Chirchiq davlat pedagogika universiteti turizm fakulteti umukasbiy va ixtisoslik fanlari

1.1. Dunyo turizm markazlaridan biri boʻlgan - Turkiya haqida maʼlumot
Turkiya, rasman — Turkiya Respublikasi — Gʻarbiy Osiyo (97%) va Janubiy Yevropa (3%)dagi davlat. Turkiya ham Osiyo ham Yevropa qitʼasiga kiradi Turkiyaning poytaxti — Anqara shahri. Davlat tili — Turk tili. Maydoni — 783,562 km². Aholi soni (2021) — 84.680.273 kishi. Turkiya pul birligi — lira. Turkiya Respublikasi 81 ta viloyatlardan iborat.
Turkiya 14 ta davlat bilan chegaradosh.
Zamonaviy Turkiya 1923-yilda Usmonli imperiyasining birinchi jahon urushidagi magʻlubiyati va turk xalqining milliy ozodlik urushi, monarxiyaning tugatilishi, parchalanishi va turk milliy davlatining barpo etilishi natijasida tashkil topgan.
Turkiya — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1982-yilda qabul qilingan (bir necha marta tuzatish va qoʻshimchalar kiritilgan). Davlat boshligʻi — prezident (2000-yildan Axmet Nejdet Sezer), u Buyuk Millat Majlisi tomonidan yashirin ovoz berish yoʻli bilan 7 yil muddatga saylanadi va yana 1 marta saylanishi mumkin. Qonun chiqaruvchi oliy parlament — Turkiya Buyuk Millat Majlisi. Oliy ijroiya hokimiyati xukumat boʻlib, uni Bosh vazir (Bosh boqon) boshqaradi. Bosh vazirni prezident deputatlar orasidan tayinlaydi.
Hozirgi Turkiya hududida juda qadim zamonlardan boshlab yuksak madaniyatga ega boʻlgan davlatlar boʻlgan. Anadolu Xett qirolligi, Lidiya, Midiya, Axomaniylar davlati, makedoniyalik Aleksandr imperiyasi, Salavkiylar davlati, Pont podsholigi, Pergam, Qad, Rim, Vizantiya tarkibida boʻlgan. Turkiy elatlar bu hududga XI asrdan koʻchib kela boshlagan.
1923-yil 29-oktabrda Turkiya respublika deb eʼlon etildi. 1924-yil 3-martda esa xalifalik bekor qilindi. 1924—1934-yillarda davlat qurilishi, huquqiy munosabatlar, madaniyat va turmushga oid qator islohotlar oʻtkazildi, jumladan, Konstitutsiya qabul qilindi, arab alifbosidan lotin alifbosiga oʻtildi. Eng avvalo, davlat va din birbiridan ajratildi, maktab va taʼlimtarbiya ishlari davlat ixtiyoriga olindi, shariat sudlari bekor qilinib, yangi sud tizimi shakllantirildi, qonunlar yangidan ishlab chiqildi, ayollarga saylov huquqi berildi. Iqtisodiyot sohasida ham oʻzgartirishlar amalga oshirildi.
Turkiya Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini 1991-yil 16-dekabrda tan olgan va 1992-yil 4-martda diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan.
Turkiya Oʻzbekiston Respublikasining mustaqilligini tan olib, ikki davlat oʻrtasida diplomatiya munosabatlari oʻrnatilgach, 1992 y aprelda Turkiyaning Toshkentdagi elchixonasi, 1993-yil yanvarda esa Oʻzbekiston Respublikasining Anqaradagi elchixonasi oʻz faoliyatini boshladi. Istanbulda Oʻzbekiston Respublikasining Bosh konsulxonasi ochildi.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov 1991-yil dekabr, 1994-yil iyun va 1997-yil noyabrda rasmiy tashrif bilan Turkiyada boʻldi. 1998-yil oktabrda Turkiya Respublikasining 75 yilligiga bagʻishlangan tantanalarda ishtirok etdi. Oʻz navbatida, Turkiya Prezidentlari Turkiya Oʻzal, S. Demirel va boshqa davlat arboblari bir necha bor rasmiy tashrif bilan Oʻzbekistonda boʻddilar. Ana shu tashrif va mulokrtlar natijasida ikki davlat oʻrtasidagi munosabatlarning shartnomaviyhuqukiy asoslari yaratildi. Jumladan, Oʻzbekiston bilan Turkiya oʻrtasida „Abadiy doʻstlik va hamkorlik toʻgʻrisida“gi shartnoma hamda siyosiy, savdoiktisodiy, ilmiy-texnikaviy, harbiy va harbiytexnikaviy aloqalar, terrorizm va narkotik moddalar savdosiga qarshi kurash, huquqiy yordam, sogʻliqni saklash, transport, sayyoxlik, madaniyat va boshqa sohalarda 78 hujjat imzolandi.
