Celâleddÿn hâRÿzmshah'in son günleri o. Z

Nafile Çabalar
Celâleddin urushi kaybedince periÿan bir halde Malazgirt orqali Ahlât'a
ulaÿti. Orada Eÿref'in hanÿmÿ Gürcü Hatun, Sultonin kardeÿi ve kendisine
ait ne varsa alarak Erciÿ'e geldi. Eÿref kendisini Hoy shahrine varÿncaya
kadar bir süre kovaladi; keyin ikisi orasida mektuplaÿmalar orqali anlaÿma
saÿlandÿ, varÿlan anlaÿma gereÿince taraflar sahipliklari davlatlarle
yetinecek, Hârizmÿah, elindeki esirleri serbest bÿrakacaktÿ.25
Celâleddin Azerbaycan'da kalacaÿÿ kÿsa süre ichida Yassi çimende
uÿ ramish bo'lgan zararlari olabildiÿince telafi edi daÿÿlan askerlerini qayta
toparlamayÿ umuyordu. Ama tatarlarning yaqinlashayotganini o'rganishda
butun hisoblari alt üst bo'ldi. Uning Erzincan dolaylarida yangilgi, vakit
geçirilmeden Ismailîler tomonidan Moÿollara bildirildi, Celâleddin'in ichida
joylashgan dag'iklik va periÿanlik etraflica anlatÿlarak, ona saldirmak uchun
juda mos bir imkoniyatning kaçÿrÿlmamasÿ belirtildi. Oysa bundan önce
Hârizmshah'in varligi sebebiyle Moÿollar, ammo juda kichik gruplar shaklida
bosilganlar yapÿp tez Maveraünnehir va Harezmdeki uslerine dönüyorlardi.
Endi endi Celâleddin yenilmiÿ, Moÿollar bilan Islom dunyosi bilan bog'liq set
yi kÿlmÿÿ,izlediÿi politikalar sebebiyle ÿran va Batÿ Asya'da boshqaruv
mevkiinde mavjud bo'lgan butun melik va sultanlar bilan aloqasi ochilgan
edi. tuplarini alan Mog'ollar hech vakit geçirmeden batÿya to'g'ri harakat
qilib Rey, Hemedan ve bu ikki shahar arasiga kalan hududlari istila qilib
Azerbaycan'a yö neldiler.27 Sultan dahaönce yaqinlashan düÿmandan
haber getirmek uchun cesur urushchilardan birining komutasida tayyorlagan
keÿif kolunu Irak tarafiga jo'natgan, bunlar Zencan ve Ebhur orasida yer
alan Merc-i Shirvan'a varin ca Mog'ol öncüleriyle duch kelganlar, aralarÿnda
yuzaga gelen çarpÿÿmalarda keÿif kolunun komutani hariç boshqa on dört
asker butunlay qichliçtan ichlichtan.
25Devadoriy, asr, VII, 301.
26Ibn Esîr, asr, XII, 496.
27Ibn Esîr, asr, XII, 496.
24Devadoriy, Ebibekr b. Abdulloh b. Aybek, Kenzü'd-Dürer ve'l-Cami'u'l-Gurer, Kahire , 1982,
VII, 301.
36
Machine Translated by Google

