Cherchillning Fultondagi nutqi Chop etilgan19. 12. 2018MuallifZiyouz uz
Download 384.27 Kb. Pdf ko'rish
|
nutqlar
|
zarracha ortiq emas. Qolaversa, ushbu oyoqchalar va tabassumlarni «targ‘ibot» deb atash to‘g‘riroqdir, chunki amerikaliklarning ko‘pchiligi ularda tasvirlanadigan dunyo, aniqrog‘i, antidunyo haqiqatan ham mavjudligiga asta-sekin ishonib qolishdi, to osmondan bombalar yog‘ilib, ko‘z oldini chang-to‘zon qoplab, oldilarida nurafshon ekran o‘rniga kinoteatrning suvoqlari ko‘chib tushgan oddiy g‘isht devori namoyon bo‘lmaguncha ishonishdi.
Ammo yozuvchilar, vazifasi kitobni o‘quvchilarga yetkazish bo‘lgan insonlar haqida ham shunday deyish mumkin. Hammamizning zimmamizda mas’uliyat bo‘lgani singari, kitob sotish ham mas’uliyatli ish, demak kino sanoati kabi, yozuvchilar, kutubxonachilar va boshqalar kabi kitobchilik ham o‘z aybini tan olishi kerak. Yigirmanchi va o‘ttizinchi yillarda amal qilingan kitob tarqatish tamoyillari kinodagi shunga o‘xshash tomoyillar qanday oqibatlarga olib kelgan bo‘lsa, shunday oqibatlarni keltirib chiqardi. Kitobchilikda ham — unchalik oshkora va aniq bo‘lmasa-da — kitobga tovar sifatida, talab bo‘lgani uchun sotilishi kerak bo‘lgan buyum sifatida qarash shakllangan, sotilgan kitobning mazmuni uchun kitobchi javob bermaydi degan fikr keng tarqalgan edi. Kitoblar yemakxonalarda arzon narxlarda sotilgani bois kitob sotuvchilar ularga faqat narx-navo bilan qiziquvchi yemakxona egalarining ko‘zi ila qarashga o‘rganib qolishdi. Kitob bahosi uch dollar yoki to‘qson sakkiz tsent bo‘lgan tovar hisoblanar, tovar sifatida sotilardi. Kitobning mashhurligi yuz ming yo besh yuz ming yoki million nusxada sotilishiga qarab o‘lchanardi. Yirik do‘konlarda kitoblar muayyan bichimdagi kostyumlar tanlangandek tanlanardi, ikkalasida ham xaridorga aynan ushbu model yoqadi degan tamoyilga amal qilinardi.
Boshqacha aytganda, kinoda nima yuz bergan bo‘lsa, kitobchilikda ham deyarli shu narsa yuz berdi, ammo oqibati juda ayanchli bo‘lib chiqdi. Yodda tutish kerakki, yigirmanchi yillargacha kitobchilik bilan bu ishning mas’uliyatini to‘la his qilgan odamlar shug‘ullangan, keyinchalik ularning izdoshlari bu mas’uliyatdan qochishga harakat qilishdi. Kitobchilik, shubhasiz, mas’uliyatni his qilish juda ham zarur bo‘lgan kasblardan biri. O‘tgan asrda, undan avvalgi asrda ham kitoblar ularga tovar emas, kitob sifatida qaragan kishilar tomonidan; o‘zi sotayotgan kitob haqida ma’lum bir fikri bo‘lgan va shu fikrini asoslab bera oladigan kishilar tomonidan; xaridorlari ular bilan biron-bir roman necha nusxada sotilgani haqida emas, o‘sha romanning o‘zi, yutuq va kamchiliklari, fazilatlari haqida gurunglashadigan kishilar tomonidan sotilgan.
Garchi, bu afsuslanarli holat bo‘lsa-da, fojia kitobchilikda kitob savdosining eski tamoyillariga amal qilmay qo‘yilganidagina emas. Fojia shundaki, kitob sotuvchilar o‘z vazifalarini butkul unutib qo‘yishdi — ushbu judayam muhim vazifa tufayli ularning faoliyati kitoblarda ifodalangan g‘oyalarning keng yoyilishida muhim ahamiyat kasb etardi.
