Chet tilida yozish ko’nikmasini o’rgatishda yuzaga keladigan qiyinchiliklar va ularni bartaraf etish yo’llari

YOZISH KO’NIKMASINI RIVOJLANTIRISHDA YANGICHA METODLAR ISHLAB CHIQISH

Yozish murakkab hodisadir. Bunga quyidagilar kiradi: 1) yozuv belgilarini chizish ko’nikmalari - xattotlik; 2) nutq tovushlarini adekvat belgilarga to’g’ri transkodlashtirish ko’nikmalari - imlo; 3) yozma bayonot tuzish qobiliyatlari – kompozitsiya; 4) leksik va grammatik mahorat. 1, 2 ko’nikmalarini yozish texnikasi deb atash mumkin. B darajasida (yozma ravishda) yozishda 3, 4 ko’nikmalar tarkibi va sifati jihatidan bir oz farq qiladi.
Yozma aloqaning ishlashi va yozma nutqning sifati uchun barcha shart-sharoitlar nafaqat assimilyatsiya qilishning ma’lum bir qiyinligi yoki osonligini, balki yozishni o’rgatishning o’ziga xos xususiyatlarini ham belgilaydi.
Bizni qiziqtiradigan tushunchalarni turli xil talqin qilishlarini tahlil qilish natijasida biz quyidagi xulosalarga keldik. Fikrlarni yozma ravishda etkazish faoliyati - yozish - ikki darajada amalga oshirilishi mumkin⁴.
1) A daraja (haqiqiy yozuv darajasi) - haqiqiy og’zaki nutqni grafik va imlo bo’yicha vakolatli qayd etish va uning barcha xususiyatlarini saqlab qolish (intonatsiyadan tashqari).
2) B darajasi (yozma nutq darajasi) - yozma nutqni o’ziga xos barcha xususiyatlari (to’liqligi, sintaktik murakkabligi, izchilligi, rivojlanishi ...) bilan ishlab chiqarish.
A va B darajalari o’rtasidagi farq psixologik emas, balki lingvistik sohada. Ikkala daraja ham aloqa maqsadida ishlatiladi. Ikkala daraja, asosan, o’quv maqsadi va o’quv vositasi sifatida ishlatilishi mumkin. Ularni mutlaqo aniq chegara bilan ajratib bo’lmaydi, ammo faqatgina bunday bo’linish uslubiy jihatdan samarali bo’lib chiqadi.
Nutqni yozib olish mumkin, bu ham 2 darajada amalga oshiriladi: 1) A - harflar, so’zlar, iboralarni yozish, lekin kommunikativ maqsadsiz (aldash) yoki diktant ostida birovning nutqini yozib olish. 2) B - birovning nutqini konspekt / referat shaklida yozib olish.
Darajali yozuv yozuvni ko’paytirish yozuvidir va uni yozuv deb atash mumkin. B darajasini yozib olish - bu yozuvni ishlab chiqarish, bu faoliyat juda murakkab, chunki u tinglash (o’qish), gapirish va matnni o’zgartirishda va nutqni yozishda (B) maxsus mahoratga ega bo’lishni talab qiladi.
Ushbu o’zaro ta’sirni "o’qish / yozish aloqasini tushunish markazida o’qish va yozishni mohiyatan o’xshashlik yaratish jarayonlari deb bilishni boshlash kerak" deb ta’kidlagan⁵. Yozish va o’qish o’xshashdir, chunki ikkalasi ham talabalardan til namunalarini o’rganishni va ma’no tuzishni talab qiladi.
Hedj yozma matnlar o’quvchilarda til tuzilishi to’g’risida xabardorlikni oshiradi, deb ta’kidlaydi. Lug’at va grammatikasiz, o’qish materialini bilishni buzish. Tushunish sodir bo’lmagani uchun, o’quvchilar o’zlarining til qobiliyatlarini rivojlantira olmaydilar, bu ularga to’sqinlik qiladi.