Turkiya tabiati nihoyatda rangbarang va jozibador. Shimolida Qora dengiz sohiliga yondosh ravishda Shimoliy Anadolu yassitogʻlari, janubda Toros togʻlari, Marmar dengizi tomonda Somonli, Ulutogʻ, Istranja va Tekirtogʻlar, Egey dengizi tomonda Qozaq, Yunt va Oydin togʻlari, Oʻrta Anadoluda Qiziltogʻ, Raman va Soʻf togʻlari, Sharqiy Anadoluda Agʻri togʻlari (bu togʻda Turkiyaning eng baland nuqtasi boʻlgan Buyuk Agʻri choʻqqisi — 5137 m) qad koʻtargan. Turkiya hududi seysmik jihatdan faol zonada joylashgan. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi pasttekisliklarda 5—10° dan ichki yassitogʻliklarda —15° gacha, sharqdagi togʻliklarda —35° gacha sovuq boʻladi. Iyulning oʻrtacha temperaturasi dengiz sohillarida 22—32°, Jazira platosida 30° (gohr 40° dan ziyod). Yillik yogʻin oʻrtacha 1000-3000 mm. Yirik koʻllari: Van, Tuz, Beyshehir, Eyirdir. Daryolari: Qizil Irmoq, Furot, Saqarya, Araks, Dajla, Yashil Irmoq, Jeyxan. Turkiyada 12 milliy bogʻ bor. Yiriklari: Olimpos Beydaglari, Munzur Vodiysi, Kyopryulyu Kanon.
Aholisining 90 % — turklar. Kurd, arab, Oʻzbeklar, adigey, ubix, chechen, osetin, lezgin, yunon, arman, laz, gurj, ozarbayjon, turkman, bolgar, albanlar ham yashaydi. Aholisining asosiy qismi islom dinining sunniy mazhabiga eʼtiqod qiladi. Rasmiy til — turk tili. Shahar Aholisi 69 %. Yirik shaharlari: Istanbul, Anqara, Izmir, Koʻniya, Bursa, Gʻoziantep, Diyorbakir, Antaliya, Adana, Edirna.
Turkiya — industrialagrar mamlakat. 1980-yil iqtisodiyotda tub burilishni koʻzda tutgan keng qamrovli dastur joriy etila boshlandi. Amalga oshirilgan islohotlar natijasida markazdan boshqaruv oʻrniga bozor mexanizmiga oʻtildi. Chet el sarmoyasi va texnologiyasini jalb etishni tezlashtirish uchun 1985-yilda „Erkin mintaqalar qonuni“ kuchga kirdi. Bunday mintaqalar 1987-yilda atigi 2 ta (Mersin va Antaliya) boʻlgan boʻlsa, 2002-yilga kelib ularning soni 21 taga yetdi. Ana shular natijasida yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 28,7 %, qishloq xoʻjaligi. niki 14,4 %, xizmat koʻrsatish sohasiniki 56,9 % boʻldi.
Turkiya chetga qora va rangli metall rudalari, poʻlat, gazlama, hoʻl meva, tamaki, charm buyumlar, kimyoviy mahsulotlar, elektronika va roʻzgʻor buyumlar chiqaradi, chetdan neft, mashina va uskuna, sanoat xom ashyosi va tayyor buyumlar oladi. Olmoniya, Italiya, AQSH, Fransiya, Rossiya, Kavkaz va Oʻrta Osiyo mamlakatlari bilan savdo qiladi. Turkiyada turizm rivojlangan. 2002-yil Turkiyani 13 mln. xorijiy sayyoh ziyorat qildi, turizmdan tushgan daromad 10 mlrd. AQSH dollariga yetdi.
Turizm Turkiya iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismlaridan biri boʻlib, soʻnggi oʻn yilliklarda tobora muhim rol oʻynamoqda. Unda ikki millionga yaqin kishi ishlaydi (510 ming bevosita, yana 1,5 millioni turdosh tarmoqlarda).
Turkiyada ushbu xizmat koʻrsatish sohasini rivojlantirish uchun barcha shart-sharoitlar mavjud: uni toʻrtta dengiz (O‘rta yer dengizi, Egey, Marmara va Qora) yuvib turadi, sohilida subtropik O‘rta yer dengizi iqlimi; 700 ming oʻringa moʻljallangan 2870 ta mehmonxona, termal buloqlar soni boʻyicha Yevropada ikkinchi va dunyoda yettinchi oʻrinda turadi (1300 ta), koʻplab diqqatga sazovor joylarga ega (qadimgi Yunoniston va Rim shaharlari xarobalari, jumladan, afsonaviy Troya, Vizantiya va Usmonli imperiyalari davridagi yodgorliklar).