Kitoblar, haqiqiy kitoblar o‘z-o‘zidan sotilib ketmaydi. Haqiqiy kitobning muqovasi qanchalik chiroyli bo‘lmasin, unda kitobning mazmun-mohiyati qanchalik mahorat bilan aks ettirilgan bo‘lmasin, kitobning tashqi ko‘rinishi odamlarda uni albatta sotib olib o‘qib chiqish kerak ekan degan fikrni uyg‘otolmaydi. Haqiqiy kitoblar ularning qanday kitobligini biladigan va ularga hurmat bilan munosabatda bo‘ladigan odamlarning g‘ayrat-shijoati tufayli sotiladi. Bu g‘ayrat-shijoat esa avvalo kitobni varaqlab chiqayotgan o‘quvchini ishontirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Eng hurmatli tanqidchi yozgan eng benazir taqriz ham o‘quvchining o‘quvchi bilan gurungidan kamroq foyda keltiradi. Bunday gurunglarda esa har doim o‘z kitoblarini ham, o‘z xaridorlarini ham yaxshi biladigan kitobchi eng obro‘li suhbatdosh sanaladi. Agar kitob savdosida shunday sotuvchilar qolmasa, bu savdo hamma narsani ulkan va yorqin reklama plakatlari hal qiladigan, muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizlik haqida esa olingan daromadga qarab baho beriladigan sovun yoki konserva savdosi kabi oddiy, o‘rtamiyona savdoga aylanadi.
Kitob savdosida yana haqiqiy kitobchining vazifasi haqidagi g‘oya qaror topmas ekan, kitoblar o‘zining yuksak rolini, davrning ijtimoiy ruhini belgilash rolini bajara olmaydi; urushayotgan mamlakatimizning ming-minglab o‘quvchilari o‘qib chiqishi lozim bo‘lgan kitoblar ularning o‘ndan biri, hatto yuzdan birining ham qo‘liga yetib borishi gumonligicha qolaveradi. Mamlakatimiz uchun kitob hali hech qachon bugungidek ahamiyat kasb etmagan edi. Ko‘pincha hal qilinishi zarur bo‘lgan muammolarni, bartaraf etilishi kerak bo‘lgan g‘ovlarni bexato aniqlashga faqat kitobgina yordam bera oladi. Faqat kitoblargina, masalan, urushdan keyingi dunyo qanday bo‘lishi singari hammamizni qattiq xavotirga solayotgan masalalarni muhokama qilish uchun maydon bo‘la oladi. Nihoyat, oldimizda turgan eng asosiy masala — davrimiz qanday davr ekanligi masalasi — faqat buning uchun yetarli o‘rin va imkon beruvchi kitoblardagina o‘rtaga tashlangan va muhokama qilingan bo‘lishi mumkin. Bizning zamonda yashovchi odamlar hali uning o‘ziga xos xususiyatlarini anglab yetmagan ekan, kitob bizni undayotgan to‘xtovsiz izlanishgina hozirgi zamon ma’nisini anglash imkonini beradi.
Shuning uchun ham hali ko‘p oylar, ehtimol, yillar davomida kitoblar tariximizni shakllantirib, hayotimizda g‘oyat katta va juda muhim rol o‘ynaydi. Men faqat iqtisod va siyosatga oid kitoblar haqida gapirayotganim yo‘q. Endilikda so‘z ustalarining, shoirlarning hayotning ma’nosi va past-balandini hammamiz uchun aniq-ravshan ko‘rsatib beradigan asarlari, romanchilarning bizning alg‘ov-dalg‘ov va chalkash hayotimizga tartib va ma’no bag‘ishlovchi asarlari har qachongidan ham muhim ahamiyat kasb etadi.
talabiga mos kitoblarni yuzaga keltiraveradi. Ammo kitob yozishning o‘zi yetarli emas. Jiddiy taqrizlar bosiladigan kam sonli gazeta va jurnallarning adabiyot sahifalarida ular haqida taqriz e’lon qilishning o‘zi yetarli emas. Agar biz kitoblarda ko‘tarilgan masalalarni jamoatchilik keng muhokama qilishini xohlasak — bu juda zarur — bunday kitoblar ularga ehtiyoji bor o‘quvchilarning, shunday ehtiyojni his qiluvchi, lekin uni qanday qondirishni bilmaydigan o‘quvchilarning qo‘liga yetib borishiga erishishimiz kerak.