“Troyka” fikriga ko’ra, erkin yozish to’xtovsiz yozishdir. Erkin yozishda o’quvchilar fikr yaxshimi yoki imlo, grammatika yoki tinish belgilari to’g’rimi, deb o’ylashdan to’xtamay, xayoliga kelgan narsani yozib olishadi. Erkin yozish talabalarga kompyuterda doimiy harakatda qog’oz yoki barmoqlar bo’ylab harakatlanadigan qalamning "hissi" ga ko’nikishga yordam beradi. G’oyalar va ma’lumotlarni yaratishning yana bir usuli - bu miya hujumi, bu mavzu bilan bog’liq bo’lgan barcha fikrlarni sanab o’tishni anglatadi. Aqliy hujum ro’yxat tuzish, ro’yxatdagi naqshlarni va g’oyalarni toifalarga guruhlash usullarini topish va fikrlashni rag’batlantirish uchun savollar berishni o’z ichiga oladi.⁶
Yuqorida taklif qilingan asosga kelsak, o’qish va yozish faoliyati kursning yadrosini ifodalaydi. Oldindan o’qish/yozish vazifalari bu faoliyatning boshlang’ich nuqtasidir. Oldindan o’qish va yozish mashg’ulotlari o’quvchilarga mavzuni o’qish yoki yozishga qaror qilishdan oldin uni qanchalik bilishlarini aniqlashga yordam beradi. Talabalar ba’zan o’z mavzulari haqida hech narsa bilmasliklaridan xavotirda bo’lishadi, ammo talabalar o’zlariga ishonganlaridan ko’ra ko’proq narsani bilishadi (Troyka, 1999). Shunday qilib, mavzular bo’yicha g’oyalar va ma’lumotlarni olish yoki yaratish uchun turli usullarni qo’llash juda muhimdir.
Oldindan o’qish/yozish faoliyati bosqichi g’oyalarni yaratish uchun o’quvchining sxemasini faollashtirishni o’z ichiga oladi. O’quvchining sxemasini faollashtirish "wh-savollar va klasterlash texnikasi" kabi savollarni (o’zini aks ettiruvchi savollar) berish orqali amalga oshirilishi mumkin. O’qish jarayonida talabalar avvalo mavzu bo’yicha allaqachon bilganlarini muhokama qilish orqali o’zlarining sxemalarini faollashtirishni boshlashlari mumkin. O’qish paytida xarita yoki boshqa tashkiliy diagramma kabi doimiy vizual tasvirni yaratish o’quvchilarga mavzu haqidagi eski g’oyalarini eslab qolishlariga yordam beradi. Talabalar, shuningdek, sarlavhaga qarashlari, mavzu jumlalarining birinchi va oxirgi paragraflarini o’qishlari va to’liq matn nimani ochib berishini bashorat qilishlari mumkin. Yozishda talabalar birinchi navbatda erkin yozish mashg’ulotlarida qatnashish orqali o’z mavzulari bo’yicha g’oyalarni yaratishlari mumkin.
O’qish yaxshi yozma matn yaratish shunchaki yozma xabarni talqin qilishdir. Shu sababli, o’quvchilar o’qish materiallarini qanchalik yaxshi tushunsalar, yozma matnlarni yaratish qobiliyati shunchalik yaxshi namoyon bo’ladi. O’qishni o’zlashtirish bir-biri bilan chambarchas bog’liq bo’lgan asosiy komponent qobiliyatlarini rivojlantirishni talab qiladi: dekodlash, so’z boyligi, ravon va tushuncha. Ushbu komponentlar quyida alohida muhokama qilinadi, ammo o’qish jarayonida ular birgalikda ishlaydi.
Samarali kurslarni ishlab chiqish va o’rgatish uchun biz tilning qaysi maqsadlarda qo’llanilishini o’rganishimiz kerak. Til o’rganuvchilar odatda ingliz tilidan nima maqsadda foydalanishni bilishadi. Demak, til o’rganuvchilarning ehtiyojlarini to’g’ri aniqlash uchun ma’lum bir guruh o’quvchilari uchun kurslarni rejalashtirish yoki o’qitish bilan shug’ullanuvchilar javobgardir.

Quyida integratsiyalashgan o’qish va yozish materiallarini ishlab chiqish uchun taklif qilingan asos mavjud.

Rasm: Integratsiyalashgan o’qish va yozish materiallarini ishlab chiqish uchun asos.

3.