Chirchiq davlat pedagogika universiteti turizm fakulteti umukasbiy va ixtisoslik fanlari

Qiz qalʼasi. Qiz qal’asi (Qiz minorasi) (turkcha Kiz Kulesi)- Oʻrta asrlarda qurilgan. Vizantiya davri meʼmorchiligi namunasi. Leander minorasi nomi bilan ham tanilgan.Turkiyaning Istanbul shahridagi Uskudar sohilidagi kichik orolchada joylashgan. Urushdagi gʻalabasidan soʻng, asli yunonlardan boʻlgan generali Alkibiades (turkcha Uskudar) kichik bir qoya ustiga Qora dengizdan kelayotgan kemalar uchun maxsus stansiya qurgan. 1110-yilda Vizantiya imperatori Aleksiy Komnen bu yerda tosh devor bilan oʻralgan yogʻoch minora qurdirdi.
Minoradan temir zanjir Yevropa qirgʻogʻida, Konstantinopoldagi Mangana hududida qurilgan boshqa minoraga mahkamlangan. Orol Osiyo sohiliga mudofaa devori orqali ulanib ketgan. Bu devorning suv osti qoldiqlari hali ham saqlanib qolgan. 1453-yilda Usmonlilar Konstantinopolni (Istanbul) zabt etganda, minorada venetsiyalik Gabriele Trevisano qoʻmondonlik qilgan Vizantiya garnizoni joylashgan edi. Keyinchalik bu inshoot Usmonli turklari tomonidan Fotih Sulton Mehmed hukmronligi davrida qoʻriq minorasi sifatida foydalanilgan. Bu minoraning yana bir Leander minorasi degan nomi bor. Qal’a 1509-yildagi zilzila paytida vayron boʻlgan, keyin 1721-yilda yonib ketgan.
Keyinchalik undan mayoq sifatida foydalanilgan. va 1731 va 1734-yillarda uning atrofidagi devorlar taʼmirlangan, 1763-yilgacha u tosh yordamida rekonstruksiya qilingan. 1829-yildan qal’adan karantin hududi sifatida ishlatilgan. 1832-yilda qal’a Sulton Mahmud II tomonidan qayta tiklangan. Bu tiklanish 1945-yilda bandargoh maʼmuriyati tomonidan davom ettirildi. Eng soʻnggi restavratsiya 1998-yilda Jeyms Bondning „Dunyo yetarli emas“ (The World Is Not Enough) filmi uchun boshlangan. 1999-yil 17-avgustdagi zilziladan keyin ehtiyot chorasi sifatida qadimiy qal’a atrofi poʻlat tayanchlar bilan mustahkamlandi.
Bugungi kunda minoraning birinchi qavatida restoran, tepasida esa kafe joylashgan. Minora 1966-1981-yillardagi 10 liralik turk banknotlarining orqa tomonida tasvirlangan.
2.1. Hozirgi kunda Turkiyadagi turizm holati
Ayni vaqtda Turkiyadagi turizm holati keskin yuqori surʼatlarda tushish boʻlib oʻtdi, desak adashmaymiz. Bunga asosiy sabab, joriy yil boshida sodir boʻlgan zilzila va suv toshqinlari boʻldi. Juda koʻp bino va inshootlar vayronaga aylandi, turistlar kelishi uchun xavfli boʻlib qoldi, juda koʻp qurbonlar boʻldi, turizmdan keladigan daromad sezilarli darajada kamaydi, koʻplab oliy taʼlim muassasalarida oʻqish masofaviy shaklda oʻtkazildi, xorijdan kelib oʻqiydigan talabalar uylariga qaytarildi, Turkiya ekologiyasi sezilarli darajada zarar koʻrdi, turizm markazlari ham turistlar uchun qisman xizmat koʻrsatish salohiyatini yoʻqotdi, eng achinarlisi juda koʻp insonlar, yosh, begunoh bolalar vafot etdi. Boʻlib oʻtgan zilzila davlat rivojlanishini maʼlum bir muddat orqaga qaytardi.