Kitobchilarning har qachongidan ham aniq-ravshan burchi, qog‘ozga o‘ralgan bosma mahsulotlarni pullash bilan shug‘ullanuvchi odamlar bajara olmaydigan, bajarishga urinib ko‘rishi ham kerak bo‘lmagan burch mana shu. Bu zamon o‘zgarishlarini his qiladigan har qanday kishini ilhomlantiruvchi burch, har kim o‘zini quvonch va g‘urur bilan baxsh etishi mumkin bo‘lgan burchdir. Boshqacha aytganda, bu aynan kitoblar va odamlarni juda qattiq sevuvchi, ularni bir-biriga yaqinlashtirish uchun jonini ham berishga tayyor insonlarning burchidir. Ular uchun bundan muqaddasroq burch bo‘lmaydi.
Bu burchga rioya qilish uchun kishi avvalo o‘zining og‘ir, ammo munosib vazifasini — nafaqat professional, shu bilan birga insoniy vazifasini — o‘z ehtiyojlarini bildirayotgan odamlar va bizning davrimizda yaratilayotgan adabiyot o‘rtasida vositachi bo‘lish vazifasini anglashi va zimmasiga olishi lozim. Haqiqiy kitobchigina kitobni ham, o‘quvchini ham juda yaxshi bilgani kabi, bu vazifaga ularni miridan-sirigacha biluvchi odamgina loyiqdir. Ilm odami ilmiy darajalarni qanday bilsa, u ham yangi-yu eski kitoblarni shunday bilishi, mahalliy vrach o‘z hududidagi odamlarni besh qo‘lday bilib olgani singari, u ham o‘z hamshaharlarini shunday bilib olishi darkor. Boshqacha aytganda, u o‘quvchilar kitoblardan nima olishni xohlayotganini va kitoblarning mualliflari ularga nimani o‘rgata olishini bilishi kerak. Va u o‘quvchi bilan kitobni sub specie aeternitates[7] emas, kelajak kunlarning birida emas, bizning olovli, qayg‘uli, ammo umid chirog‘i o‘chmagan shu kunlarimizda, bugunoq yuzma-yuz uchrashtirib qo‘yishi shart.
Hasan Karvonli tarjimasi
[1] O‘rta asrlarda Yevropada biron-bir ruhoniyni avliyo deb tan olish uchun cherkovda muhokama o‘tkazilgan. Bir kishi uning fazilatlarini, yana bir kishi nuqsonlarini aytib turgan. Nuqsonlarni sanovchi kishini «iblisning advokati» deb atashgan.
[2] Gavayi orollarining poytaxti, u va Pyorl-Xarbor yapon aviatsiyasi tomonidan 1941 yil 7 dekabrda bombardimon qilingan.
[3] Chexiya va Slovakiya 1993 yil 1 yanvargacha bitta davlat bo‘lgan. [4] Filippinning eng yirik orollaridan biri bo‘lmish Luzonadagi burun, 1942 yil 9 aprelda yapon qo‘shini tomonidan bosib olingan. Amerika qo‘shini Korrexidor qal’asiga chekingan va bir oydan so‘ng taslim bo‘lgan.
[5] J.Steynbekning shu nomli romani asosida rejissyor Jon Ford tomonidan 1940 yilda suratga olingan badiiy film.
[6] Holland rejissyori va operatori Yoris Ivens tomonidan E.Xeminguey bilan birgalikda 1937 yili suratga olingan hujjatli film.
[7] Abadiyat nuqtai nazaridan (lotincha).
