Fonetika va fonologiya,nutq aparati,ona tilining unliva undosh tovushlar tizimi unli va undosh tovushlar tizimi

MAVZU

FONETIKA VA FONOLOGIYA,NUTQ APARATI,ONA TILINING UNLIVA UNDOSH TOVUSHLAR TIZIMI

UNLI VA UNDOSH TOVUSHLAR TIZIMI

• Nutq a’zolari ishtirokida hosil bo’ladigan tovushlar nutq tovushlaridir. Ovozdangina hosil bo’lib, og’iz boshlig’ida to’siqlarga uchramaydigan nutq tovushlari unli fonemalar deyiladi.
• Nutq a’zolari ishtirokida hosil bo’ladigan tovushlar nutq tovushlari deyiladi. Nutq tovushlari, birinchidan, bo’g’iz boshlig’ida tovush paychalarining tebranishidan hosil bo’ladigan ovozdan, ikkinchidan, og’iz boshlig’ida nutq organlarida hosil bo’ladigan shovqindan iborat.

• Ovozdangina hosil bo’lib, og’iz bo’shlig’ida to’siqlarga uchramaydigan nutq tovushlari unli fonemalar deyiladi. Hozirgi o’zbek adabiy tilida unli fonemelar soni oltita: a, i, e, o’, o. Unli fonemalar uch tomondan tasnif etiladi: 1.Tilning to’g’ri (gorizontal) harakatiga ko’ra:
• Tili oldi (old qator) unlilar:a,e,I;
• Til orqa ( orqa qator) unlilar:o,o’,u.
• 2. Tilning tanglay tomon ko’tarilishi (vertikal) harakatiga ko’ra:
• Yuqori ko’tarilish (tor) unlilar: i, u.
• O’rta ko’tarilish (o’rta keng) unlilar: e, o’.
• Quyi ko’tarilish (keng) unlilar: a, o.
• 3.Lablarning ishtirokiga ko’ra:
• Lablangan unlilar: u, o’, o.
• Lablanmagan unlilar: a, e, i. Unli fonemalar o’zining quyidagi muhim belgilari bilan undoshlardan farq qiladi.Unlilar faqat un (ovoz)dan hosil bo’ladi;