Celâleddÿn hâRÿzmshah'in son günleri o. Z

Ahlât Yaqinlarida Mog'ollarning Görülmesi
Nesevî, Melik Muzaffer bilan suhbatini bitirib, o'zlariga Melik tomonidan
iletilen pusulada, Mo'g'ollarning Ahlat yaqinlarida Bargiri (Muradiye)'de ko'rishlari,
Sulton Celâleddin'i bilan suhbatni bitirirken, Sulton Celâleddin'i tekshirganliklari
haqida xabarlar berilgan. Nesevî, Muzafferin yonidan ajralib chiqadi, natijada
Sultonning ya kazanaca ÿÿ veya kaybedeceÿi, agar qozonirsa yordamsiz qolgan
dunyolari verseler de memnun edilemeyeceÿini, kaybederse bu defa bölgedeki
meliklarning Moÿollar bilan komÿuliginin kunga kelishini bildirdi. Muzaffer,
dedikleri nin hepsinin doÿru oldugunu; ama kardeÿlerinden ayrilib ularga qaramay
yar dimcÿ ola bilmasligini bildirdi.40 Bundan tashqari Sultonning halifeden de
yordam isteyeceÿi kaynaklarda belirtilmekle birga,41 bu konudan bir boshqa
bahsedilmemesi, yana boshlang'ich bu imkoniyatning tashqarisida qolgan intibaini beradi.
O'g'lim Durak
Bu sÿrada Cebel-i Cur (Bingöl)'de joylashgan Sulton, Mo'g'ollardan kaçarak
kendisine sig'anan bir Mo'g'ol komutaninin vasitasi bilan aranganini o'rgangan,
yana bir xil buyruqning tavsiyasi bilan saldÿrÿ yerine pusu kurarak düÿman
birliklarini oraya çekmeye çalÿÿÿyordu. Mog'ollarning qayerda ekanligini öÿrenip
haber ver mesi, önlerinden kaçarak pusuya çekmesi uchun dört bin kiÿilik bir
keÿif kolu oluÿturup boshiga Otur Han'ÿ geçirmiÿti; Otur Xan Mog'ollardan
korkmasi yü zünden zaruriy tadqiqoti yapmamÿÿ, dönüÿte Mo'g'ollarning
Malazgird'e qadar ilerleyip geri döndüklerini haber vermiÿti.42
Usmon GÜRBUZ
39Nesevi, yoshi, s. 372.
40Nesevi, yoshi, s. 374
41Ibn Esîr, yosh, XII, 498.
42Nesevî, yoshi, s. 375.
40
Machine Translated by Google

---

O kecha Sulton juda ichgan; nefesi kesiliyor, basi doniyordu. Ichki âlemi
tanyerinin aÿarmasÿna qadar davom etdi. Bu arada tatarlar ularni her yan dan
kuÿatmÿÿlardi. O kechaning tanishlaridan Sultonning o'ziga xos katibi dehÿet
anini shunday hikoya qiladi: “Ben o kecha yozmak uchun uyumamÿÿ, shafak
yaqinlashÿncaya kadar iÿime davom etgandan keyin uyuÿtum. Hizmetçilerden birinin; “Kalk!
oshirib onlarla duch keldi. Her ne kadar Nesevî keÿif kolu komutaninin korkup
yeterli araÿtÿrmayi yapmadÿÿÿnÿ söylese de, Mogollarning juda farqli bir yol
izleyip öncü birliÿe ko'rinmayaptilar ve Celâleddin'i gafil avladÿklarÿ rivaye ti43
ko'proq to'g'ri ko'rinmoqda.
Sulton Diyoribekr taraflarida Hani denilen yere varÿnca, emîrlerini ve
beylerini toplayarak Melik Muzaffer'den gelen mektuba qanday bir javob berilishi
mesi gerektiÿi konusunu görüÿtü. Elchi duruma yakindan tanik bo'lishi uchun
durumun ümitsizligini ularga söyleyip bunlardan yordam kutishning vakit
kaybetmek mumkin, bo'sh yere sovuq demir dövmenin anlamsiz be lirtti. Buning
ustiga aÿÿrlÿklarning Diyoribekr'de bÿrakÿlarak, ayol va çocukla rin Isfahan'a
yuborilishiga qaror berildi.
Diyoribek meliki Mes'ud, Sultoni Alaeddin Keykubâd'in mamlakatiga qarshi se
fere qo'llab-quvvatlab, bu davlatlarning juda oson bir tarzda ele geçirilebileceÿini,
agar buna karar verirse o'zimizning bizzat 4 ming askerle xizmat qilishi belgilab
qo'yilgan, Mog'ollarga qarshi zaferin faqat Alaeddin va Qipchaklarni qo'llab-
quvvatlashdan keyin. amalga oshishini ekliyordu. Mes'ud shunday kritik bir
davrda Konya Selchuklu Sultoni Alaeddin Keykubâd'in o'z o'zidan o'zi o'zi o'tgan
edi. Sulton bu vaadler qarshisida ko'proq oldin çocuk va ayollari Isfahan'a
yuborilishi fikridan vaz geçerek Diyoribekr'e harakat etti. Nesevî'nin
deÿerlendirmesiyle, tipki yüzme bilmeyip denizde boÿulmak uchun o'lan kimsa
gibiydi, kendisine uzatÿlan her eli tutmak istiyordu.44 Sulton va birga bo'lganlar
Diyoribekr yakinlarinda bir köprü boshiga gelince, orada durup konakladilar.
Gece kararÿnca bir Turkmen gelerek bir gün önce inmiÿ bo'lgan konakta
turli kiyimlari bo'lgan askerlar gördüÿünü haber bergan; ammo buning oralarda
bo'lishidan bezovta bo'lgan kimseler tomonidan uydurulmuÿ bir aldatmaca
bo'lganiga hükmedilmiÿti.
Kÿyamet koptu” demesiyle korkuyla fÿrlab kendimi tashqariga attÿm. ata binince
Ne var ki ertesi kun Diyoribekr egasining ÿeker kamÿÿÿ lakabiyle tan
olingan elchisi Alameddin Sancar gelerek efendisining xizmat va itaat orzusini iletti.
CELÂLEDDÿN HÂRÿZMSHAH'IN SON GÜNLERÿ
43Ibn Esir, yosh, XII, 499.
44Nesevî, yoshi, s. 377.
41
Machine Translated by Google

