Cherchillning Fultondagi nutqi Chop etilgan19. 12. 2018MuallifZiyouz uz

xayrlashib qoling deganidir. 

 

Bir kun vaqtim shu tashxis bilan o‘tdi. Kechqurun menga biopsiya qilishdi: tomog‘imga endoskop tiqishdi, 

oshqozon va ichaklar orqali oshqozonosti beziga olib borishdi, unga igna tiqib, o‘smadan bir nechta 

hujayra olishdi. Men narkozda edim, ammo jarayonni kuzatib turgan xotinimning aytishicha, hujayralarni 

mikroskopga qo‘yib ko‘rgan vrachlar g‘ala-g‘ovur qilib qolishibdi. Chunki, ma’lum bo‘lishicha, mendagi 

kasallik oshqozonosti bezi saratonining jarrohlik yo‘li bilan davolash mumkin bo‘lgan kam uchraydigan 

turi ekan. Meni operatsiya qilishdi, hozir otdayman. 

 

O‘shanda men ajal ostonasiga juda ham yaqin borganman. Shu bois «Tabib tabib emas, boshidan 

o‘tkazgan tabib» deganlariday sizga bir gapni qat’iy ishonch bilan aytmoqchiman. 

 

Hech kim o‘lishni istamaydi, hatto jannatga tushishni orzu qiluvchilar ham. Lekin baribir o‘lim bilan 

yuzma-yuz kelish hammamizning boshimizda bor. Hozirgacha hech kim undan qochib qutulgan emas. 

O‘zi shunday bo‘lishi ham kerak. Chunki O‘lim tabiat o‘ylab topgan narsalarning eng yaxshisi shekilli. 

Hayot uchun u o‘zgarishlar manbaidir. Yangiga yo‘l berish uchun  eski o‘chirib tashlanadi. Hozirgi 

vaziyatda siz yangisiz, biroq hademay ajoyib kunlarning birida siz ham eskiga aylanasiz va o‘chirib 

tashlanasiz. Bo‘rttirib yuborgan bo‘lsam ma’zur tuting, ammo bu bor gap. 

 

Sizning vaqtingiz chegaralangan. Shuning uchun uni bekorga sarflamang. Dogmalarning qarmog‘iga 

ilinmang – boshqalarning fikri bilan yashamang. Begona fikrlar shovqini o‘zingizning ichki ovozingizni 

bosib ketishiga yo‘l qo‘ymang. Eng muhimi, o‘z qalbingiz va ichki sezgingiz ko‘rsatgan yo‘ldan yurishga 

o‘zingizda kuch topa oling. Aslida kim bo‘lishni xohlayotganingiz ularga hayratangiz tarzda ma’lumdir. 

Qolgan hammasi ikkinchi darajali. 

 

O‘smirlik chog‘imda bizning avlodning eng sevimli nashrlaridan biri hisob­langan «Sayyoramiz katalogi» 

chop qilinar edi. Styuart Brand degan yigit uni bu yerdan uncha uzoq bo‘lmagan joyda – Menlo-Parkda 

chiqarar, katalog sahifalarini o‘ziga xos obrazli uslubda tayyorlar edi. Bu 1960 yillarning oxiridagi gaplar, 

u vaqtlar kompyuter, printer, nusxa ko‘chirish apparatlari yo‘q edi, hamma ish yozuv mashinkasi, qaychi 

va polaroidlar yordamida bajarilar edi. Ushbu katalog noyob vositalar va buyuk fikrlarga to‘la mafkurasi 

bilan «Google»ning hozirgi hamma foydalana oladigan variantiga o‘xshab ketardi. E’tibor bering, 

«Google» o‘ttiz besh yildan keyin paydo bo‘lgan. 

 

Styuart va uning jamoasi «Sayyoramiz katalogi»ning bir nechta sonini chiqardi, g‘oya batamom yuzaga 

chiqarib bo‘lingach, 1970 yil o‘rtalarida uning oxirgi sonini chop etishdi (o‘shanda men sizning 

yoshingizda edim). Oxirgi son muqovasining orqa tarafida ertalabki shossening surati berilgan bo‘lib, u 

agar siz sarguzashtlar ishqibozi bo‘lsangiz avtostop yordamida sayohat qilishingiz mumkin bo‘lgan 

shosselardan biri edi. Surat tagiga «Ishtiyoqmandligingizcha qoling! Tavakkalchiligingizcha qoling!» deb 

yozilgan edi. Bu ularning xayrlashuv nomasi edi. «Ishtiyoqmandligingizcha qoling. Tavakkalchiligingizcha 

qoling». Shaxsan men o‘zimga har doim shuni tilaganman. Hozir universitetni tugatib, yangi hayot 

ostonasida turganingizda, sizga ham tilagim shu: 

 

Ishtiyoqmandligingizcha qoling. Tavakkalchiligingizcha qoling. 

