Chirchiq davlad pedagogika unverstiteti gumanitar fanlar fakulteti
Download 28.32 Kb.
|
mohira boboraxmatova mustaqil ish
- Bu sahifa navigatsiya:
- 7. Vosita kelishigi qo‘shimchasi
|
6. Chiqish kelishigi -dan, -dän//-dïn, -din//-dun, -dün//-tan, -tän//-tïn,-tin//tun, -tün qo‘shimchalari bilan hosil qilingan: oğuzdan “oʻgʻuzdan”, Täŋridän “Tahgridan”, balïqdïn “shahardan”, ulušdïn “qabiladan”, äldin “eldan”, qantan “qaydan”, yerintän “yerindan”, ağrïğtïn “ogʻriqdan”, emgäklärintin “mushkullaridan”.
7. Vosita kelishigi qo‘shimchasi -n (-ïn, -in//-un, -ün//-an, -än) ishharakatning sodir bo‘lish, boshlanish o‘rni, birgalik, vosita ma’nolarini ifodalaydi: Ötükän ärin qïšladïm “Oʻtikan erida qishladim”, bu yolïn yorïsar “agar bu yoʻldan yursa” (Toʻn), oğlïn qul boltï “o‘g‘li bilan qul bo‘ldi”. közün körmädük, qulqaqïn eshidmädük “ko‘z bilan ko‘rmadik, quloq bilan eshitmadik” (KT), süŋügün “nayza bilan”, tilin “tili bilan”, yulduzun “yulduz bilan”. Qadimgi turkiy til va eski turkiy til davriga xos boʻlgan vosita kelishigining qoldiqlari hozirgi oʻzbek adabiy tilida ham uchrab turadi: qishin-yozin, ertan, ochin-toʻqin, yupun va h.k. Otlarning yasalishi. Qadimgi turkiy tilda ot, fe’l, otlashgan so‘z yoki sifatdan ot yasovchi quyidagi qo‘shimchalar mavjud boʻlgan: 1. -čï, -či qo‘shimchasi. Qalin negizga –čï, ingichkasiga -či shakli qo‘shiladi. Bu qo‘shimcha kasb va biror yumush egasini bildiruvchi ot yasaydi: bädizči ( Fe’ldan anglashilgan harakatni bajaruvchi yoki shu harakatga mahkum shaxs ma’nosini bildiradi: qačǧïn ( 1. -lïğ, -lig//-luğ, -lüg qo‘shimcha otdan sifat yasaydi va egalik hamda nisbatni bildiradi: qağanlïğ ( 10. -čïğ, - čig qo‘shimchasi: adïnčïğ ( 1. -ča, -čä affiksi ot, olmosh, sifat, sifatdoshlardan ravish yasaydi va harakatning holati, miqdori, darajasi va chegarasini bildiradi. Masalan: anča “ancha”, subča “suvday”, örtčä “yongʻinday”, münčä “muncha”, ašnuča “dastavval”, azraqča “juda oz holda”, türkčä “turkcha”. 2. -dï, -di, -tï, -ti qo‘shimchasi: qatïğdï “diqqat qilib”, tükäti “tugal”, edgüti “yaxshilab”. 3. -la, -lä qo‘shimchasi: tünlä “tunda”, čïnla “chindan”. Soʻzlarning takrorlanishi, birikishi orqali ham ravishlar hosil qilingan: ötrü-ötrü “soʻng”, öni-öni “asta-sekin”, tolu tükäl “batamom”, ertü keč “tez orada”, bükün, küntüz. TEST TOPSHIRIQ 1. O‘zak va affiksal morfemalarning tabiatiga ko‘ra tillar qanday guruhlarga bo‘linadi? A) agglyutinativ, flektiv, polisemantik, amorf B) agglyutinativ, flektiv, polisintetik, amorf S) agglyutinativ, adyektiv, polisintetik, amorf D) agglyutinativ, flektiv, polisintaktik, amorf 