2023-yil 6-fevralda Turkiyaning janubiy va markaziy qismida hamda Suriyaning gʻarbiy qismida zilzila sodir boʻldi. Gaziantep shahridan 34 km (21 mi) gʻarbda Turkiya vaqti bilan soat 04:17 da (UTC 01:17) da sodir boʻlgan zilzilaning magnitudasi kamida 7,8 va maksimal Mercalli intensivligi XI (ekstremal). Gʻayrioddiy kuchli 7,7 magnitudali ikkinchi zilzila asosiy silkinishdan toʻqqiz soat oʻtgach sodir boʻldi. Zilzila markazi Qahramanmarash viloyatining shimoliy shimoli-sharqidan 95 km (59 mil) uzoqlikda joylashgan. Zilzila mintaqada keng koʻlamli vayronagarchilik va minglab odamlarning oʻlimiga sabab boʻldi. Asosiy zilzila tufayli yetkazilgan talofatlar boʻyicha Turkiya tarixida sodir boʻlgan eng kuchli zilzila boʻlib, hatto 1939-yilgi Erzincan zilzilasini ham ortda qoldirdi. Xuddi shunday magnitudali zilzila 1668-yilgi Shimoliy Anadolu zilzilasi boʻlgan edi. Zilzila, shuningdek, 1822-yildan buyon Suriyada sodir bo'lgan eng halokatli zilziladir. Mazkur zilzila 2010-yilda sodir boʻlgan Gaiti zilzilasidan beri dunyodagi eng halokatli zilzila, shuningdek, Levantda qayd etilgan eng kuchli zilzilalardan biri hisoblanadi. Zilzila kuchi Isroil, Livan, Kipr va Turkiyaning Qora dengiz sohillarigacha sezilib, tizimli zarar yetkazdi.
Zilziladan keyin 2 109dan ortiq aftershoklar kuzatildi. Seysmik ketma-ketlik yoriqlarning sayoz surilishi natijasida yuzaga kelgan. 18-fevral holatiga koʻra, jami 47 100 dan ortiq oʻlim qayd etilgan. Bundan Turkiyada 40 600 nafar, Suriyada esa 6 400 nafar. Qish boʻroni qutqaruv ishlariga toʻsqinlik qildi. Vayronalar ustida qor yogʻib, harorat keskin pasayib ketdi. Hududlardagi sovuq havo harorati tufayli tirik qolganlar, ayniqsa vayronalar ostida qolganlar uchun gipotermiya xavfi ehtimoli katta. Zilzila taxminan 84,1 milliard AQSh dollari miqdorida zarar keltirib, tarixda qayd etilgan eng qimmat tabiiy ofatlardan biriga aylandi.
Turkiyaning 10 viloyatida kamida 31,643 kishi halok boʻldi, yana 80,278 kishi jarohat oldi (baʼzi qurbonlar, jumladan, qoʻshni Elazigʻ va Batman viloyatlarini ham o‘z ichiga olgan). Kamida 13.5 million odam va 4 million bino jabrlangan. Binolar qulashi oqibatida minglab odamlar vayronalar ostida qolib ketishdi. Vayronalar ostida qolgan baʼzi odamlar ijtimoiy tarmoqlar orqali yordam soʻrab murojaat qilishdi. Atrof-muhit, urbanizatsiya va iqlim oʻzgarishi vazirligi 763 000 ta binoda zarar uchun tekshiruv oʻtkazib, Turkiyaning 10 viloyatida kamida 41 791 bino jiddiy shikastlangan yoki vayron boʻlgani, 150 000 ga yaqin odam boshpanasiz qolganini aniqladi. Zilzila natijasida yo‘llarda keng yoriqlar paydo bo‘ldi. Qayta tiklash ishlari davomida vayronalar ostidan tez-tez tana qismlari topilgan.
Adana Şakirpaşa aeroporti uchish-qo‘nish yo‘lagi shikastlangani uchun yopildi. Malatyada kamida 300 bino vayron bo‘lgan. Malatya Erhaç aeroportining shifti va tarixiy Yeni Camii masjidi ham qisman qulab tushdi. Arslantepa tepaligi ham shikastlangani haqida xabar berilgan. YuNESKO maʼlumotlariga koʻra, muzeyning tom qismi bir necha joylaridan qulagan va binoning baʼzi g‘isht devorlarida ko‘chishlar kuzatilishi mumkin.
Gaziantepda Gaziantep qal’asi , Şirvani masjidi va Ozodlik masjid kabi koʻplab tarixiy joylar jiddiy zarar koʻrdi. Gaziantep Oğuzeli aeroporti qutqaruv parvozlarini cheklashga majbur boʻldi. Texnik xizmat ko‘rsatish stansiyasida oltita poyezd vagonlari ag‘darilib ketdi. Fevzipaşa temir yo‘l vokzali yaqinida sodir bo‘lgan tosh ko‘chkilari temir yo‘lni to‘sib qo‘ydi.