Abulqalam Ozod. Inson tushunchasi va sharqu g‘arbdagi ta’lim muammolari Chop etilgan29.08.2018MuallifZiyouz.uz
Abulqalam Ozod (Mavlono Abulqalam Muhiddin Ahmad Ozod; 1888 yil 11 noyabr — 1958 yil 22 fevral) — hind siyosiy arbobi, olim. Hindiston mustaqilligi uchun kurash harakatining rahnamolaridan biri, hind- musulmon birligi tarafdori. 1912 yildan Hindiston milliy kongressi partiyasi a’zosi. 1912 — 1914-yillari inglizlarga qarshi «al-Hilol» («Yarimoy») gazetasini chiqargan. 1919 — 1922 va 1930 yilda Abulqalam Ozod ingliz ma’murlariga bo‘ysunmaslik kampaniyasi rahbarlaridan biri bo‘lgan. 1942, 1945, 1946 yili Angliya bilan o‘tkazilgan muzokaralarda hind delegatsiyasiga boshchilik qilgan. Qur’on tafsiri hamda falsafa va urdu adabiyoti tarixiga oid asarlar muallifi. 1947 yilning avgust oyida Hindiston ta’lim vaziri bo‘lgan.
Abulqalam Ozod bu nutqini 1951 yil 13 dekabrda Dehlida «Inson tushunchasi va Sharqu G‘arbdagi ta’lim muammolari» mavzusiga bag‘ishlab o‘tkazilgan simpoziumda so‘zlagan.
* * * Hindiston hukumati nomidan va shaxsan o‘zim ushbu simpozium ishtirokchilarini qutlash baxtiga musharraf bo‘lganimdan mamnunman. YuNESKO tashkil etilgandan buyon turli mavzularda doimiy ravishda seminarlar, munozaralar va simpoziumlar o‘tkazib kelmoqda, xalqlar o‘rtasidagi aloqalar, har xil masalalar bo‘yicha bilim va tajriba almashishga va shu tariqa bir-birini teranroq anglashga yordam beruvchi munosabatlar mazkur anjumanlarda ko‘rib chiqiladigan muammolarga qanday yechim topilishiga bog‘liqdir. Ushbu simpozium juda muhim mavzuga bag‘ishlangan. Bugun Sharq va G‘arb faylasuflari inson tushunchasini muhokama qilish uchun yig‘ildilar. Bu zamonamizning asosiy muammosi ekanini, insoniyatning kelajagi uning qanday hal etilishiga bog‘liqligini kim inkor eta oladi? Shu bois men sizlar bilan shu yerda, faylasuf va mutafakkirlar yurti bo‘lmish ko‘hna zaminda uchrashib turganimdan g‘oyat mamnunman. Hindistondagi boy falsafiy an’analar va yuksak ma’naviyat qaror topgan muhit sizning munozaralaringizga ijobiy ta’sir qilishiga aminman.
1
Oxirgi olti ming yildan ko‘proq vaqt mobaynida, ibtidoiy jamoa davridan boshlab insoniyat juda katta yo‘lni bosib o‘tdi. Bu yo‘lda u ko‘plab kutilmagan to‘siqlarni qanday yengib o‘tgani, tabiiy qiyinchiliklar va jondorlarga qarshi qanday kurashgani tarixdan ma’lum. Bu vaqtda ne-ne mashaqqatlarga duch kelganiga qaramay inson tabiatning buyuk sirlarini asta-sekin, izchillik bilan anglab bordi. Tabiat yuzidagi pardalar birin-ketin ko‘tarilmoqda va inson eng yashirin sirlarni ham qunt va matonat bilan egallab borayapti. Ha, odamzot tabiat sirlarini ochish yo‘lida sobitqadamlik bilan ildamlamoqda, ammo u o‘zligini anglash borasida ham shunday muvaffaqiyatga erishdi deb ayta olamizmi? Olti ming yildan beri haqiqatni izlayotgan inson bugun o‘zini asli qanday bo‘lsa shunday ko‘ra olayapti deyish mumkinmi? Bu boradagi ishlar hali ko‘ngildagidek emas desam, o‘ylaymanki, siz ham fikrimga qo‘shilasiz. Inson yaratgan oyna olamni bor bo‘yicha aks ettira oladi, lekin odamning ichini ko‘rsatolmaydi. Tan olish kerakki, inson hali o‘z tabiati haqida aniq tasavvurga ega bo‘lolgani yo‘q. Unga o‘z «men»i sirlarini bilishdan ko‘ra olam sirlarini ochish osonroq. Deyarli uch ming yildan beri faylasuflar inson o‘zi kim, qaydan keladi-yu qayga ketadi degan savollarga javob topishga urinadilar. Ammo haligacha bu savollarga aytarli javob topilgani yo‘q. Shunisi aniqki, o‘z «men»ining tabiatini anglamaguncha, o‘zining cheksiz koinotdagi o‘rnini bilib olmaguncha inson ko‘nglidagi kechinmalarga, ijtimoiy, milliy va xalqaro munosabatlarga oid muammolarni hal qila olmaydi.