---

miÿ, komutan bu üzücü haberle tek boshiga Tebriz'e dönmüÿtü.
Oysa Sulton Bu ani haberi alÿnca Tebriz'i tek orqali tez Mukan'a
harakat qilish kerak edi; zira askerlerinden bir qismi orada qishlak
uchun bulunmak taydilar.28 Ailesi va yaqinlarining eng qisqa vaqt
ichida mustahkem bir kaleye ulaÿtÿrÿlmasÿnÿ ta'minlash uchun
görevlendirme yapan Sulton, Tebriz'i de bir grup askeriyle vezir
ÿerefü'l-Mülk'ü bÿrakmÿÿtÿ. Mukan'a harakatida yonida Melik Adil'in
o'g'li Mucirüddin Yoqub bo'lib turibti. Uning yonidan qayerda qolgan
paytda, mamlakatining elinden gidip saltanatining sonning gelmekte
ekanligini an Sultanning gozyashlari yanaklarini islatmaktaydi.
Ailesi ve yakinlardan ayrilarak kendilerini dushman tehlikesine
maruz bÿrakmak, hüznünü daha da artmaktaydi.29 Yolda Arminan
denilen köye varÿnca bir sure istirahat eden Sulton, cebinden
chiqadigan bir mektubu katibine vererek o'qishini istedi. Mektubu
Zencan chegarasida Belek ÿehri valisi yuboriyor va o mÿntÿkada
ko'rilgan Mog'ol lar sonining taxminan yedi yuz civarida ekanligini
bildirayotgan edi. Bu habere sevinen Sulton, kÿsmen hafiflemiÿti.
Kâtibi ona, Mog'ollarning sonining bu ka dar az bo'la bilmasligini,
ularning oldingi birliklari bo'lib asil kuchlarining
arkadan kelishini
aytince, bundan bezovta bo'lib, ular yedi yuz emas
edi. ,
düÿman
haberlerini o‘rganish uchun keÿif qo‘llarini chiqardi; kendisi ise
yakÿnlarÿnÿn yaratgan bin kiÿilik bir kuchle avlanmaya boshladi.
Henuz askerlerin toplanmasÿna vakit kalmadan Mog'ol baskÿni
sodir bo'ldi. Otini Aras nehrine to'g'ri suren Sulton, düÿmanlariga
neh ri geçip Gence'ye to'g'ri gittiÿi izlenimini berishni istadi; faqat
buradan qiv rilarak Azerbaycan'da avlaklarining judaligiyla bilgan
Mahan ovasÿna vararak orada qishi geçirdi.31 Celâleddin'in ne
onlarla duch kelishi mumkin bo'lgan de o'lkalaridan uzoqlashtirish
mumkin bo'lgan kuchga ega edi; üstelik birga bo'lgan as kerler
birbirlerine düÿmüÿler, veziri shunday kritik bir vaqtda juda ko'p as
kerle kendisini terk qilganti.32 Hatta vezir, Mukan bosimidan keyin
Sultonning Hindistonga kaçajagi hisoblanib planlarini buna göre
yapÿp kendisine is
CELÂLEDDÿN HÂRÿZMSHAH'IN SON GÜNLERÿ
28Zehebî, yoshi, III, 199
29Nesevi, yoshi, s. 351.
30Nesevi, yoshi, s. 351.
31Nesevi, yoshi, s. 356.
32Ibn Esîr, yosh, XII, 497.
37
Machine Translated by Google

---

Gence shahridagi evbaÿlar,yöneticileri Bündar adli birining
emriyle Ha rezmlileri katl qilyaptilar, bu borada o'zlariga yordamchi
bo'lmaganlar siqilib eziyet qilyaptilar. sulton katibi Nesevi ve hacibi
Mahan'da kalishi esnasida Sulton, Shahik kalesi egasi Izzeddin'in
juda bu yuk yaxshiligini ko'rdi; Izzeddin o'z ehtiyojlarini ta'minlamoqda,
Mo'g'ollarning xabarlarini ulaÿtÿrÿyordu. Kish geçince Izzeddin,
Mogollarning Ikamet yerini öÿrenip Uçan shahridan kendisini
yakalamak uchun harakat et tiklerini, Arran taraflariga ketsa orada
Turkmenlerin juda ko'p bo'lishi sababli asker toplamakta zorluk
çekmeyeceÿiniy. Önce Arran tarafiga yönelen Sulton, veziri
Sherfü'l-Mülk'ün kendisi uchun qayta tamir ettirip, ichida o'tirgan
mustahkem Hizan kalesi oldida gel di. Sherafeddin'in daha önce
yapmis boldi dushmanliklardan habersizdi gibi davranarak kaleden
past inmesini sagladi ve kendisini bir sur gözaltinda tut tuktan keyin
katletti.34 Celâleddin'e qarshi boshqaldiran faqat veziri edi; bölgede
dengeler in aleyhine döndüÿü uchun sultana qarshi Tebriz'de
ÿemseddin Tuÿraî de boshqaldirmiÿ, Tatarlara yaranmak uchun
Harezmlileri katletmeye bosh lamÿÿtÿ. Daha da oldinga giderek
qilganlariga qarshi chiqqan ikki evbaÿÿ o'ldirmekte tereddüt
etmemiÿti.35 Sultan ihanet haberlerini ishtince, katibi Nesevî'yi tekrar
Erran bölgesine göndererek asker toplamasi uchun gayret ko'rsatishini
istemiÿti; ammo beklenmedik gelishmeler birbiri ardÿnca sökün etmekteydi.
yan bayrog'ini çekmiÿ, etraftaki meliklerle yazÿÿarak Azerbaycan ve Arran'ÿn
kendisine verilmesi qarshiligida ularning hâkimiyetlerini taniyacaÿÿnÿ bildirgan
edi. Sultan ise ona aldanmamalari uchun melik ve yöneticilere mektuplar gön
dermekteydi.33 Azerbaycan'da kendilerine qarshi oldin direnmek isteyen
keyin verdikleri emanla kaleyi teslim eden Meraÿa xalqining bir bölümünün
katledilmesi va Mog'ollarning oraya kendi adlariga bir askeri vali tayin
etmeleri,bölge xalqini yaxshice korkutup sindirmiÿti. Daha da urkütücü olan,
etraftaki musulmon melik ve yöneticilerden hech birining Mog'ollar bilan
kurashda olmayotgani va din kardeÿlerinin boshlariga gelen felakete
yordamchisi o'rniga o'z xalqi bilan rÿna zulmü sürdürüp zevk ve eÿlenceye
dalmalari edi.