Byudjet chegarasi va uning o‟zgarishi

4. Korakalpogiston respublikasi byudjet iva maxalliy byudjetlardan kilingan 
xarajatlarin tulash xisobi. 
Korkalpogiston respublikasi, viloyatlar va Toshkent shaxri axamiyatiga ega bulgan 
kuyidagi xarajatlar Korakalpogiston respublikasi byudjetidan va maxalliy 
byudjetdan moliyalashtiriladi: 
- Korakalpogiston respublikasi byudjeti va maxalliy byudjetlardan tulab 
beriladigan byudjetdan mablag oluvchilarning joriy xarajatlari; 
- joriy byudjet tranfertlari; 
- kapital xarajatlar; 
A) asosiy fondlar va vositalarni (ular bilan ishlar va xizmatlar xam shular 
jumlasiga kiradi) davlat extiyojlari uchun olish va takror ishlab chikarishga; 
B) davlat extiyojlari uchun erga bulgan xukukni va boshka nomoddiy aktivlarni 
olish; 
- konun xujjatlarida takiklanmagan boshka xarajatlar. 
Gaznachilik organi byudjet mablaglari oluvchilarning tulov topshiriknomalariga 
asosan gazna xisobvarogidan smeta va kushimcha manbaalar doirasida 
tashkilotlarni saklashga, markazlashtirilgan tadbirlarni amalga oshirishga va 
boshka maksadlarga xarajatlarni amalsha oshiradi. 

---

Xalk ta‟limi muassasalari bo‟yicha xarajatlar smetasi va shtatlar jadvali xududiy 
moliya organlari bilan birgalikda tuziladi.
Xarajatlar smetasi va shtatlar jadvaliga kiritiladigan o‟zgartirishlar O‟zbekiston 
Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilanadigan tartibda albatta Moliya 
vazirligining Gaznachiligi va uning xududiy bo‟linmalari bilan kelishiladi.
Xarajatlarning I va II guruxlariga kiritilgan byudjet tashkilotlari birinchi navbatda 
xarajatlarini moliyalashtirish (to‟lash). Bunda II xarajatlarning guruxiga tegishli 
mablag o‟tkazmasdan I gurux xarajatlarini amalga oshirish takiklanadi. 
Yagona gazna xisob rakamida, shuningdek xududiy gaznachilik xisob rakamida 
birinchi va ikkinchi guruxlar bo‟yicha to‟lanmagan xarajatlar summasidan ortik 
mablaglar mavjud bo‟lganda ortikcha summa mikdorida uchinchi va to‟rtinchi 
guruxlar bo‟yicha xarajat kilishga ruxsat etiladi. 
Kapital ko‟yilmalarga ajratmalar joriy byudjet yili uchun tasdiklangan Respublika 
investitsiya dasturiga muvofik kurilishlarning anik ro‟yxatlariga va amaldagi 
konun xujjatlariga muvofik ajratiladi. 
Korakalpogiston Respublikasi va maxalliy byudjetlardan - Moliya vazirligi 
Gaznachiligining tegishli xududiy bo‟linmalari tomonidan ro‟yxatdan o‟tkazilgan 
shartnomalar yoki byudjet mablaglarini yuridik va jismoniy shaxslarning xisob 
rakamlariga o‟tkazish majburiyatini yuklaydigan boshka xujjatlar asosida amalga 
oshiriladi. 
020-“Byudjet xarajatlari” subschyotida maxalliy byudjetning gazna xisob 
varogidan amalga oshirilgan: 
- tasdiklangan byudjetga muvofik ortikcha daromadlar summalarini yakori 
byudjetga utkazib berilishi xamda kuyi byudjetlarga dotatsiya summalarini utkazib 
berilish buyicha; 
- kuyi byudjetlarga subventsiyalar berish buyicha; 
- kapital kuyilmalar tulovlari buyicha; 

---

- byudjet mablagi oluvchilarning xarajatini gazna xisobvarogidan tulovi buyicha: 
A) uzini-uzi boshkarish organlari (maxalla kumitalari) tomonidan tayinlangan 
nafakalar tulash uchun “Xalk banki” ga mablaglar utkazish. 
B) davlat maksadli fondiga yagona ijtimoiy tulovni va xodimlarni ish xakidan 
ushlangan majburiy badallarining utkazilish; 
V) kreditga sotib olingan tovarlar uchun xodimlarning ish xakidan ushlangan 
summalarni, xodimlarning ish xakisini ularning bankda ochilgan omonat 
daftarchalariga va plastik kartochkalariga utkazib berish; 
G) xodimlarning ish xakidan ushlangan daromad soligi, aktsiyaoner-sugurta 
kompaniyalarining shartnomalari buyicha badallar, fukarolarning “Xalk banki” da 
ochilagan jamgarib boriladigan pensiya xisobvaroklariga va ish xakidan boshka 
turdagi ushlanmalar summalarining uikazilishi; 
D) byudjet mablaglari oluvchilarning xarajatlar smeiasining IV guruxini tegishli 
moddalar buyicha aniklangan xarajatlar smetasi xarajatlarini tulashga berilgan 
ruxsatnomalariga muvofik etkazib beruvchilar va pudratchilarga tulanishi xamda 
ish joyida ovkatlanganligi uchun xodimlarning ish xakidan ushlangan summalarni 
etkazib beruvchilar va pudratchilarga tulanishi; 
E) 01910 xarajatlar moddasi buyicha tibbiyot xodimlarini mexnatga xak tulash 
uchun kuzda tutilgan byudjet mablaglarining iktisod kilinishidan tashkil bulgan 
summalarni etkazib beruvchilar va pudratchilarga tulanishi; 
J) moliya organining xulosasiga asosan xasobot yilining oxirgi kunida byudjet 
mabalglari oluvchilarning rivojlantirish fondiga utkazilishi; 
- cheklar buyicha ish xaki va unga tenglashtirilgan tulovlar, stipendiyalar, ijtimoiy 
tulovlar, xizmat safari va boshkalarni tulash uchun chek buyicha nakd pul 
mablaglarining berilish va boshkalar buyicha amalga oshirilgan kassa xarajatlari 
xisobga olinadi. 

