Chizmachilik lotin 2019. indd

26.6-chizma. 26.7-chizma.
http://eduportal.uz

---

69
ri har xil bo‘lsa, aylanish chastotalari ham har xil bo‘ladi. Bunda kichik 
g‘ildirakdagi valning aylanish chastotasi tezroq bo‘ladi (27.2-chizma). Bun-
day misollarda vallarning biri chapga aylansa, ikkinchisi o‘ngga aylanadi. 
Har ikkalasi, masalan, chapga yoki o‘ngga aylanishini ta’minlash uchun 
ular o‘rtasiga yana bitta silindrik g‘ildirak o‘rnatish lozim bo‘ladi. (2-ilova 
sxemalarga qaralsin.)
Agar o‘zaro perpendikulyar vallar olinsa, gorizontal aylanma harakatni 
vertikal aylanma harakatga o‘tkazishda konussimon g‘ildiraklardan foydala-
niladi (27.3-chizma). Mabodo, turli masofalarda joylashgan, masalan, to‘rtta 
o‘zaro parallel vallarning aylanma harakatlarini muvofi qlashtirish lozim 
bo‘lsa, u vaqtda (27.4-chizma) g‘ildiraklarni tishli g‘ildiraklarga almashti-
rilganda ularning tishlari bir xil o‘lcham (kattalik)da va shaklda bo‘lishi 
lozim, aks holda, aylanma harakat amalga oshmaydi. Faqat bir xil moduldagi 
tishli g‘ildiraklarning tishlari o‘zaro ilashishadi. Texnikada modul bir tizim-
dagi aylanma harakatni ikkinchi tizimdagi aylanma harakatga o‘tkazishda 
qo‘llaniladigan miqdor. Modul g‘ildirakning bo‘luvchi (boshlang‘ich) aylanasi 
diametri (d) ning tishlar soni (z) nisbatiga teng – m = d/z. Modul m, tishlar 
soni z tishli ilashmalarni aniqlovchi asosiy qiymat hisoblanib, u mm larda 
beriladi, masalan, m=5 mm. Bu yerda eng kichik tishli g‘ildirak yetaklovchi 
hisoblanadi va u shesternya (kichik g‘ildirak) deb ataladi. Vallar nuqtalar 
ko‘rinishida tasvirlangan.
27.1-chizma.
27.2-chizma.
27.3-chizma.
27.4-chizma.
27.5-chizma.
http://eduportal.uz

---

70
Bu sxemalardagi silindrik va konussimon g‘ildiraklar o‘zaro zich ishqala-
nish natijasida aylanma harakatga o‘tishadi. Agar ularni tishli g‘ildiraklarga 
almashtirilsa, haqiqiy tishli uzatmalar chizmasini hosil qilish mumkin.