---

çadÿrÿn Mog'ol birlikleri tarafÿndan sarÿlmÿÿ oldugunu gördüm; Sulton
sarhoÿ bir vaziyette uyumaktaydi. Birden Sultonning emîrlerinden Orhanning
bayraklar ellerinde, dostlariyla birlikte topluluÿu yarip çadirin yo'lini ocharkan,
Sultonning elinden tutarak tashqariga chiqip ata bindirdiÿini ko'rdim” . ammo
bu suretle düÿman askerlarining ko'pchiligini izlab o'zingdan qutulasan
deb o'ylayotgandi. Orhan kendisi bilan birga 4.000 askerle Isfahan
istikametine yo'nalgan, Sulton yonida qolgan kichik grupla Diyarbekrning
tashqi surlari tashqariga kirib, ichkariga kirish uchun tegishlilardan ruxsat
istedi. Harezmlilerin o'zlariga bir hainlik qilishdan korkan kale görevlileri,
ularni içeri olish yerine kovalamay uygun gördüler.46 Celâleddin ve
beraberindekiler kaleye girebilmekten ümitlerini kesince, Cezire bölgesin
de bulunan mustahkem derbentlere vardÿlar;orada da geçmelerine izin ve
rilmedi. Hatta Ibn Esîr, Celâleddin'in ordusunun Nusaybin, Cizre, Erbil kabi
shahar va kasabalarda hem xalq, hem melikler tomonidan soyulup ellerinde
ne varsa alÿnmayapti, bu ishe Kürtlerin, bedevilerin hatto çifçilerin bile
qatnashdi, söyler.47 Chikan kavgada Hemedan shahnesi o'ldirilgan, Otur
Han geri don meyi taklif etti. O bugun en iyi yol tatarlarini takip qilgan
yoldur, dedi.
Sulton bu erdan Meyyafarikîn istikametine to'g'ri yo'naltirildi ve buraya
bog'liq köylerden birine ulandi. Oraya yönelmesinin sebebi Shihabeddin
Gazi ve ken disi arasinda mavjud dostluÿa güvenip ümit baÿlamasiydi. Otur
Han korku ve yorgunluk sebebiyle köye varmadan kendisini terk etmiÿti.
Sultan gece vakti girinceye kadar köy yakinlarinda bir harman yerinde
bekledi. Onlari gölge gibi takip eden Tatarlar, harman joyini bosingca,
Sultana eÿlik eden kichik gru bun ko'pligi hali atlarÿna binmeye fÿrsat
bulamadan oracÿkta o'ldirilgan düler. Burayÿ basan Tatarlar, daha önce
Sultonning arkadaÿlaridan ellerine esir tushib qolgan bir dostidan uning
harman joyida ekanligini o'rgangan holda 15 atli saldilar. Atlilar var kuchlari
ortidan koshup Sul tanini yakalamaya ishladilar. ÿki atlÿ yetiÿir yetiÿmez onun tarafÿndan öldürüldü.
Bu olayÿ takip eden diÿer askerler kendisini takip etmekten vazgeçtiler; uni
yakalamaktan ümitlerini kesip geri döndüler.48 Sulton ularning takibinden
qutulib tog'dan yuqoriga tirmanmaya boshladi. Yo'lning yuqorisida
Kurtlerden bir grup yo'li keserek o'tganlarni yakalab mallarini va paralarini
oldilar. Sultoni da boshqaleri gibi yakalab soy