Chorvachilik va veterinariya meditsinasi” kafedrasi. “Baliqlar biologiyasi” fani bo’yicha Amaliy mashg‘ulotlari uchun uslubiy ko‘rsatma Bilim soxasi -800 000- «Qishloq, o‘rmon, baliq xo‘jaligi va vetenariya»

YAylov (nagul) xovuzlar
YAylov xovuzlari tovar baliq etishtirish uchun xizmat qiladi. To’liq sistemali xujaliklarda yaylov xovuzlarining maydoni 50 gektar bo’lishi mumkin. Ammo bunday katta maydonni baliqxur (baklan, chayka, saplya, pelikan) qushlardan asrash nokulaylik tug’diradi. SHuning uchun xam yaylov xovuz maydoni 3-5 ga bo’lsa, nazorat qilish ancha qulay. Nagul xovuzi qiya bo’lib, uning suv kiradigan joyining chuqurligi 0,5-1,0 metr, o’rta qismi, 1,5-2,0 metr va suv chiqadigan joyda 2,5-3,0 metrni tashkil qiladi. Suv chiqadigan paytda suv qolmasligi kerak. Xovuzdagi suviing rangi undagi fitoplankton turi va miqdoriga bog’liq. Agarda suv yam - yashil bo’lsa, ayabatta yashil va kuk - yashil suv xujayralari, agarda qo’ng’ir jigar rang bo’lsa albatta diatom suv o’tlari ustunlik qilishidan dalolat beradi.
Xovuz suvining turli xil joyidan mamuna olinib u avval tindirnladi. Fitoplankton cho’kmaga tushadi. CHelak bilan suv olinadi, yarim litr xajmli idishda chelakda suv olinadi. Idishda 40% formalangan 25 ml solinib fiksatsiya qilinadi. Idishni qorong’u joyda 7 - 10 kun saqlanadi. Bu muddatda barcha fitoplankton cho’kmaga tushadi. Konsentrlangan cho’kmadan 0.1 yoki 0.05 ml pipetka yordamida olinadi. Maxsus predmet shishasi ustiga qo’yiladi va koplagich shisha bilan yopiladi. Mikroskop MBS - 1, VIOLAM - yordamida fitoplankton gruppasi aniqlanadi. Fitoplankton 1 l da so’ngra biomassasi g/m³ da ko’rsatiladi. Tuban suv ularni solishtirma og’irligini 1 deb qabul qilinadi. Fitoplankton zooplankton biomassasini xisoblashda adabiyotlardan foydalaniladi.


14- Mavzu: Tovar baliqlarini suv havzalariga o’tkazish tig’izligini aniqlash


Darsning maqsadi: Baliqchilik xo’jaliklaridan iste’mol uchun chiqariladigan baliqlarni etishtirish ularni ovlash va sotuvga chiqarish Kerakli jixozlar: Mavzu bo’yicha tarqatma materiallar video lavxalar. Sotuvgv chiqariladigan tirik tovar baliqlar na’munasi.