 

Hammangizga katta rahmat. 

 

Hasan Karvonli tarjimasi 

 

Jan Pol Sartr. Men nega mukofotdan voz kechdim? 

Chop etilgan30.07.2018MuallifZiyouz.uz 

 

 

 

1964 yil 23 oktyabr kuni Parijda shved jurnalistlari oldida so‘zlangan nutq 

 

Bu ish mashmasha tusini olayotganidan g‘oyat afsusdaman: kaminani mukofotga loyiq ko‘rishgan, men 

esa uni olmoqchi emasman. 

 

Mashmashaning sababi shuki, mukofotni menga berishmoqchi ekanligi haqida faqirni oldinroq xabardor 

qilishmagan. «Figaro litterer»ning 15 oktyabrdagi sonida gazetaning Stokholmdagi muxbirining Shvetsiya 

akademiyasi mukofot borasida mening nomzodimga moyilligi, ammo hali qat’iy bir qarorga kelinmagani 

haqidagi xabarini o‘qigach, menga mukofotdan voz kechishim to‘g‘risida akademiyaga xat yozib — xatni 

ertasigayoq jo‘natganman — masalani uzil-kesil hal qilish mumkinday tuyulgandi. 

 

O‘shanda men Nobel mukofoti bo‘lg‘usi laureatga uning bu boradagi fikri qanday ekanligidan qat’i nazar 

taqdim etilishini bilmas edim, shu bois hali buning oldini olish mumkin deb o‘ylaganman. Biroq yaxshi 

bilaman, Shvetsiya akademiyasi o‘z qarorini aytgandan keyin lafzidan qayta olmaydi. Akademiyaga 

yo‘llagan xatimda tushuntirganimdek, mukofotdan voz kechishimning sabablari Shvetsiya akademiyasiga 

ham, Nobel mukofotiga ham taalluqli emas. Bu xatda men ikki xil — shaxsiy va ob’ektiv sabablarni bayon 

qilganman. 

 

  

 

Shaxsiy sabablar 

 

Men mukofotdan bemulohazalarcha voz kechayotganim yo‘q, rasmiy taqdirlashu orden-medallarni har 

doim rad etib kelganman. Ikkinchi jahon urushidan keyin, 1945 yili meni «Faxriy legion» ordeni bilan 

taqdirlamoqchi bo‘lishganda, hukumatda do‘stlarim bo‘lishiga qaramay, buni rad etganman. 

Do‘stlarimdan ba’zilari taklif qilishsa-da, men hech qachon Frantsuz kollejiga kirishni xohlamaganman. 

 

Ushbu qarashning asosida mening yozuvchi mehnati haqidagi tushuncham yotadi. Siyosiy, ijtimoiy yoki 

madaniy sohada aniq pozitsiyasiga ega yozuvchi faqat o‘zigagina tegishli vositalar, ya’ni nashr etilgan 

asarlari orqali ish tutmog‘i lozim. 

 

Har qanday unvonu mukofot uning o‘quvchilariga ta’sir o‘tkazadi, men esa buni nomaqbul deb 

hisoblayman. «Jan-Pol Sartr» yoki «Jan-Pol Sartr, Nobel mukofoti laureati» degan imzolar o‘rtasida farq 

bor. 

 

Shunga o‘xshash mukofotga rozi bo‘lgan yozuvchi bu bilan uni mukofotlagan assotsiatsiya yoki institutni 

ham ifoda etadigan bo‘lib qoladi. Masalan, men Venesuela partizanlarini yoqtirsam bu tuyg‘u faqat 

o‘zimgagina taalluqli bo‘ladi. Biroq «Jan-Pol Sartr, Nobel mukofoti laureati» Venesuela qarshilik 

ko‘rsatish harakatining yonini olib chiqsa, bu bilan u Nobel mukofoti instituti ham Venesuela qarshilik 

ko‘rsatish harakatini yoqlashini ifodalaydi. 

