Chizmachilikning umum ta’lim maktablarida o’quv fani sifatida

Chizmachilikda o’qitish metodlari
(Tqitish metodlar g⁴oyat murakkab va munozarali bo'lib uning ta'rifi va ko'pgina masalalariga oid yagona fikr yo^Nq. Metod deganda o^vqituvchi bilan o⁴quvchilarning birgalikda ishlash usullari tushunilib ular yordamida o⁴quvchilarga bilim, konikma va malakalarini egallashga erilishadi. Ta'rifda metodning turli tomonlari, cf qituvchining bilim berish usuli, o⁴quvchilarning bu bilimlarni o⁴zlashtirish nihoyat aqliy qobiliyatlarni rivojlantirish jihatlari ta'kidlanadi.
(Xqitish metodlari ayrim elementlardan tashkil topgan bo⁴ lib, ular metodik usullar deb ataladi.
Tadqiqotlarning nazariy tahlili va ilg"or o⁴qituvchilarning ish-tajribasiga suyanib chizmachilik o^vqitishning quyidagi metodlarini koYsatish mumkin:

1. 
   Ko'rgazmali materiallarni namoyishi qilib, bilimlarni og⁴zaki bayon qilish, grafik va amaliy ish usullarini ko⁴rsatish;
   

1. 
   Ish usullarini ko>satib suhbat o⁴tkazish; -
   
2. 
   Kuzatish;
   

4) • Modellash;