Darsning mazmuni
O’zbekistonda tovar baliqlarni o’stirishni ikki yillik sikli qabul qilingan. Buning uchun qishni o’tkazgan ѐsh baliqlarni semirtirish uchun xovuzga o’tkaziladi. U vegetatsion davr davomida o’stiriladi. Kuzda baliq xo’jaligining xo’jalik rejasiaga muofiq baliqlar xovuzlardan ovlanib sotilishga jo’natiladi. Tovar baliqlarni etishtirish quyidagilarni o’z ichiga oladi: A) xovuzlarni suv va baliqlar bilan to’ldirishga tayѐrlash. B) qishlash xovuzlaridan baliqlarni boqish xovuziga olish S) vegetatsiya davomida tovar baliqlarini etishtirishda, boqish xovuzlarida ovlash va marketing xo’jaliklarda mavjud boquv xovuzlar maydoni odatda 50-150 ga.ni o’rtacha uchunligi 1,5-2 metrni tashkil qiladi. Ularning tubi yaxshi tekislangan bo’lishi xovuzlarda barcha etishtirilgan baliqni ovlab olishni taminlaydigan, suv quyish va tushirish tizimlari mavjud bo’lishi kerak. Xovuzlar atrofida maxsus yillarning bo’lishi muximdir. Bozor iqtisodiѐti sharoitida baliq etishtirishni oson quriladigan kichik xovuzlardan foydalanish maqsadga muofiq bo’ladi. Boshlang’ich sarf-xarajatlarini kamaytirish va ularni samaradorligini oshirish uchun imkoniyat yaratadi. CHuqurligi 2-3m maydonni 1-2 ga. (ko’li bilan 5-10 ga.) tashkil qilgan xovuzlarni eng yaxshisi xisoblanadi. Kuzga borib 0,5-1,0 kg. vazndagi baliqlarni etishtirish baliqchilik siklini eng asosiy vazifasidir. O’zbekistonda tovar baliqlarini etishtirish uchun davr martdan-noyabrgacha davom etadi. Baliqni tutib olish uchun suv chiqarish moslamasi (monak) mandarlari ochilib su xovuzdan asta sekin tushiriladi. Baliqlar xovuzning yuqori qismidan baliq yig’ish kanali tomon xaydalib maxsus ov jixozlari ѐrdamida tutiladi. Odatda avvaliga suv 1/3 ga kamayganda do’ngpeshona va oq amur tutiladi. Oyning oxirida suv kam qolganda karp 12 tutiladi. Ovlash tugagach baliqlarni o’rtacha vazni va xovuzning baliq unumdor ( s/g.) aniqlanadi va dalolatnoma tuziladi. YAyratish xovuzlarini baliqlantirish, asosan bahorda ishlov xovuzdan so’ng o’tkaziladi. Mumkin qadar , imkoniyat darajasida qishlov xovuzdan baliqlarni yayratish xovuzlariga o’tkazish, tezkorlik bilan amalga oshirish kerak bo’ladi, aks holda qishlov xovuzdagi bir yillik baliqlarni nobud qilinishi mumkin. Baliqlarni yayratib o’stirish xovuzlariga o’tkazish jaraѐnida , begona ѐki daydi baliqlarni, hamda yirtqich cho’rtan, oqsila, okun shunga o’xshash baliq xovuzga kirib ketishidan jiddiy nazorat qilinishi kerak. Yirtqich va daydi baliqlardan saqlanish uchun, bosh xovuzga kirish qismiga shag’alli filtr o’rnatilishi kerak. Bir yillik baliqlarni me’ѐriy talabi bo’yicha, tovar baliqlarni ishlab chiqarish quvvatiga e’tiboran mutaxasislar o’tkazishdan oldin hisob – kitob ishlarini inobatga olishlari zarur. Ikki yillik baliqlar 350 – 500 g tirik vaznini tashkil qilishi kerak. YAyratish xovuziga bir yillik baliqlarni o’tkazish miqdorining hisobi quyidagicha: birinchidan, ma’lum bir muddat ichida baliqlar qancha o’sish ko’rsatkichiga ega bo’lishi; ikkinchidan yayratib o’stirish xovuzlar oziqa miqdorini mavjudligi, inobatga olinadi. SHundagina bir yillik baliqlarning zichligi bo’yia mahsuldorligini aniqlash mumkin. YUqori baliq mahsulotini olish uchun, jadal o’stirish texnologiyasini to’g’ri tashkillashtirishda: baliqlarni sun’iy oziqalar bilan oziqlantirish va xovuzlarni o’z vaqtida o’g’itlash tadbirini qo’llash bilan amalga oshiriladi. Xovuzlarni baliqlantirishda bir yillik va ikki yillik baliqlar yayratish xovuzlariga o’tkazishda, ularning tirik vazniga e’tiboran, zilik darajasini oshirmaslik lozim. Bir yillik aliqlarni tirik vazni 5 g ѐki undan past ko’rsatkichga ega bo’lsa yaroqsiz etiladi. 13 Davlat andozasi talabiga javob bermagan bir yillik baliqlar soni 20% dan oshmasligi kerak. YAyratish xovuzlar baliqlantirilgandan keyin mutahasislar tomonidan doimiy ravishda nazoratda bo’lishi kerak. Buning uchun oyning xar dekadasida baliqlarni ushlab olib, nazorat o’lchov ishlari o’tkaziladi. Ushlab olingan baliq tana o’lchamlari va tirik vazni aniqlanib, oshqozon ichak yo’lida mavjud bo’lgan oziqalar ham aniqlanadi. Agar baliq rejaga binoan o’sishdan qolgan bo’lsa, u holda sababi aniqlanadi, parallel ravishda baliq bilan birga aniqlik kiritish uchun, xovuz suvini gidrokimѐviy va gidrobiologik tahlil qilinadi. Baliqlarni o’sishdan qolish sabablaridan biri, sifat oziqalar, yuqori zichligi darajasi, kislorodning etishmasligi va boshqalar bo’lishi mumkin. SHuning uchun mutaxasislar sabablarini o’rganib, zudlik bilan uning oldini olish ѐki bartaraf qilish yo’llarini qilishlari lozim.