Oldingizdagi asosiy vazifa ushbu muammoni ko‘rib chiqishdir. Siz bu yerga inson tushunchasi Sharq va G‘arb mutafakkirlari tomonidan qanday talqin qilinganini muhokama qilish uchun yig‘ilgansiz. Ammo avvalo shuni ta’kidlamoqchimanki, biz dunyoni Sharq va G‘arbga ajratarkanmiz, faqat ushbu regionlardagi fikrlash tarzining o‘ziga xosligini nazarda tutamiz. Bu holat ko‘pgina muammolar yuzasidan bizda umumiy platforma va yakdil fikr yo‘qligini bildirmaydi va bildirishi ham mumkin emas. Butun dunyoda inson fikrlash va mantiqning bir xil metodlariga rioya qiladi. Inson ongining xususiyatlari umumiy va bir xildir. Insoniy tuyg‘ular ham o‘xshashdir. «Xo‘roz hamma joyda bir xil qichqiradi» deb bejiz aytishmagan. Shu bois, tabiiyki, odamlar kurrai zaminning qayerida yashamasinlar, ularning o‘zi va dunyo haqidagi qarashlari ko‘pincha mos tushadi. Ularning turmush sir-sinoatlariga munosabati ham o‘xshashdir. Himolay etaklarida mangu qor bilan qoplangan cho‘qqilarga boqib meditatsiya holatiga tushgan hindlar nimani his qilgan bo‘lsalar, Olimp tog‘iga hayrat va ehtirom bilan boqqan greklar ham shu tuyg‘uni boshdan kechirganlar.
Inson ongi o‘xshash bo‘lishiga qaramay turli mintaqalarda yashovchi odamlar bir qator umumiy muammolarga turlicha yondasha boshladilar. Hatto yondashuvda farq kuzatilmagan joylarda ham umumiy muammolar va umumiy yechimlarning har xil jihatlariga urg‘u berish tendentsiyasi yaqqol ko‘zga tashlanar edi. Bir-biriga aynan o‘xshash ikki holat mavjud emas. Shu bois sayyoramizning turli mintaqalarida yashovchi odamlar bir xil muammolarning har xil jihatlariga e’tibor qaratishgani tabiiy hol. Aynan ushbu tafovutlardan kelib chiqib biz milliy yoki mintaqaviy ongning o‘ziga xosliklari haqida gapiramiz. Shu nuqtai nazardan men Sharqni G‘arbdan ajratib turuvchi o‘ziga xos xususiyatlarni tavsiflashga harakat qilaman. Xulosalar shaklan mos kelgan taqdirda ham ular o‘rtasidagi nozik farqlar sezilib turadi desam, menimcha, fikrimga qo‘shilasiz. Bu hol bizga ba’zi xulosalarni sharqona, boshqalarini g‘arbona deb atash imkonini beradi.
Boya aytganimday, Sharq va G‘arb faylasuflarining qarashlarida o‘xshashliklar ko‘p, biroq Hindiston, Gretsiya va Xitoydagi dunyoqarashning har xil jihatlariga beriladigan urg‘udagi tafovutlar qadim zamondan hozirgacha yozilgan kitoblarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Hind falsafasi insonning ichki olamiga ko‘proq e’tibor qaratgan. Faylasuflar insonning tabiatini tushunishga intilishgan, shu niyatda ular inson va yashirin haqiqatning aynan o‘xshashligini isbotlashga harakat qilib, insonning sezgisi, fitrati, hatto mantiq doirasidan chiqib ketishgan. Grek faylasuflarini asosan tashqi olam xususiyatlari qiziqtirgan. Ular insonning borliqdagi o‘rnini aniqlashga intilganlar. Shu bois umuman olganda ular tutgan yo‘l hindlar tutgan yo‘ldan ko‘ra osonroq va yengilroqdir. Xitoyda ham faylasuflarni insonning ichki va tashqi olami unchalik qiziqtirmagan. Ularning bor e’tibori insoniy munosabatlarni o‘rganishga qaratilgan. Rakurslardagi bu farqlar falsafaning ushbu mintaqalardagi keyingi taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Natijada ularning insonni tushunishida ajib tafovutlar kuzatilmoqda.