 

Yozuvchi o‘zini institutga aylantirishlariga yo‘l qo‘ymasligi kerak, hatto bu, ushbu holatda bo‘lganidek, 

eng nufuzli institut bo‘lgan taqdirda ham. 

 

Albatta, bu mening mutlaqo shaxsiy nuqtai nazarim bo‘lib, avvalroq ushbu mukofot bilan 

taqdirlanganlarga kaminaning hech qanday xusumati yo‘q. Men o‘zim bilgan ko‘pgina laureatlarni qattiq 

hurmat qilaman va ularga tasanno aytaman. 

 

  

 

Ob’ektiv sabablar 

 

Hozirgi vaqtda madaniy frontda kurash olib borishning mumkin bo‘lgan yagona usuli — ikki madaniyat: 

sharqona va g‘arbona madaniyat birgalikda, tinch-totuv mavjud bo‘lishi uchun kurashishdir. Bu bilan 

madaniyatlarning birodarlashuvi kerak demoqchi emasman. Ushbu ikki madaniyatni taqqoslashning o‘zi 

muqarrar ziddiyat tusini olishini yaxshi bilaman. Ammo bu taqqoslash odamlar va madaniyatlar orasida 

institutlar aralashuvisiz kechishi shart. 

 

Men ushbu ikki madaniyat o‘rtasidagi qaramaqarshilikni teran his qilaman: o‘zim shu ziddiyatlar 

mahsuliman. Kim nima demasin, kaminaning sotsializmga va sharqiy blok deb ataladigan blokka moyilligi 

bor, lekin men burjuy oilasida tug‘ilib, tarbiya topganman. Aynan shu narsa menga ikki madaniyatni 

yaqinlashtirishni xohlovchi har kim bilan hamkorlik qilish imkonini beradi. Ammo, tabiiyki, men ularning 

yaxshisi, ya’ni sotsializm yengib chiqadi deb umid qilaman. 

 

Shu bois men, turli-tuman mukofotlari borligini yaxshi bilsam-da, madaniyat sohasidagi sharqiy eng 

yuqori instantsiyadan ham, g‘arbiy eng yuqori instantsiyadan ham biron-bir mukofot olishni 

istamayman. Garchi sotsializm menga juda yoqsa-da, masalan, Lenin mukofotini qabul qilishga ham rozi 

bo‘lolmayman, kutilmaganda uni kimdir kaminaga taklif qilsa albatta. 

 

Tushunaman, Nobel mukofoti o‘zi g‘arbiy blokning adabiy mukofoti hisoblanmaydi, ammo uni shunday 

qilib qo‘yishdi, Shvetsiya akademiyasi oldini ololmaydigan har xil voqealar yuz bera boshlaganligi 

shundan. 

 

Mana nima uchun hozirgi sharoitda Nobel mukofoti amalda G‘arb yozuvchilari yoki Sharqdagi 

«isyonchi»larga mo‘ljallangan mukofotday bo‘lib qolgan. Masalan, Janubiy Amerikaning eng buyuk 

shoirlaridan biri bo‘lgan Neruda taqdirlanmagan. Aragon mazkur mukofotga loyiq bo‘lsa-da, uning 

nomzodi hech qachon jiddiy muhokama qilinmagan. Nobel mukofoti Sholoxovga emas, Pasternakka 

berilgani, mukofot olgan yagona sovet asari xorijda nashr qilingan va o‘z yurtida ta’qiqlangan kitob ekani 

afsuslanarlidir. Xuddi shunga o‘xshash, ammo teskari xatti-harakatni amalga oshirib vaziyatni o‘nglasa 

bo‘lar edi. Jazoirda urush ketayotgan bir davrda, men va boshqalar «Bir yuz yigirma bir ziyoli 

manifesti»ni (121 ziyoli manifesti (frantsuzcha «Manifeste des 121»; to‘liq nomi: «Déclaration sur le 

droit à l’insoumission dans la guerre d’Algérie or Declaration on the right of insubordination in the 