2. közün körmädük, qulqaqïn ešidmädük birikmalaridagi közün, qulqaqïn soʻzlari qanday qoʻshimcha olgan? A) tushum kelishigi S) majhul nisbat B) oʻzlik nisbat D) vosita kelishigi 3. - ru -rü; -ra, -rä qaysi kelishik qoʻshimchasi? A) joʻnalish kelishigi S) oʻrin-payt kelishigi B) tushum kelishigi D) vosita kelishigi 4. Vosita kelishigi qoʻshimchasi qatnashgan soʻzlarni toping? A) ärin, yolïn B) körün, örtön S) sabïmïn, aqïn D) bilin, tapïn 5. Qadimgi turkiy tildagi kisrä ravishining ma’nosi… A) oldin S) soʻngr B) quyi D) tepa 6. Ayïğ qïlïnč iyä barïp … gapidagi koʻmakchini toping? A) ayïğ S) qïlïnč B) iyä D) barïp 7. azu bog‘lovchining qaysi turiga kiradi? A) ayiruv S) teng B) biriktiruv D) ergashtiruv 8. Qaysi qo’shimcha fe’l va sifatdan sifat yasaydi. A) *–z, -ïz S) -ča, -čä B) . -l, -ïl D) -sïğ, -sig 9. Qaysi qo‘shimcha otdan sifat yasaydi va o‘xshashlik ma’nosini bildiradi. A) –z, -ïz S) -ča, -čä B) . -l, -ïl D)* -sïğ, -sig 10. …… affiksi ot, olmosh, sifat, sifatdoshlardan ravish yasaydi va harakatning holati, miqdori, darajasi va chegarasini bildiradi. A) –z, -ïz S)* -ča, -čä B) . -l, -ïl D) -sïğ, -sig 11. Qaysi affiks ot, ravish va olmoshdan nisbiy sifat yasaydi A)* . -qï, -ki//-ğï, -gi. B) -q, -ğ//-k, -g S) -saq, -säk. D) -lïğ, -lig//-luğ, -lüg 12. ….. qo‘shimcha otdan sifat yasaydi va egalik hamda nisbatni bildiradi A) . -qï, -ki//-ğï, -gi. B) -q, -ğ//-k, -g S) -saq, -säk. D) *-lïğ, -lig//-luğ, -lüg 13. Qadimgi turkiy tilda quyidagi nechta kelishik mavjud bo‘lgan? A) 5 ta S)*7 ta B) 6 ta D) 8 ta 14. -ğaru, -gärü//-qaru, -kärü//-ğar, -gär//- ru –rü//-ra, -rä//-qa, -kä//-ğa, -gä//-a (ya), -ä (yä). Ushbu qo’shimchalar qaysi kelishikka tegishli. A)* jo’nalish kelishigi S)qaratqich kelishik B) chiqish kelishigi D) o’rin payt kelishigi 15.Vosita kelishigi qo’shimchalari keltirilgan javobni belgilang. A) lïğ, -lig//-luğ, -lüg S) -saq, -säk. B)*-n (-ïn, -in//-un, -ün//-an, -än) D) -ča, -čä 16.Chiqish kelishigi …. Qo’shimchalari(affiklari) yordamidi hosil bo’ladi A) )-n (-ïn, -in//-un, -ün//-an, -än) B) -ğaru, -gärü//-qaru, -kärü//-ğar, -gär S) -qï, -ki//-ğï, -gi. D)* -dan, -dän//-dïn, -din//-dun, -dün//-tan, -tän//-tïn,-tin//tun, -tün 17. Yasama ravishlar nechta affikslar orqali hosil qilinadi? A) 2ta S)*3ta B) 4ta D) 5ta 18. Kultegin bitiktoshi nimada bitilgan. A)*marmar S) tosh B) qog’oz D) devor 19. Bitiktoshning balandligi qancha? A) 3m 25cm S) 3m 20cm B)*3m 15cm D) 3m 10cm 20. Kultegin bitiktoshining qalinligi qancha? A)*41cm S) 40 cm B) 41m D) 43 cm Download 28.32 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|