Greklarni odam va olam munosabatlari qiziqtirgan. Shu bois azaldan grek falsafasi odamning siyratiga nisbatan amaliga juda katta e’tibor qaratgan. To‘g‘ri, ilk grek mutafakkirlaridan ba’zilari insonni avvalo ma’naviyatga ega maxluq deb hisoblashgan va Aflotungacha shu fikr ustunlik qilgan. Ammo Arastu falsafasi paydo bo‘lishi bilan falsafiy fikrlar yo‘nalishi o‘zgarib, asosiy e’tibor inson siyratidan uning xatti- harakatlariga ko‘chadi. Insonga aqlli hayvon deb qaragan Arastu ta’sirida falsafa pozitivistik xususiyat kasb etdi. Vaqt o‘tishi bilan G‘arb tafakkurida mana shunday pozitivistik, empirik va ilmiy yo‘nalish ustun bo‘lib qoldi. Ushbu qarashga ko‘ra inson aqli bilan boshqa jonzotlardan ajralib turadi va uning sharofati bilan komillikka erishadi. Shunga qaramay u mohiyatan izchillik bilan rivojlanuvchi hayvonligicha qolmoqda. Bu borada hech kim ingliz faylasufi Rayldan o‘tkazib fikr bildirmagan bo‘lsa kerak. Inson asli hayvonligini e’tirof etar ekan, faylasuf «inson hozir shunday bosqichga yetib keldiki, endi u quyiga emas, yuqoriga qarashi kerak» deb ta’kidlaydi. Odam — gavdasini tik tutuvchi yagona jonzot va faqat nigohini yuksakka tikkandagina qaddini tik saqlab qolishga qodir.
Evropa tafakkurining taraqqiyotiga Aflotunning g‘oyaviy kontseptsiyalari va nasroniylik juda kuchli ta’sir ko‘rsatgani shubhasiz. Masalan, o‘rta asrlar sxolastlari ko‘pincha faylasufdan ko‘ra teologga o‘xshab ketishini kuzatamiz. Hatto hozir ham Yevropa falsafiy tafakkurida diniy-idealistik yo‘nalish kuchliroqdir. To‘g‘ri, Yangi davr boshlanishi bilan bu yo‘nalish borgan sari o‘z o‘rnini falsafiy dunyoqarashga bo‘shatib bermoqda, falsafiy dunyoqarash asosida esa ilmiy g‘oyalar yotadi. O‘n yettinchi asrdan ilm-fan shiddat bilan rivojlana boshladi, shu bilan birga insonning tabiat ustidan hukmronligi kuchaydi. Fandagi muvaffaqiyatlar G‘arb tafakkurining ko‘zini yog‘ bosishiga va unda «men har narsaga qodirman» degan qat’iy ishonch paydo bo‘lishiga olib keldi. G‘arb insonga ob’ektlar ichidagi bir ob’ekt deb qarab, inson hayotining barcha sohalarida ilmiy kontseptsiyalar va ilmiy metodlarni qo‘llashga urindi. Vaqt o‘tishi bilan materialistik va ilmiy yo‘nalish G‘arbda keng tarqalgan dunyoqarashga aylandi. Uning ravnaq topishi Darvin inson hayvondan kelib chiqqanini isbotlashga uringan, Marks esa insonning ongi ma’lum darajada uning turish-turmushi bilan belgilanishini ta’kidlagan o‘n to‘qqizinchi va yigirmanchi asrlarga to‘g‘ri keladi.