5. 
   Chizmani og⁴zaki o'qish;
   
6. 
   Tasvirlarni yasash;
   
7. 
   Darslik va spravochnik bilan ishlash;
   

(Xqitish jarayonida metod va usullar turli xil birikmalarda yok'i ayrim hollarda musiaqii metod sifatida, boshqa hollarda esa o^vqitish usuli sifatida namoyon bo^vladi.
Chizmachilik darslarida didaktik prinsiplari
Didaktik prinsip - bu yunoncha so'z asos, qoida, talabdir. Demak didaktik talablar, ya'ni o⁴qitish uslubi talablariga quyidagilar kiradi.
1. Ilmiylik prinsipi;
(Xquvchilar chizmachilik darsni o^vzlashtirishi uchun ularda grafika, geomctriya sohalardan bilim bolishi lozim. Ular jasmlar, ularning muhitdagi joylashuvi va tu/ilislii haqida tassavvurga ega bo"lishlari lozim. Chizmachilik darsida o"quvchilar amaliyolda \n'ni chizish paytida bor bilimlarini mustahkamlaydilar.
Ilmga asoslangan bilim berish uchun ilmiy iboralarni to^vg⁴ri ishlatish katta ahamiyat kasb etffdi ya'ni tushuntirish tili ravon boMishi kerak.
Masalan shunday iboralar. "Frontal qirqim", "Aksonometrik proyeksiya", "Tutashuv", "To⁴g⁴ri burchakli proyeksiyalar", "Yig'ish chizmalari", "Rezbali birikmalar", "Plan", "Fasad", "Qirqim" va hokazo. Bulardan tashqari o⁴qituvchi loyihalashning zamonaviy texnik, texnologik jarayonini bilishi lozim. Chizmachilik darslarini qiziqarli o'tqarish iichun o^sqituvchi chizmachilik tarixidan ba'zi lavhalarni aytib o^vquvchilarni qiziqtirishi kerak.
2. CTqitishning ko^vrgazmali prinsipi.
Chizmachilik fanini o'qitishda ko^Nrgazmalilik darsning asosiy talabridan bin hisoblanadi. (Xquvchilar eskiz va chizmalarni kuzatish orqali bu buyumlar haqida yaxshi tassavvurga ega bo^vladilar. CTsha uchun ularga detallarni o^vzini namoyish qilish maqsadga muvofiq bo^Nladi. Ajraluvchan birikmalar modellari o^vquv tablisalar, bilan jihozlangan darslar juda qiziqarli o4iladi. Darslarga ko^vrgazmali qurollarni ishlatib, o^vquvchilar esida muhrlanib qolishiga erishiladi.
3. CTquvchilar bilim darajasini oshira borish prinsipi.
CTquvchilar bilim darajasini oshirish deganda biz nafaqat o"quvchilarni bilim, ko^vnikma va malakalarini oshirib, borishga erishish, balki shu bilimlar asosida uterda mantiqiy fikrlarni va ijodiy yondashishni o⁴rgatishimiz lozim. O^vquvchilar bilimini rivojlanishi va grafik savodini oshishi bu juda yaqin tushunchalar. Aytilganlarga yana shuni qo^vshish kerak. Yoshlarni bilim darajasini doimo oshirib borish lozim. Bu borada bir sharq maqolini eslatish o^vrinli "Odamga baliqni bersang u bir kun to^vyib yuradi - ammo baliq ovlashga o'rgatsang u umrining oxirigacha to⁴q yuradi".
4. CTqitishning barchaga baravar muvofiqlik prinsipi.
CTqitishning muvofiqligi - bu o^vquvchilarning yoshini va aqliy rivojlanishiga muvofiq bilimlarni berish kabi talab.
CTqituvchi har bir o^vquvchini bilim va ko^vnikma darajasini hisobga olib har bir o⁴quvchi miyasi va yuragiga singib bo⁴ladigan ma'lumot berishi kerak. Ammo bu yerda shu narsani hisobga olish kerakki ba'zan yuqori sinf o^vquvchilari fazoviy tushunchaga ega bolmaganliklari uchun masalani yechishga qiynaladilar. Bu borada quyidagi qoidaga amal qilmoq kerak:
CTqitishni yengildan ogMrga, bilmasliknidan bilimga, oddiydan murakkab sari borish kerak.
Birinchi qoida talabiga muvofiq 8 sinf o⁴quvchilari boshida, oddiy grafik masalalarni yechib asta-asta murakkabiga o^vtishi kerak.
