat va boshqa zielilar  jonbozlik ko’rsatishdi. Yangicha  

o’qitish musulmon bollariga qisqa vaqt ichida duneviy, diniy ta`lim berish   
dasturi asosida olib borildi. Bu dasturga  ko’ra maktablarda o’qitish tizimi ikki  
bosqichdan iborat bo’lgan. Birinchi bosqich ibtidoiy qism deb atalib, uning tahsil  
muddati 4 yil bo’lgan. Birinchi bosqichni tugutgan shogird eski maktabda  10 yil  
o’qigandan ko’ra yaxshirok savod chiqargan. Ikkinchi bosqichni  muvafaqqiyatli  
tugatgan shogird arabcha, forscha, turkiy tilda bemalol so’zlashib, ruschada erkin  
gaplasha olar edila. Adabietda ham til, janr, shakl, mavzu, uslub borasida  
yangiliklar ruy berdi. Jadid ulamolar o’z asarlarini vaqtli matbuotda e`lon qilib,  
ularda mavjud jamiyatning salbiy tomonlarin ochib berishdi. Jadid  ulamolarning  
publitsistik maqolalari, badiiy asarlari, «Camarqand», «Oina», «Sadoi  
Turkiston», «Yurt», «Najot» kabi gazeta va jurnallarda nashr qilinar edi.   
Turkistonning yangi zielilari dastlabki yaratgan asarlarida XX asr  
qadriyatlarini himoya qilish, ijtimoiy ingni davr darajasiga ko’tarish g`oyalarini  
eritdilar.  
Turkistonda mustamakachi ma`murlar, shuningdek amirlar, xonlar va din  
peshvolarining jadid matbuotiga qarshi olib borgan  kurashi jadidlari madaniy  
islohatdan siesiy qarshilik ko’rsatishga olib keldi. Jadidlarning dastlabki siesiy   
xarakatlarida ma`rifiy hayriya jamiyatlarini  tuzish,  firqalar tashkil etish, mavjud  
tuzum kamchiliklarini fosh etish yaqqol ko’zga tashlanadi. Shuning uchun ham  
jadidlarga  chor  ma`murlari ham xon va amirlar ham qattiq qarshilik  
ko’rsatishdi, joylarda ularning faoliyatini ta`qiqlashdi.  
  

6. Jadidchilik dastlab 19-asrning 80-yillarida Qrimda Ismoilbek Gasprinskiy rahbarligida qrimtatarlaroʻrtasida vujudga keldi. Jadidchilik harakati namoyandalari koʻpincha oʻzlarini taraqqiyparvarlar, keyinchalik jadidlar deb atashgan. Oʻsha davrning ilgʻor taraqqiyparvar kuchlari, birinchi navbatda, ziyolilar mahalliy aholining umumjahon taraqqiyotidan orqada qolayotganligini his etib, jamiyatni isloh qilish zaruriyatini tushunib yetgandilar. Jadidchilik mohiyat eʼtibori bilan avvalo siyosiy harakat edi. Uning shakllanish va magʻlubiyatga uchrash davrlari boʻlib, ularni shartli ravishda toʻrtga boʻlish mumkin. Turkiston, Buxorova Xiva hududida bu davrlar 1895-1905; 1906-1916; 1917-1920; 1921-1929-yillarni oʻz ichiga oladi.

Birinchi davrda Turkistonda podsho Rossiyasiningmustahkam oʻrnashib olishi kuzatiladi. U oʻz siyosiy agentlari (vakillari) yordamida mahalliy xon va amir vakolatlarini cheklabgina qolmay, ularni qoʻgʻirchoqqa aylantirib, rus va gʻarb sarmoyadorlarining ishlashi va yashashi uchun sharoit yaratadi, turli kompaniyalar, aksiyadorlik jamiyatlari manfaatini koʻzlaydi. Ayni chogʻda mahalliy aholining talab va ehtiyojlari nazarga olinmay qoʻyildi, diniy eʼtiqodlari, urf-odatlari bilan hisoblashmaslik, ularni mensimaslik kuchaydi. Hayotiy, ilmiy saviyasi yuqori boʻlgan qozilar tajribasiz kishilar bilan almashtirildi, poraxoʻrlik, ijtimoiy-siyosiy adolatsizlik avj oldi. Madrasa va maktablar faoliyatini cheklash, mahalliy joy nomlarini ruscha atamalar bilan almashtirish, hatto mahkama jarayonida qozilar boʻyniga xoch taqtirishgacha borildi. Oʻsha davr ahvolini Muhammadali xalfa Sobir oʻgʻli (Dukchi eshon) xalqqa qarata oʻz „Xitobnoma“si (1898)da yaxshi bayon qilgan.

Millat istiqbolini oʻylovchi taraqqiyparvar kuchlar xalqning deyarli barcha tabaqalari — hunarmand, dehqon, savdogar, mulkdor, ulamolar orasida mavjud edi. Ziyolilar dastlab chorizmga qarshi kurashni xalqni asriy qoloqlikdan uygʻotish — siyosiy-maʼrifiy jabhadan boshlashga qaror qildilar. Jadidchilik harakati ana shunday tarixiy bir sharoitda Turkiston mintaqasida rivojlanish uchun oʻziga qulay zamin topdi.

Jadidlar orasidan yetuk olimlar, sanoat va ziroatchilik sohalarining zamonaviy bilimdon mutaxassislari, madaniyat arboblari yetishib chiqib, yurtni obod va oʻz vatanlarini mustaqil koʻrishni orzu qildilar va shu yoʻlda kurashdilar. Jadidlarning Turkiston mustaqilligi uchun kurashida asosan quyidagi yoʻnalishlar ustuvor edi: yangi usul maktablari tarmogʻini kengaytirish; qobiliyatli yoshlarni chet elga oʻqishga yuborish; turli maʼrifiy jamiyatlar va teatr truppalari tuzish; gazeta va jurnallar chop qilish, xalqning ijtimoiy-siyosiy ongini yuksaltirish bilan Turkistonda milliy demokratik davlat qurish. Jadid ziyolilarining kuchli partiyasi tashkil qilingan taqdirdagina bu ishlarni amalga oshirish mumkin edi.