Tibbiyot turizmi, xususan, stomatologiya, onkologik davolash, estetik operatsiyalar sohalari rivojlanmoqda. 2012-yilda Turkiyaga tashrif buyurgan aviakompaniya yoʻlovchilari soni 130 million kishini tashkil etdi, ulardan 45 millioni Istanbul Otaturk aeroportida va 25 millioni Antalya aeroportida boʻlgan.
2014-yilda Turkiyaga 41,4 million xorijiy sayyoh tashrif buyurdi. Sayyohlarning asosiy qismi Germaniya, Bolgariya, Eron, Rossiya, Gretsiya, Gruziya, Ozarbayjondan kelgan. Turkiya Statistika boshqarmasi maʼlumotlariga koʻra, xorijlik sayyohlar 2014-yilda davlat byudjetiga 34,3 milliard dollar hissa qoʻshgan.
2015-yilda (va keyingi 2016-yilda) Turkiyaning F-16 qiruvchisi Suriyada Rossiyaning Su-24 samolyotini urib tushirgach, turk turizm sohasidagi vaziyat keskin oʻzgardi va shundan keyin Rossiya-Turkiya munosabatlari yomonlashdi [6]. Fevral oyida maʼlum boʻlishicha, rossiyalik sayyohlarning yoʻqligi va Yevropadan kelayotgan sayyohlar sonining sezilarli darajada kamaygani turk mehmonxonachilarini 1300 ga yaqin mehmonxonani sotuvga qoʻyishga majbur qilgan (ularning umumiy qiymati 10 milliard yevroga yaqinlashmoqda). Kichik oilaviy mehmonxonalar va ulkan hashamatli mehmonxonalar ham sotildi. 2016-yilning bahorida mehmonxona narxlari tushib ketdi.
Turkiya 17 yil ichida (1999-yildan beri) ilk shunday holatni boshdan oʻtkazgan. Shunday qilib, 2016-yilning toʻrt oy davomida Antalyadagi rossiyalik sayyohlar soni oʻtgan yilning shu davriga nisbatan 90 % ga kamaydi. Germaniyadan toʻrt oy ichida 30 % ga, Buyuk Britaniyadan — 36 % ga, Daniyadan — 15 % ga kamaydi. Shu bilan birga, Isroildan kelgan sayyohlar oqimi 73 % ga oshdi va Ukrainadan kelgan sayyohlar soni ham yuqori edi. Avgust oyida Turkiyaga tashrif buyurgan xorijlik sayyohlar soni 38 foizga kamaydi (Financial Times maʼlumotlariga koʻra, bunga mamlakatdagi muvaffaqiyatsiz harbiy toʻntarishga urinishi sabab boʻlgan). 2016-yilda Turkiyaga jami 25 million xorijiy sayyoh tashrif buyurgan (2015-yilga nisbatan 31 foizga kam). Yil oxirida Turkiya, turli manbalarga koʻra, chet elliklarning Turkiyada ancha kam pul sarflay boshlaganligi sababli, chet elliklarning chiqib ketishi tufayli taxminan 15 milliard dollar yoʻqotdi.
Keyingi 2017-yilda esa teskari jarayon boshlandi va turistlar oqimi amalda tiklandi. Turkiyaga kelgan xorijliklar soni 27,8 foiz ortib 32,4 million kishiga yetdi. Rossiya 2017-yilda jami kiruvchi trafikdagi 14,6 % ulush bilan Turkiyaning eng yirik turistik bozoriga aylandi. Germaniya deyarli 3,6 million kishi bilan sayyohlar soni boʻyicha ikkinchi oʻrinda turadi (kelganlar umumiy sonining 11,1 %). Eron uchinchi eng muhim bozorga aylandi (2,5 million kishi, 7,7 %). Eng yaxshi 5 ta bozorga Gruziya (2,4 million kishi, 7,52 %) va Bolgariya (1,85 million kishi, 5,72 %) kiradi. Turkiya turizm industriyasi vakillari 2018-yilda mamlakatga 35 milliondan ortiq xorijlik mehmon kelishini taxmin qilishgan edi.
2019-yilda Istanbulga 15 million turist tashrif buyurgan boʻlsa, 2020-yilda — 5 million, yaʼni Turkiyaga kelayotgan jami turistlar oqimining uchdan bir qismga kamaydi.