Ikkinchi qoidaning talabi - o^vqituvchi yangimavzuni tushuntirishda o4ilgan mavzularga o^Nquvchilaming bu borada ega bo^vlgan bilimi, ko^vnikmalari, malakalariga tayanish lozim.
Uchunchi qoida talabi - o'quvchilar oldin oddiy mavzular, topshiriqlarni bajarib murakkabga o'tishi lozim. Masalan proelcsiyalar to^vg⁴risida bilim ko^vnikmaga ega ЬоЧтау turib yig'ish chizmalarini o^vqish kabi faoliyat bilan shug^vullanib bo^vlmaydi.
Bilim berish jarayonida o^vquvchilar qay darajada yangi mavzuni o'zlashtirayaptilar va yaxshi o'zlashtirib mustahkamlash uchun qaysi yoMni va metodni tanlab olish lozimligi haqida o⁴qituvchi tinmay uylashi kerak.
5. (Xqish bilan hayotning o'zaro bogMigi.
Bu prinsipi u bilim berishni ishlab chiqarish bilan o"zaro muttanosib olib borishm lalab etadi. Masalan cTquvchilar o'quv ustaxonalarida, to'garak mashg ulotlarida ishlagan payii chizmachiiikdan olgan bilimlari foyda berishi aniq. Shunday qilib biz o'quvchilarni amaliy faoliyatda ko^vrsatishga nazariy bilimlariniamaliyotda tadbiq etishini o'rgatamiz. 6. Maqsadli faollik prinsipi.
Bu - prinsip cTquvchilami ongli ravishda grafik savodini idrok etishga undaydi. Ilg'or o'qituvchilar darslarida o'quvchilar mavzuni o'zlashtirib materialni tahlil qilishi va umumlashtirishini faol qatnashishlarini ta'minlaydilar. Amaliy ish bajarayotganda o^Nquvchilarga savollar quyilishini tashkil qilish yangi natijalarni beradi. Masalan texnik eskizPbajarganda ular bu detal nima? Qaysi dastgohda tayyorlangan qaysi qaismalardan iborat va h.k.
Bu borada ayniqsa o^vquvchilar tomonidan mavzuni yodlab olishi, dogmatic ravishda o^vzlashtirishidan ehtiyot bo⁴ lish kerak. Bunga misol qilib.
7. Muntazamlik va ketma-ketlik prinsipi.
Har bir bilimni mantiqiy tuzilishi nuqtai nazardan o'zlashtirishni faqat muntazam ravishda o^vzlashtirish mumkin. Pedagogik fanida shu narsa o'z tasdigini topgan kim, bilimning har bir pog'onasini o'zlashririshga oldingi mavzularga mustahkam tushuncha hosil bo^vlgandangina erishiladi.
Masalan: o^vquvchilar proyeksion chizmalarni to^vliq bilmagan holda chizmani to⁴g⁴ri o⁴qishni, tasvirlanhan detaining hajmini tahlil qilib bilmaydilar. Chizmaehilikdan o^vquv dastur sistematik ketma-ket tarzda tuzilgan kim uni o^vzgartirib bo^vlmaydi.
8. Bilimni mustahkamlab borish prinsipi.
Bu pirnsipning asosiy maqsadi shundan iborat kim ovquvchilar har bir materialni xotiralariga saqlashlari va kerak bo^vlganda uni o"quv va amaliy faoliyatlarida qollashlari kerak. Bu prinsipni oldingilardan ajratib ко⁴rib bo^vlmaydi. Chunki o^vquvchilarning bilimini mustahkamligi, o'quvchining maqsadli ravishda shug^vullanishi, ko⁴rgazmali qurollarning bo⁴lishi, fanlar bilan o⁴zaro bog^vligi, o⁴quvchilarning faolligiga bog4iqdir.
Ghizmachilik darslarida grafik bilimlarai formal Vzlashtirishlarning zarari.
Formal o'zlashtirishning mazmuni shundan iboratki, oquvchilar mavzuning asl mohi.yatiga. yetmasdan yodlab oladilar va nazariy bilimlar amaliyot bilan boglanmasdan qoladi. Shu tariqada olingan bilimlar o'quvchilaming fazoviy tasavvurini o'stirmaydi va xotirasida qolmaydi. Shuning uchun formal o⁴zlashtirishni oldini olish uchun maktabda chizmachiiikdan olingan bilimlarni oquvchilar o^vz faoliyati davomida o'zining grafik bilimlarini amalgam qo^sllab bilsa, chizmachilik fani ularning nazarida katta ahamiyatga ega bo'ladi.