Hatay viloyatida nomaʼlum sondagi odamlar qulagan binolar vayronalari ostida qolib ketdi. Viloyatdagi kamida 9,224 ta bino qisman yoki toʻliq vayron boʻlgan. Antokiyada kamida 2,749 bino vayron boʻlgan. Kırıxon va Iskandarun tumanlari vayron bo‘lgan. Hatay aeroportining uchish-qoʻnish yoʻlagi ikkiga boʻlingan va rejalashtirilgan parvozlar bekor qilingan. 12 fevralga kelib, Anqara shahar hokimiyati aeroportni taʼmirlashni yakunlagach, qayta ochilishiga ruxsat berdi. Ikkita viloyat kasalxonasi, politsiya mahkamasi vayron boʻlgan va gaz quvuri portlagan. Hatay davlati assambleyasi joylashgan bino, Muqaddas Paul cherkovi va Habib’i Neccar masjidi vayron boʻlgan, Antokiya sinagogasi va Hatay arxeologiya muzeyi esa zararlangan. Güzelburç tumanidagi oʻnlab binolar, markaziy va Cebrail tumanlaridagi deyarli barcha uylar qulab tushdi. Antokiyadagi qarorgohi qulashi natijasida bino xarobalari ostida qolib ketgan Hatayspor jamoasi va murabbiylar shtabining koʻp qismi bir kundan koʻproq vaqt oʻtib jarohatlari bilan qutqarilgan. Sport direktori Taner Savut hali ham vayronalar ostida qolmoqda.
Hatay viloyatining sanoat shahri Iskandarunda 6-fevral kuni mahalliy vaqt bilan soat 17:00da portda yonuvchi sanoat moyi tashuvchi konteynerdan kelib chiqqanligi taxmin qilinayotgan katta yong‘in portning yopilishiga va ko‘plab kemalarni boshqa tomonga yo‘naltirishga majbur qilganligi xabar qilindi. Yong‘in ertasi kuni yana qaytadan boshlanganligi sababli 6 va 8-fevralda o‘chirilgan. Nihoyat, yong‘in 10-fevralda to‘liq bartaraf etildi. Shahar qirg‘oqlari bo‘ylab suv toshqini sodir bo‘lib, ko‘chalarni 200 m (660 ft) ichkarigacha suv bosdi. Anadoludagi Rim-katolik Apostol vikariati qarorgohi boʻlgan Annunciation sobori deyarli butunlay vayron boʻlgan. Qahramanmaroshda 5000 dan ortiq jasad ommaviy qabrda dafn qilindi. Shahar mulozimining aytishicha, ommaviy qabrlarda halok bo‘lgan 10 000 kishi dafn qilinadi. Keyinroq Ichki ishlar vazirligi shaharda 941 ta bino butunlay qulaganini tasdiqladi. Qahramanmarosh viloyatining Elbiston shahrida, ikkinchi yirik zilzila epitsentriga yaqin joyda, 2000 ga yaqin bino vayron boʻlgan.
Adıyaman viloyatida 600 dan ortiq bino, jumladan, Adıyaman shahar hokimiyati binosi qulagan. Şanlıurfa viloyatida 19 bino qulagan.
YuNESKOning Butunjahon merosi roʻyxatiga kiritilgan Diyorbakir qal'asi ham qisman vayron boʻlgan, unga tutash Jahon merosi ob’ekti Hevsel bog‘laridagi tuzilmalarga ham zarar yetganligi xabar qilingan. Diyarbakır viloyatida umumiy hisobda 255 kishi halok bo‘lgan, yana 901 kishi jarohatlangan. Shanliurfada Ibrohim hovuzi atrofidagi tuzilmalarning zarar koʻrgani maʼlum qilindi. Diniy ziyoratgohdagi minora qisman qulab tushib, vayronalar quyida joylashgan hovuzlarga tushgan va suv rangini o‘zgartirgan. Bu suv ham oqova suv bilan ifloslangani aytilmoqda.
Mardin viloyatining Qiziltepe tumanida bir ayol yurak xurujidan vafot etdi. Batman viloyatida 20 kishi tan jarohati oldi, ulardan biri ogʻir, ikkita uy quladi, yana 38 tasi zararlandi. Bingoʻl viloyatida bir necha uy yorilib, bir qancha chorva mollari qulagan omborlar ostida qolib nobud boʻldi. Elazığ viloyatida 5 kishi halok bo‘ldi, 379 kishi yaralandi. 7.7 magnitudali kuchli zilziladan keyin Eloziqdagi egasi boʻlmagan turar-joy binosi zararlanib, keyinchalik qulagan. Qutqaruv amaliyotlari chogʻida 3 nafar turk askari ham halok boʻldi.
Halok bo‘lganlar orasida Turkiya buyuk millat majlisining Adıyamanlik deputati Yoqup Tosh, qulagan bino vayronalari ostida halok bo‘lgan Yeni Malatyaspor darvozaboni Ahmet Eyüp Turkaslan va Antokiyadagi yahudiy jamiyati rahbari Saul Cenudiog‘lu hamda xotini Fortunalar ham bor. Qahramanmarashning sobiq deputati Sitki Güvench 9-fevral kuni zilziladan olgan jarohatlari tufayli vafot etdi.