2020-yil boshidan — koronavirus pandemiyasining salbiy taʼsiri (2021-yil oxiridan — „omikron“ shtammi) sezilarli boʻldi.
2020-yil 1-noyabrdan Turkiyada mehmonxonada joylashtirish uchun soliq kuchga kirdi.
2021-yilda Turkiyaning turizmdan tushgan daromadi 2020-yilga nisbatan 2,3 barobar ortib, 24 482,3 million dollarga yetdi.
Tahlilchilar Turkiya turizm sanoatining bir qator o‘ziga xosliklarini sanab o‘tadi.
Avvalo, mamlakatda tarixiy-madaniy obidalar ko‘p bo‘lsada, dastlab asosiy e’tibor dengiz sohillari va kurortlarni rivojlantirishga qaratilgan. Bu to‘rt dengiz bilan o‘ralgan davlat uchun juda to‘g‘ri yo‘l.
Ikkinchidan, investorlarga katta yengilliklar yaratib berildi. Masalan, ayrim hududlarda yer ijarasi bepul qilib qo‘yildi; qurilish uchun kam foizli kreditlar ajratildi; suv, elektr va gazga imtiyozli narxlar belgilandi; ular qator soliq va to‘lovlardan ozod etildi.
Uchinchidan, har qanday biznesning kengayishida ulkan ahamiyatga ega bo‘lgan reklama uchun katta mablag‘ ajratildi. Hozirgi kunda ham Anqara xorijda o‘z turistik brendining reklamasi uchun katta mablag‘ sarflaydi.
Turkiya mehmonxonalari deganda ko‘pchilikning ko‘z oldiga birinchi bo‘lib “All inclusive” tizimi keladi. All inclusive – mexmonhonalarda ko‘rsatiladigan xizmatlar mujmuasi. U mehmoxonada yashash bilan birga, bepul taom, ichimlik va boshqa turdagi tekin xizmatlarni nazarda tutadi.
Turkiyada bu tizim o‘tgan asrning 80–yillarida joriy etildi. Dastlab u germaniyalik turistlar orasida keng targ‘ib qilingan, keyinchalik esa butun sektorga joriy etildi. “All inclusive” allaqachon turk turizmining “tashrif qog‘ozi”ga aylangan. Hozirda mamlakatning 80 foizdan ziyod mehmonxonalarida bu tizim yo‘lga qo‘yilgan.
Uzoq yillir davomida amalga oshirilgan va hozir ham to‘xtovsiz davom etayotgan islohotlar natijasida bugungi kunda turizm iqtisodiyotining muhim va serdaromad yo‘nalishiga aylandi. Turkiya turistlar tashrifi bo‘yicha dunyoda oltinchi va undan olinadigan daromad bo‘yicha 14-o‘rinda turadi. Masalan, ushbu soha yiliga davlatga o‘rtacha 30 mlrd dollardan ortiq daromad keltiradi.
Bundan tashqari, turizm millionlab insonlarni ish bilan ta’minlashga yordam beradi. Masalan, mamlakatning asosiy kurort shaharlaridan biri bo‘lgan Antaliyada 80–yillarda 750 ming kishi yashagan bo‘lsa, hozirda doimiy ravishda bu yerda 2,5 million odam istiqomat qiladi. Butun dunyo turizm va sayohat kengashi ma’lumotlariga ko‘ra, Turkiyada turistik sektorda doimiy asosda 600 ming kishi faoliyat yuritadi. Unda yondosh sohalar bilan qo‘shib hisoblaganda ularning soni 2 milliondan oshadi.
Anqara turizmga tobora katta e’tibor qaratmoqda. Doimiy ravishda yangi yo‘nalishlar ochilmoqda, turistlar uchun yangidan yangi qulayliklar joriy etilyapti. Bularning barchasi kelajakda Turkiyani jahon turizmi markaziga aylanishida katta ahamiyat kasb etishi mumkin.
Turkiyaga har yili 39 milliondan ortiq odam keladi, bu mamlakatni dunyodagi eng ko‘p tashrif buyuruvchilardan biriga aylantiradi. Avvalo, Turkiya bu yerda qadimgi davr meʼmoriy yodgorliklarining aksariyati saqlanib qolgani bilan mashhur boʻldi. Mamlakatning eng ko‘p tashrif buyuradigan shaharlaridan biri sobiq poytaxt - Istanbul. Undan keyin Mersin va Antaliya. Mashhur kurortlar mehmonxonalar esa mamlakatga sayyohlarning katta oqimi uchun mo‘ljallangan.