Algerian War», ya’ni «Jazoir urushi davrida bo‘ysunmaslik huquqi to‘g‘risidagi deklaratsiya») — 121 

nafar ziyoli tomonidan imzolangan va 1960 yil 6 sentyabrda «Vérité-Liberté» jurnalida e’lon qilingan 

ochiq xat. Deklaratsiyada Mishel Debre boshchiligidagi Frantsiya hukumati va jamoatchilik Jazoir urushini 

jazoirliklarning mustaqillik uchun qonuniy kurashi deb tan olishga chaqirilgan) imzolagan paytimizda 

men bu mukofotni jon deb qabul qilgan bo‘lur edim, chunki bu bilan kamina taqdirlanibgina qolmay, biz 

intilayotgan ozodlik uchun kurash ham shuhratga burkanar edi. Biroq bunday bo‘lmadi va urush tugab 

bo‘lgandan keyingina faqir mukofotga loyiq ko‘rildi. 

 

  

 

Erkinlik va pul 

 

Shvetsiya akademiyasining izohida erkinlik haqida so‘z boradi: bu so‘z turlicha talqin qilinishi mumkin. 

G‘arbda uni doim faqat erkinlik sifatida tushunishadi. Menga kelsak, faqir erkinlikni yanayam aniqroq 

ma’noda: bir juft botinkadan ko‘proq oyoqkiyimga ega bo‘lish va ishtahaga yarasha ovqatlanish huquqi 

sifatida tushunaman. Menimcha, mukofotni rad etsam uni qabul qilgandan ko‘ra kamroq malomat 

qilinadigandayman. Agar men mukofotni qabul qilganimda bu «bu — chekkan azob-uqubatlaringning 

ajri» deyishgacha borishimni anglatar edi. Men «Figaro litterer»da «munozarali siyosiy o‘tmishim uchun 

aybsitilmasligim» haqida o‘qib qoldim. Bilaman, bu maqola akademiyaning fikrini aks ettirmaydi, lekin u, 

mabodo rozi bo‘lganimda, roziligim ayrim teskarichi doiralarda qanday talqin qilinishi mumkinligini 

yaqqol ko‘rsatib turibdi. Garchi o‘z do‘stlarim ichida o‘tmishda sodir etgan ayrim xatolarimni tan olishga 

tayyor bo‘lsam-da, men «ilgarigi munozarali siyosiy qarashlarim»da sobitman. 

 

Men bu bilan Nobel mukofoti — «burjuaziyaga xos mukofot» demoqchi emasman. Biroq menga yaxshi 

ma’lum doiralar bu voqeani shunday burjuylarcha talqin qilishlari aniq edi. 

 

Nihoyat, men pul masalasiga o‘taman: Shvetsiya akademiyasi umumbashariy hurmat-e’tiborga katta 

miqdordagi pulni ham qo‘shib laureat zimmasiga og‘ir vazifa yuklaydi. Shu masala meni juda qiynadi. Yo 

mukofotni qabul qilib, olingan summani muhim faoliyatni amalga oshirayotgan tashkilot va harakatlarni 

qo‘llab-quvvatlashga sarflash kerak edi. Shaxsan mening xayolimga Aparteidga qarshi kurash bo‘yicha 

London komiteti keldi (aparteid — Janubiy Afrika Respublikasida 1948 yildan 1994 yilgacha yuritilgan 

irqiy kamsitish siyosati). Yo umumiy printsiplardan kelib chiqib undan voz kechish va ushbu harakatni 

muhtoj bo‘lib turgan madaddan mahrum qilish kerak edi. 

 

Ammo men bu soxta alternativa deb o‘ylayman. Faqir, shubhasiz, 250 ming krondan voz kechaman, 

negaki na sharqiy, na g‘arbiy blokka rasman bog‘lanib qolishni xohlamayman. Lekin shu bilan birga 

mendan 250 ming kron evaziga nafaqat o‘zimning, balki barcha do‘st-yorlarimning ham qarashlari aks 

etgan printsiplardan voz kechishni talab qilish kerak emas. 

 

Kaminani mukofotga loyiq ko‘rganlari uchun ham, undan voz kechayotganim uchun ham juda mushkul 

ahvoldaman. 

 

Ushbu arzi holimni shved jamoatchiligiga hurmatim balandligini izhor etish bilan yakunlamoqchiman. 

 

Rus tilidan Hasan Karvonli tarjimasi 

 

«Ma’naviy hayot» jurnali, 2018 yil, 1-son