Turkiyaning zilziladan jabr ko‘rgan Shanliurfa va Adiyaman viloyatlari endi suv ostida qoldi deb xabar bermoqda Tvnet. Kuchli yomg‘irlar ortidan yuzaga kelgan toshqin oqibatida besh kishi halok bo‘ldi, 9 kishi bedarak yo‘qoldi. Qurbonlar soni ortishi mumkin.Shanliurfa viloyatida shifoxonani suv bosgan, maktablarda darslar vaqtincha to‘xtatilgan.
Mamlakat janubi-sharqidagi ko‘plab hududlarda zilzilalardan keyin qurilgan chodir va konteyner lagerlari hududlarida ham suv toshqini qayd etilgan.
Shanliurfa — Turkiyada 6 fevral kuni sodir bo‘lgan kuchli zilziladan eng ko‘p jabr ko‘rgan viloyatlardan biri. Hozirgacha zilzila qurbonlari mamlakatda 48 ming kishiga yetdi. Halok bo‘lganlar orasida 6 265 nafar xorijlik bor. Qahramanmarash, Malatya va Gaziantep viloyatlarida ham uylar yoppasiga qulagan. Turkiyadagi zilzila shuningdek, qo‘shni Suriyada katta vayronagarchilikka sabab bo‘ldi.
BMT ma’lumotlariga ko‘ra, Turkiyadagi zilzilalardan ko‘rilgan iqtisodiy zarar 100 milliard dollardan oshadi.

XULOSA

Ma‘lumki, insoniyat qadimdan dunyoni bilishga va uni anglashga, yangi yerlarni ko‘rishga hamda o‘zi uchun noma’lum bo‘lgan hududlarni kashf etishga harakat qilgan. Bu orzularni amalga oshirish bevosita yaqin va uzoq hududlarga sayohatga chiqish orqali bajarilgan. Sayohat davomida ruhan dam olishgan va
tabiatning go‘zal mo‘jizalariga hamda insonlar tomonidan yaratilgan ajoyib narsalardan hayratlangan. Ayni paytda shu mintaqa aholisini ijtimoiy va iqtisodiy holatiga bevosita va bilvosita ta‘sir ko‘rsatgan. Hozirgi kunda turizmning jahon xo‘jaligidagi hissasi yil sayin oshib, u muhim makroiqtisodiy tarmoqlar qatorida rivojlanmoqda. Mazkur soha dunyodagi ko‘pgina davlatlarning daromad manbai
sifatida ularning milliy iqtisodiyotida asosiy o‘rin tutmoqda. Shu jihatdan O‘zbekistonda mazkur tarmoqqa e‘tiborni kuchaytirish muhim masalalardan biridir.
Dam olish maskanlarini rivojlantirish uchun bir qator iqtisodiy muammolarni hal qilish zarur. Ammo ekologik muammolar sayyohlik zonalarini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.Dam olish joylarida ommaviy dam olish ularga kuchli ta'sir bilan birga keladi.
Turkiya davlati ham xorijiy ham mahalliy turist va sayyohlar uchun turizmning bir necha turlarini taklif qiladi. Jumladan, ziyorat turizmi, kino turizmi, ekoturizm, gastronomik turizm turlarini ko‘proq taklif qiladi. Turkiya dunyo bo‘yicha turizm sanoatida yetakchi o‘rinlarda bo‘lib kelgan. Turkiya iqtisodiyotida turizm - eng yetakchi tarmoqlar qatorida. Turizmdan olinadigan daromad ham iqtisodiyotning eng muhim segmenti hisoblanadi. Lekin, afsuski, so‘nggi vaqtlarda Turkiyada sodir bo‘lgan zilzila va suv toshqinlari sababli turizm hamda iqtisodiyoti juda katta zarar ko‘rdi. Turkiya iqtisodiyoti qariyb 100 milliard dollar zarar ko‘rdi. Endi Turkiya bu holatdan chqish uchun xalqi va davlati birlashib, bir yoqadan bosh chiqarib, harakat qilsagina chiqib ketadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati

1. “Mintaqa turizmini rivojlantirishning geografik jihatlari” Oblaqulov Husan dissertatsiyasi 2017
2. “Turizm va rekreatsiya geografiyasi” A.Sadullayev, S.Avezov, A.Matchanova 2019
3. I.A.Karimov. Obod va ozod vatan, erkin va farovon hayot pirovard
maqsadimiz. – Toshkent, O‘zbekiston, 2000. 232-b
Foydalanilgan internet saytlar
3. https://darakchi.uz/
4. https://hotel-all.ru/
5. https://uz.m.wikipedia.org/
6. https://xs.uz/
7. https://yuz.uz/
8. https://zamin.uz/