---

Iste‟molchi imkoniyatlarining budjet chizig'idagi tahlili. 
Ko'p odamlar o'z ehtiyojlari soni va sifatini yaxshilashnga urinishadi - ko'proq 
ta‟tillar, qimmatroq mashina haydash yoki yaxshiroq restoranlarda ovqatlanish va 
hokazo. Kishilar o'z xohishlaridan ko'ra kamroq sarflashni istashadi chunki ularda 
kirim ta‟siri borligi sababli xarjlari ham chegaralangan bo'ladi. Biz iste‟molchining 
tanlov nazariyasini kirim va chiqim orasidagi mutanosiblikni tekshirish orqali 
boshlaymiz. 
Obyektlarni oddiy va sodda bo'lishini ko'zlab, biz iste‟molchi xarid qilishi mumkin 
bo'lgan faqat ikkita narsani olamiz: pitsa va Pepsi. Albatta, hayotda kishilar 
minglab turdagi tovarlarni xarid qilishlari mumkin. Taxminimizcha, iste‟molchi 
tanlovi tushunchasining asosiy mazmunini o'zgartirmay turib sodda tushuntirish 
uchun ikkita mahsulotni olish yetarli.Avvalo, pitsa va pepsiga bo'lgan xarajat 
iste‟molchi kirimining qancha qismini cheklab olishini ko'rib chiqamiz. Taxminan 
iste‟molchi kirimi oyiga 1000$ va uning hammasi Pepsi va pitsaga ketadigan 
bo'lsin. Pepsi narxi 2$, pitsaniki 10$. 
Rasm 1 dagi jadval iste'molchi sotib olishi mumkin bo'lgan pitsa va Pepsining 
ko'plab kombinatsiyalarining ayrimlarini ko'rsatadi. Jadvalning birinchi qatori, 
agar iste'mol pizzaga o'zining barcha daromadini sarflasa, u oy davomida 100 ta 
pizza yeyishi, lekin u hech qancha Pepsi sotib olish mumkin emasligini ko'rsatadi. 
Ikkinchi qatorga boshqa ehtimolni ko'rsatadi, iste'mol to'plami: 90 ta pitstsa va 50 
pint pepsi. Va hokazo. Jadvaldagi har bir iste'mol to'plami aniq $ 1000 turadi. 
Rasm 1dagi grafik iste'molchi tanlashi mumkin bo'lgan iste'mol to'plamlarni 
ko'rsatadi. Vertikal o'q Pepsi pintlari sonini va gorizontal o'q pizza sonini 
o'lchaydi. Bu rasmda uchta nuqta belgilangan. A nuqtada iste'molchi hech qancha 
Pepsi sotib oladi va 100 pizza iste‟mol qiladi. B nuqtada iste'molchi hech qancha 
pizza sotib oladi va 500 pint Pepsi iste'mol qiladi. C nuqtada iste'molchi 50 pizza 
va 250 pint Pepsi sotib oladi. 

---

Aynan C nuqtada AB chizig'i o'rtasida iste'molchi teng sarflaydigan nuqtadir, unda 
pizza va Pepsi miqdori ($ 500). Bu iste'molchi tanlashi mumkin bo'lgan pizza va 
Pepsi ko'plab kombinatsiyalarning faqat uchtasidir. AB chizig'i bo'yicha barcha 
nuqtalarni tanlash mumkin. Byudjet sig'imi deb nomlangan bu chiziq, iste'molchi 
qurbi yetadigan iste'mol to'plamlarini ko'rsatadi. Bu holda, u iste‟molchi 
to'qnashadigan pizza va Pepsi o'rtasidagi tanlovni ko'rsatadi.Byudjet sig'imi 
qiyaligi iste'molchi duch keladigan tanlov darajasini o'lchaydi. Eslatib o'tamiz, bu 
ikki nuqta orasidagi chiziq vertikal masofa o'zgarishi gorizontal masofa 
o'zgarishiga bo'lib hisoblanadi ( "muddatda o'sish"). A nuqtadan B nuqtagacha 
vertikal masofa 500 pint bo'lgan, va gorizontal masofa 100 pitstsa hisoblanadi. 
Shunday qilib, chiziqda 1 ta pizzaga 5 pint Pepsi to'g'ri keladi.