Inson to‘xtovsiz rivojlanayotgan jonzot degan qarashning ziddi o‘laroq Sharqda biz mutlaqo boshqa inson tushunchasiga duch kelamiz. Qadim zamonlardanoq Sharq mutafakkirlari ma’naviyat insongagina xosligini ta’kidlashgan. Inson qalbini mushohada qilish Hindistonda vedanta falsafasi, arab mamlakatlarida esa so‘fizm paydo bo‘lishiga olib keldi. Ma’naviyatli inson tushunchasi Sharqdagi barcha mamlakatlarda falsafiy tafakkurga salmoqli ta’sir ko‘rsatdi, G‘arbda ham e’tibordan chetda qolmadi. Ushbu tushunchaga ko‘ra insonning suratigagina qarab ichki dunyosini anglab bo‘lmaydi. Insonga olloh tajallisining samarasi sifatida qarasakkina uning asil tabiatini anglab yetishimiz mumkin. Sharq falsafasida panteizm keng tarqaldi. Hind falsafasining turli yo‘nalishlarida hamma narsaga tangri mavjudligining ifodasi sifatida qaraladi, shunda ham insonga alohida o‘rin beriladi, chunki unda ilohiy mohiyat yorqin namoyon bo‘ladi. «Gitalar»da aytilganidek:
«Bilishdan murod sensan, sen azalu abadsan, Sen olamda eng yuksak maskan! Sen Dxarmaning mangu muhofizisan! Sen o‘lmas Purushasan! — men shunday deb bilurman».
Shunday qilib, so‘fizmda olloh cheksiz ummon bo‘lsa, inson uning bir qatrasi, olloh oftob bo‘lsa, inson bir qatim nur deb tasavvur qilinadi. Insonning nigohini bilimsizlik pardasi to‘sib turar ekan, u o‘zini abadiy borliqdan ayro alohida olam deb hisoblashi mumkin. Qalb ko‘zi ochilganda esa zohiriy tafovutlar yo‘qoladi va inson o‘zining abadiy borliqdagi bir lahza ekanini anglab yetadi.
Sharqda yuzaga kelgan va hozir ham mavjud bo‘lgan inson tushunchasida unga yerdagi barcha maxluqlardan a’lo jonzot sifatidagina emas, o‘z xususiyatlariga ko‘ra ulardan ajralib turuvchi zot sifatida ham qaraladi. Inson tenglar ichra eng yaxshi hisoblanmaydi, u boshqa har qanday jonzotning mohiyatidan ham a’loroq mohiyatga ega. U nafaqat to‘xtovsiz rivojlanayotgan jonzot, balki o‘zida olloh taoloning xususiyatlarini kashf etishga qodir zotdir. Haqiqatan ham uning xislatlari shunchalik yuksak va mukammalki, inson aqliga sig‘dira oladigan bundan yuqoriroq daraja yo‘q. «Chxandogya-upanishada»da aytilganidek:
«Haqiqat shunday. Atman (ruh) shunday. Sen shundaysan». Bu g‘oya arabcha «O‘zini anglagan xudoni ham anglaydi» naqlida ham juda chiroyli ifodalangan.
Keyinchalik rivojlantirilgan ushbu printsip inson dunyodan ayro kimsa emas, ammo butun olamni o‘z ichiga oladi degan fikrni keltirib chiqardi. «Gitalar»da aytilganidek:
«Bugun shu yerda harakatdagi va harakatsiz butun olamga nazar sol, o Gudakesha (Arjuna), nimani ko‘rmoqchi bo‘lsang bari mening vujudimda mujassam».
So‘fiy shoir arabcha she’rida bu haqda shunday degan edi: «O‘ylaysanki, sen kichkina vujudsan, bilmaysanki, moddiy dunyodan ham kattaroq olamni vujudingga jo etgansan».
Insonga bundan yaxshi ta’rif berib bo‘lmaydi desam, o‘ylaymanki, barchangiz fikrimga qo‘shilasiz. Xudo inson tafakkurining haddi a’losidir. Sharqcha inson tushunchasi odamni hazrati inson deya ulug‘lar ekan, unda komillik, olimlik, qodirlik kabi ollohga xos ko‘pdan-ko‘p xususiyatlarni ko‘rishni istaydi. Shu bois insonda ularga intilishdan boshqa ulug‘ maqsad bo‘lishi mumkin emas. Shu jihati bilan u boshqa barcha jonzotlardan ustundir.
2
Shu paytgacha biz inson tushunchasi haqida Sharq va G‘arb falsafasi nuqtai nazaridan kelib chiqib Download 384.27 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|