Chizmachilikni o^vqitishga ikkinchi tipik xato shundan iboratki. (Xquvchilar doskadan, plakatdan ba'zan esa kitobdan mexanik ravishda chizmani chizib (kopirovka) qilib oladilar. CTquvchilar fazoviy tushuncha, qobiliyatini kengaytirish uchun kerakli muhit yaratilmasa ularga bunday mashg^vulotlar samara bermaydi. Chizmachilikni o\qitish jarayonini shunday tarzda olib borish kerakki, ovquvchilar har bir masalani yechib turib fazoviy tushunchalarini o^vstirib, bilim doirasini kengaytirib, atrofdagi buyumlarni, shaklini tahlil qila bilsin va ijodiy yondashib bilsin. Faqat shunda chizmachilik darslari o⁴z maqsad va vazifalarini bajardi deya olish mumkin.
Problemali o^vqitish chizmachilik darsida problemali vaziyatlarni vujudga keltirish.
Pedagog olimiaming tadqiqotlari shuni ko⁴rsatadiki zamonaviy maktabda о quvchilar bilimi safatini oshirish maqbul uslublarni qollash kerak. Shunday uslublardan biri bu problemali muammoli o'qitish usuli. Bu uslubda o^vquvchilarga to^vgridan-to^vg⁴ri tayyor bilim berilmasdan shunday holat tuziladiki o^Nquvchilar bu problemali vaziyatda mustaqil fikrlab shu bilimga erishadilar. Shu maqsadda o^vquvchilarga shunday savollar bilan murojaat qilinadi "Faraz qilingki?", "Agar shunday bo'lganida?".
Bu prinsipining asosini savollar tashkil qiladi. (Xqituvchi o^vquvchilar oldiga savoi
qo yib ularni o'ylashga, tlkrlashga va oxiri oqibat shu savolga lo'gYi javobni topishga harakal qiladilar.
Maktabda chizmachilik kursi umumtat`lim xaraktеriga ega bo`lib o`quvchilarga politеxnika ta`limi bеrishning tarkibiy qismidir. Kursdan kuzlangan maqsad - o`quvchilarga fazoviy shakllarni tеkislikda tasvirlash usullarining nazariy asoslarini bеrish, grafikaviy tasvirlashning asosiy va eng ko`p tarqalgan usullarini o`rgatish, ularni grafikaviy vositalar orqali informaqiya bеrish jarayonida qo`llaniladigan shartli bеlgilar bilan tanishtirish.
Chizmalarni chizish va bajarishda kullaniladigan qoida va shartliliklarni o`rganish proеkdion usullar asosida amalga oshiriladi Bularning qammasi chizmachilik kursini o`rganishga to`g`ri ilmiy yondoshishni ta`minlaydi va fanni urgana boshlashdanoq turmush va mеxnat bilan chambarchas bog`lab ta`lim bеrishga sharoit yaratadi.
Dasturda o`quvchilarga chizmachiliqa maglum darajada tugallangan bilim va kunikma bеrish ko`zda tutiladi.o`quvchilarnarsalar va mashina dеtallarining eskizlari, chizmalari va tеxnikaviy rasmlarni o`qish va chizishga, uncha murakkabbo`lmaganyigish chizmalarini o`qishga o`rganishlari, qurilish chizmalari va sxеmalari qaqida umumiy tasavvur olishlari lozim.
Chizmachilikni o`rgatish o`quvchilarningpolitеxn tayyorgarligini oshirishga yordam bеrmoqi darkor. Bu chizmachilikni o`rganishni qayot bilan chambarchas boql olib borgan, fanlararo boglanishdan kеng foydalanp o`quvchilarda raqional ish usullarini shakllantirgan ularda grafik faoliyat jarayonida umumiy mеxn madaniyati elеmеntlari qosil qilgan, qizixar masalalarning ancha kеng va xilma-xil tuplamqd foydalangan o`quvchilarning ijodiy qobiliyati o`stirib, prеdmеtni o`rganishga qiziqishni oshirg taqdirdagina erishish mumkin.
Dasturda o`quvchilarni ishlab chixarish - tеxni xaraktеridagi tushunchalar va estеtika talablari bil tanishtirish nazarda tutiladi.
Mashqlar va mustaqil ishlarga O`quv vaqtining ko`p qismi ajratiladi.

