Chet tilida yozish ko’nikmasini o’rgatishda yuzaga keladigan qiyinchiliklar va ularni bartaraf etish yo’llari

Faxriddin
Chet tilida yozish ko’nikmasini o’rgatishda yuzaga keladigan qiyinchiliklar va ularni bartaraf etish yo’llari

1. 
   TO’RT TIL KO’NIKMALARINING INTEGRALLASHUVI
   
2. 
   YOZISH KO’NIKMASINI RIVOJLANTIRISHDA YANGICHA METODLAR ISHLAB CHIQISH
   
3. 
   TO’RT TIL KO’NIKMALARIDAN O’QISH ORQALI YOZISH QOBILIYATLARINI RIVOJLANTIRISH
   
4. 
   YOZISH KO’NIKMASINI O’RGATISHDA YUZAGA KELADIGAN QIYINCHILIKLAR VA ULARNI BARTARAF ETISH YO’LLARI
   
5. 
   O’QISH ORQALI KOMPOZITSIYA: YOZISHGA INTEGRATSIYALASHGAN YONDASHUV
   

1. TO’RT TIL KO’NIKMALARINING INTEGRALLASHUVI

Tilni to’rtala ko’nikma yo’naltirilgan holda integral usulda o’rgatish kerak, lekin ko’pincha, hatto o’qitishning zamonaviy usullarida ham, tinglash qobiliyati u yoki bu tarzda foydalaniladi.
Gapirish va yozish kabi mahsuldorlik mahoratini o’rganish ikkinchi tilni bilish standartiga aylandi, tinglash va o’qish ikkinchi darajali vositaga aylandi. Bundan tashqari, bizning maktablarda, kollejlarda va hatto undan yuqori bosqichlarda o’qituvchilar qanday qilib gapirish yoki tinglash emas, balki qanday o’qish va yozishni bilishadi.
Tomatis nazariyasi shuni ko’rsatadiki, "shaxslarning tinglash qobiliyati ularning og’zaki va yozma rivojlanish darajasiga ta’sir qiladi". U shuningdek, agar o’rganilayotgan tilga tegishli tovushlar yozma ravishda taqdim etilishidan oldin o’quvchilarga taqdim etilsa, ularning ushbu tovushlarni birlashtirishi osonligi tilni tushunish va ishlab chiqarishda namoyon bo’ladi, deb hisoblaydi. Biroq, tinglovchilarni tinglashdagi ma’lumotlarga ta’sir qilishdan oldingi ta’sirchanlik, bu tovushlarni qayta ishlash va tahlil qilish qobiliyatlari, ularning tovushlarini yozma shaklga o’tkazish qobiliyatiga ta’sir qilishi keng tarqalgan.
Ingliz tili chet tili sifatida Bangladeshda eng katta harakatga ega. Ingliz tilining 1960-yillarda "Grammatika-tarjima" uslubining pasayishi, tilni o’rganish "o’qish va yozish" yoki savodxonlik bilan cheklanib qolmasligi mumkinligini isbotlaganligi sababli, "To’g’ridan-to’g’ri metod" ning vaqtincha davom etishi ham tinglash va nutq so’zlash - bu til emasligini tasdiqladi¹.
Bilamizki, o’qish nafaqat havaskorlik jarayoni, balki tovushlarni ifodalovchi harflar va so’zlarni tezkor tahlil qilishni va so’zlarga ma’no beradigan tovushini o’z ichiga oladi. Ta’lim oluvchi grafik tasvirlarni yoki ularning eshitish qobiliyatini yaxshi rivojlantirgan taqdirda, ularning mazmunini samarali ravishda aniqlay oladi. Xuddi shu tarzda, tovushlar yozma ravishda grafik shaklga tarjima qilinadi va agar tovushlar birlashtirilmagan bo’lsa, ularning grafik tasviri to’sqinlik qiladi va imlo xatolari kabi muammolar paydo bo’lishi mumkin. Shunday qilib, o’qish va yozish ko’nikmalarini shakllantirishga asos bo’lgan og’zaki tilni qayta tinglash, reproduktor javobini eshitib bo’lmaydigan har qanday narsani tinglamaslik uchun og’zaki nutq uchun muhim ahamiyatga ega.
Tinglash strategiyalari: Tinglash strategiyasining ikki turi amalda bo’lgan. Ular matnni tinglash paytida qayta ishlash yo’llariga qarab shunday belgilanadi:
a) O’qish kabi pastki ishlov berishda o’quvchilar o’zlarining lingvistik bilimlarini lingvistik elementlarni fonemalar kabi eng kichik lingvistik birlikdan (pastdan) to’liq matnga qadar kattaroq (yuqoridan) tartibda aniqlash uchun foydalanadilar. Ular tilning kichik birliklarini bir-biriga bog’lab, katta qismlarni hosil qiladi va bu chiziqli jarayon bo’lib, bu yerda oxirgi bosqichda ma’no avtomatik ravishda hosil bo’ladi, bu mutlaqo "matnga asoslangan" jarayon bo’lib, o’quvchilar mavzularda ma’no hosil qilish tovushlar, so’zlar va grammatikaga tayanadi.
b) Boshqa tomondan, yuqoridan pastga talqin qilish tinglovchilarga tinglovchilarga mavzu, kontekst va matn turi bo’yicha avvalgi bilimlari, shuningdek, tilni bilishi bilan tovushlarni signal sifatida ishlatib, ma’nosini tuzishi kerak, xulosalar chiqarish va o’quvchilar o’zlari bilgan narsalar bilan tinglash va anglash bilan qayerda bog’liqligini umumlashtirish kabi ishlarda qo’llaniladi.
Tushunish sodir bo’ladigan vaziyat turlariga ko’ra, tinglash quyidagilarga bo’linadi:
O’zaro yoki interaktiv tinglash, tinglovchining o’zaro aloqada ishtirok etishi talab qilinadi va navbatma-navbat tinglaydi va gapiradi. Interfaol tinglash vaziyatlariga yuzma-yuz suhbatlashish va telefon orqali qo’ng’iroqlar kiradi, bunda tinglovchi suhbatdoshidan tushuntirish, takrorlash yoki sekinroq gaplashishni so’rash imkoniyatiga ega.
O’zaro yoki interaktiv bo’lmagan tinglash, bu erda tinglovchi monolog yoki nutq yoki hatto suhbatni tinglash bilan shug’ullanadi. Ba’zi interaktiv bo’lmagan tinglashlar radio, kompakt-disk, televizor, film, ma’ruza va boshqalarni tinglashdir va bu erda tinglovchi odatda tushuntirish, sekinroq gapirish yoki takrorlashni so’rash imkoniyatiga ega emas, deb o’ylaymiz, tinglashning bunday turi umuman interaktiv emas. O’zaro ta’sir kognitiv tarzda amalga oshiriladi, bu erda talabalar mavzuni tushunish va yaratish orqali javob berishadi. Boshqa tomondan, agar o’qituvchi o’zlarining savollarini savol-javob yoki munozara va sinfda yoki laboratoriyada aniqlashtirish orqali ularning tushunchalarini tekshirishda ularni mos keladigan bo’lsa, bu yarim o’zaro bog’liq bo’lishi mumkin.
Bularning hech biri o’qituvchilar passiv rol o’ynashi kerak degani emas. Aksincha, ular kutilgan narsalarni tushuntirishlari va to’g’ri va noto’g’ri misollarni ko’rsatishlari mumkin. Amaliyot bilan talabalar bir-birlarini va o’zlarini to’g’rilashlari mumkin.
Til shakllari bilan tanishish bilan bir qatorda, to’g’ri gaplashish uchun quyidagilarni bilish kerak:

1. 
   Ijtimoiy-madaniy aloqalar: tildan foydalanadigan odamlarning munosabati, qadriyatlari, konventsiyalari, noto’g’ri qarashlari va afzalliklari.
   
2. 
   Ishtirokchilarning tabiati: ma’ruzachi va tinglovchi o’rtasidagi munosabatlar, ularning kasbi, qiziqishi, ijtimoiy-iqtisodiy holati va boshqalar.
   
3. 
   Ishtirokchining qoidasi: ijtimoiy tarmoqdagi munosabatlar, ota - o’g’il, o’qituvchi - talaba, xo’jayin - bo’ysunuvchi, uy egasi - ijarachi, shifokor - bemor va boshqalar.
   
4. 
   Nutqning tabiati va funktsiyasi: yuzma-yuz suhbatlashish, qarama-qarshilik yoki tasodifiy suhbat, xoh norasmiy vaziyatni talab qilish, yoki telefon orqali suhbat va boshqalar.
   