Nazariy matеriallarni o`rganish majburiy grafik va amaliy ishlarni bajarish bilan uzviy ravishda birga qo`shib olib borilmog`i lozim. buning uchun o`qituvchi soatlarning dasturda bеrilgan shartli taqspmotiga asoslanib, kum yillik tajribalardan amalda oqilona foydalanib, aniq va qizixarli matеrial tanlab, ularga ijodiy yondashmog`i lozim. Ishlarning bajarilish tartibini o`qituvchining o`zi bеlgilaydi.

Darsda ish daftaridan foydalanishga oid kursatma bеradi. Mustaqil /grafik va amaliy/ ishlar faqat darsda bajariladi /tugallanmagan chizmalarni uyda tugatib kеlishga ruxsat bеriladi/.
Darslikdan foydalanish darsning ajralmas qismi hisoblanib, darsda darslikdagi masala va mashqlardan imkoni boricha foydalanish tavsiya etiladi.
Mashq va majburiy ishlarning mazmuni o`quvchilarning chizmalar eskizlar, tеxnik rasmlarni o`qish va chizish yo`llarini o`zlashtirishga, narsalarning shartli tasviriga xarab, ularni modеllash ko`nikmasini rivojlantirishga, uncha murakkab bo`lmagan konstruktiv o`zgartirishlarni bajarishga xaratilgan bulmog`i darkor. Bu esa matеmatika, fizika va mеhnat ta`limi bilan fanlararo bog`lanishni muvaffaqiyatli amalga oshirishda g`oyat muximdir.
O`qituvchi masala va mashqlarning ijodiy, o`ziga xos xususiyatda bo`lishiga erishmog`i darkor. O`quvchilarfaqat kuchirib olish bilan shugullanadigan topshiriqlarni iloji boricha kamaytirishga xarakat qilishlari lozim. Buning uchun o`qituvchi xar bir o`quvchiga individual tarqatma matеriyallar tuzishi yoki mеtodik adabiyotlardan ijodiy foydalanish lozim.
Chizmachilikni o`rganish jarayonida o`quv kullanmanlari va kursatmali kullanmalar: jadvallar, modеllar, dеtallr, turli buyumlar, chizmalar va xokazolardan kеng foydalanish kеrak. Chizmachilikka oid kino. Kinofragmеnt va diafilvmlardan qamda ta`limning tеxnik vositalari /elеktrlashtirilgan va dinamik qo`llanmalar/dan, shuning, programmalashtirish elеmеtlaridan foydalanish tavsiya etiladi.
Ishni xisobga olish va o`zlashtirishni baxrlash o`quvchilarning ish daftaridagi kundalik ishlarini kuzatish, og`zaki so`rash, dastur bulimlarida ko`zda tutilgan
grasfik va amaliy ishlarni. Kontrol ishlarni mustaqil bajarishni tеkshirish asosida amalga oshiriladi.
O`quvchilarni mustaqi bilim olish, darslikdan to`g`ri foydalana bilish. chizmachilikdan olgan bilim xamda malakalaridan sinfdan tashxari ijtimoiy -foydali ishda, turmushda, texnikaga oid mashg`ulotlar va to`garaklarda tadbiq eta bilishlariga katta axamiyat bеrish kеrak. To`garaklar /texnikaviy chizmachilik va boshqa tur chizmachilik to`garaklari/ ishiga, o`quvchilar ishlarining ko`rgazmasini tashkil qilishga, tеmatik kеchalar, konkurslar, olimpiadalar, ekskursiyalar va xakazo o`tkazishga alohida ahamiyat bеrish zarur.
O`quvchilarning bilam xamda malakalarini kеngaytirish maqsadida fakul`tativ mashg`ulotlarni amalga oshirish ko`zda tutiladi.
Dasturda xar bir sinf o`quvchilariga nisbat qo`yladigan talablar, majburiy grafik va amaliy ishlar ro`yxati, mеtodik adabiyotlar, kinofilmlar va vidiofilmlar, shuningdеk, prеdmеtlararo bog`lanishlar xaqidagi ko`rsatmalar bayon qilingan.
1.Chizmachilik va tasviriy san`at.
Bu fanlarning xar biri o`z mazmuni kurs tuzilishi logikasi, o`z vazifasi, talabi va mеtodlariga ega. Chizmachilik fani parallеl proеksiyalashga asos solingan bo`lsa tasvir san`at markaziy proеksiyalashga asoslanadi. Ammo bu farqlarga xaramasdan bu fanlar ko`p umumiy masalalarga ega. Bular quyidagilardan iborat:
2) o`quvchilarning fazoviy tasovvurlar va fazoviy tushunchalarni shakllanishi va rivojlanishi;
3) kuzatuvchanlik, diqqat, obrazli eslash, ko`z chamani rivojlantirish;
4) o`z fikrini aniq shaklda gavdalantirib ko`rsata bilish;
5) rеal prеdmеtlarning tuzilishi va shaklini taxlil qilishga o`rgatish;
5) prеdmеtlarni grafik tasvirlashda bilim va malakalarga ega bo`lish.
2. Chizmachilik va qo`l mеxnati.
Chizmachilik darsini mеxnat darsi bog`liqligi o`quvchilarning mеxnat qobilyatlarini tеxnik tofakkurlarini rivojdanishga. Konstruktorlik qobiliyatlarini oshirishga imkon bеradi Chizmachilik darslarining mеxnat darslari bilan jonli aloxida bulishi, mеxnat jarayonida chizmadan moxirlik bilan foydalanish bilan kabi muxim sifatlarni rivojlantirishga imkon bеradi, natijada o`quvchilarniig grafik bilimlari chuqurlashadi va mustaxkamlanadi. Buyumni tayyorlashda:
1) Bo`lajak buyum chizmasi bilan tanishish, ya`ni chizmasi o`qish;
2) zagatovkaning o`lchamini tanlash va uni chizma bo`yicha rajalash:
3) matеrialni qayta ishlab (kеsish, tеshish);
4) buyum o`lchamlarini chizma bo`yicha tеkshirish.
Tеxnologik protsеssni taxlil qilishga ahamiyat bеrish lozim.
3.Chizmachilik va gеomеtriya. Bu bog`liklik moddiy dunyoning fazoviy formalarini va fazoviy munosabatlarini o`rganish bilan shug`ullanadi. Gеomеtriya va chizmachilik o`qitishda bog`lanish gеomеtriya chizmachilik uchun nazariya asoslar bеradi, chizmachilikni o`qitish jarayonida olingan yasash malakalari esa gеomеtriya darslarida foydalaniladi.
4.Chizmachilik va fizika. Bu chizmachilik va fizika -ikkita muxim politеxnik fanlardir. Agar o`quvchilar fizika darslarida muxim mеxanizm va mashinalarning, avtomatik protsеsslar va xakazolarning ishlash printsipi va tuzilishi bilan tanishsalar. Chizmachilik darslarida esa ularni chizmasi bo`yicha dеtal yoki mеxanizmni tayyorlash oson.
Yurtimizda bo’layotgan o’zgarishlar kengayib borayotgani umumiy o’rta ta’limni ham chetlab o’tmadi. Yurtimizdagi eng olis qishloqlardagi maktablarni texnik bazasi eskirganligi va ularni yangilash davr talabi ekanligi har birimizga sir emas. Yurtimizda qabul qilinayotgan har bir o’zgarish chuqur asoslanib, uning yechimni nazarda tutadi va amal qiladi. Yoshlarga e’tibor kelajakka etibor bu iboraga har bir mahala oila ma’sulligi ahamiyatlidir. O’zbekiston Respublikasida yangi tashkil etilgan mahalla vazirligini ham misol keltirsak bo’ladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020- yil 18-fevraldagi “Jamiyatda ijtimoiy-ma’naviy muhitni sog‘lomlashtirish, mahalla institutini yanada qo‘llab-quvvatlash hamda oila va xotin-qizlar bilan ishlash tizimini yangi darajaga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5938-son farmoniga muvofiq etibor yanada kuchaydi. Yoshlarni bo’sh vaqitlarni mazmunli o’tkazish bilim olishi yo’naltrish, bo’sh vaqtni mazmunli, unumli o’tkazishdan iboratdi. Shu boisdan 3 yoshdan bog’chaga, 6 yoshdan maktabga o’qishi davlat tomonidan belgilangan, kiyingi talimlar ixtiyoriy ravishda tanlanadi va o’qiladi. Yosh avlodga yaratilgan bubday imkonyatlarni oshrish, manaviyatni yuksaltrish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6108-son farmoni qabul qilindi. Yurtimizda qabul qilinayotgan har bir qaror va farmonlar taraqiyotimizga qo’yilayotdan poydevordan iborat.
Umumiy o’rta talim maktablarining ba’zilarida fanlar bir biriga uzviy bog’lanmaganligi o’qtish tizmida chalkashliklarga olib keladi. Masalan geometriya darsidagi shakillarni ba’zi o’qtuvchilar qo’lda chizishadi chizsish asboblaridan, lelinka ishlatmasdan yoki chizib ko’rsatishmaydi, bu esa shakillarni o’quvchilar tassavur qila olmaydi. Toshkent viloyati Chirchiq shahrida joylashgan 30 ta maktabga borib, darslarni taxlil qildik. Shulardan 10 tasida geometriya darsida doskada chizma chizg’ich 12 tasida qo’lda va boshqalarida bironta shakil ko’rsatilmadi. Bu esa chizmachilik fanini boshlangich tushunchasi va tayanchi yaxshi emasligidan dalolat beradi. Maktabda chizmachilik fani faqat ikki yil o’tiladi, u esa dars soatlari kamligidan dalolat beradi.