5. 
   Muloqot rejimi (vositasi): og’zaki yoki yozma yoki yozma skriptdan o’qish yoki tayyorgarliksiz nutq.
   

Yozish faoliyat sifatida mahorat asosida amalga oshiriladi. Yozish murakkab hodisadir. Bunga quyidagilar kiradi: 1) yozuv belgilarini chizish ko’nikmalari - xattotlik; 2) nutq tovushlarini adekvat belgilarga to’g’ri transkodlashtirish ko’nikmalari - imlo; 3) yozma bayonot tuzish qobiliyatlari – kompozitsiya; 4) leksik va grammatik mahorat.
1, 2 ko’nikmalarini yozish texnikasi deb atash mumkin. B darajasida (yozma ravishda) yozishda 3, 4 ko’nikmalar tarkibi va sifati jihatidan bir oz farq qiladi.
Yozma aloqaning ishlashi va yozma nutqning sifati uchun barcha shart-sharoitlar nafaqat assimilyatsiya qilishning ma’lum bir qiyinligi yoki osonligini, balki yozishni o’rgatishning o’ziga xos xususiyatlarini ham belgilaydi.
Bizni qiziqtiradigan tushunchalarni turli xil talqin qilishlarini tahlil qilish natijasida biz quyidagi xulosalarga keldik. Fikrlarni yozma ravishda etkazish faoliyati - yozish - ikki darajada amalga oshirilishi mumkin².
1) A daraja (haqiqiy yozuv darajasi) - haqiqiy og’zaki nutqni grafik va imlo bo’yicha vakolatli qayd etish va uning barcha xususiyatlarini saqlab qolish (intonatsiyadan tashqari).
2) B darajasi (yozma nutq darajasi) - yozma nutqni o’ziga xos barcha xususiyatlari (to’liqligi, sintaktik murakkabligi, izchilligi, rivojlanishi ...) bilan ishlab chiqarish.
A va B darajalari o’rtasidagi farq psixologik emas, balki lingvistik sohada. Ikkala daraja ham aloqa maqsadida ishlatiladi. Ikkala daraja, asosan, o’quv maqsadi va o’quv vositasi sifatida ishlatilishi mumkin. Ularni mutlaqo aniq chegara bilan ajratib bo’lmaydi, ammo faqatgina bunday bo’linish uslubiy jihatdan samarali bo’lib chiqadi.
Nutqni yozib olish mumkin, bu ham 2 darajada amalga oshiriladi: 1) A - harflar, so’zlar, iboralarni yozish, lekin kommunikativ maqsadsiz (aldash) yoki diktant ostida birovning nutqini yozib olish. 2) B - birovning nutqini konspekt / referat shaklida yozib olish.
Darajali yozuv yozuvni ko’paytirish yozuvidir va uni yozuv deb atash mumkin. B darajasini yozib olish - bu yozuvni ishlab chiqarish, bu faoliyat juda murakkab, chunki u tinglash (o’qish), gapirish va matnni o’zgartirishda va nutqni yozishda (B) maxsus mahoratga ega bo’lishni talab qiladi.
Tinglash qobiliyatlari o’rganish uchun juda muhimdir, chunki ular o’quvchilarga tushuncha va ma’lumotlarga ega bo’lishlari va boshqalar bilan muloqot qilishda muvaffaqiyatga erishishlari mumkin³. Maktab ichidagi va tashqarisidagi hayot ko’plab tinglash imkoniyatlarini beradi, ammo ba’zi o’quvchilar ularni ishlata olmaydilar, chunki ular onglari adashadi yoki ular ma’ruzachining so’zlariga emas, balki o’zlari aytmoqchi bo’lgan narsalarga e’tibor berishlari mumkin.
O’qituvchilar talabalarga nima uchun yaxshi tinglash foydali va hatto ba’zi hollarda hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatib berishlari mumkin. Yomon tinglash keraksiz tortishuvlarga va muammolarga olib kelishi mumkin. Shifokorlar singari, diqqat bilan tinglash va so’roq qilish hatto hayotni saqlab qolishi mumkin.
Talabalarning tinglash qobiliyatlari kengaytirilgan va tinglangan narsalar haqida savollar berish orqali sinovdan o’tkazilishi mumkin. Ularga eslatma yozish amaliyoti berilishi va yozuvlaridan olinishi mumkin bo’lgan faktlar va xulosalar to’g’risida savollar berilishi mumkin. Ularni asosiy fikrlar bilan tasodifiy yoki ahamiyatsiz g’oyalar va ma’lumotlar o’rtasidagi farqni anglashga o’rgatish mumkin.

2.