Agar baliq kasallanganligiga shubxa tug’ilsa u holda xo’jalik raxbari tomonidan, darxol veterinar vrachlarini jalb qilib, baliq ovlash va chetga chiqarish ta’qiqlab qo’yilishi kerak. Baliqlarni oziqlantirishda, sun’iy oziqalar tarkibida hazmlanuvchi azotli (protein) va azotsiz (ѐg’ va uglevod) moddalar, vitaminlar holida mikroyelementlar bo’lishi kerak. SHu bilan birga xovuzlarni sanitariya xolatiga qarab turilishi va doimiy ravishda nazorat qilinishi lozim. YAyratish xovuzida qattiq o’simliklarni o’sishiga, ko’k – yashil va yashil suv o’tlari, holida xovuzlarni ifloslanishdan extiѐt qilish zarur. YAyratish xovuzlarida odatda sentyabr va oktyabr oylarida baliqlar amalda o’sishdan to’xtaydi, so’ngra tovar baliqlar sotuvga ovlanadi. Baliq ovlash jaraѐnida birinchi bor torozidan o’tkazilib, ularning jami o’sish davrining (vegetatsiya) individual ravishda tirik vazni aniqlaniladi. Agar baliqlar o’sishi 14 (standart) davlat andozasi talabiga erishilmagan baliq keyingi voyaga etkazish uun qoldiriladi. Vetvrach bilan ixtiopatologlar birgalikda baliqlarni to’la to’kis ravishda ko’zdan keirishlari lozim, agarda birorta bir me’ѐriy talabdan o’zgarishga ega bo’lsa, bu xolda xovuzdan kamida yuz nusxa sifatida aliq olinib, maxsus laboratoriyalarda tahlil qilinadi. Qator shunga o’xshash baliq xo’jaliklarida 3 yillik tovar baliq ishlab iqarish olib orilsa, demak ba’zi hollarda 2 yillik baliq tirik vazni jixatidan tovar baliqlar sinfiga tayѐr emasligini ko’rsatadi. Baliq 3 yillik ѐshida tovar xolatiga erishishda juda katta imkoniyatlar bor bo’lib, baliq 3 ѐshidan boshlab o’sishi tezkor o’sishga ega bo’lib, baliqning tirik vazni kamida 1,3 - 1,5 kg boradi. Hattoki 3 yillik tovar baliqlarni o’stirishda o’z kondinsiyasiga etishmasa, ularni ham o’stirish muddatini uzaytirish mumkin. Bunday xollarda baliqlarni tovar kondinsiyasiga etishishi uun yana iyun – iyul oyigacha o’stiriladi. 3 yillik tovar baliqlarni ishlab chiqarish, iqtisodiy samaradorligi yuqori bo’lib, ularning sotilish narxi ham yuqori qimmatga ega. Biroq shu bilan bir atorda baliq negativ ko’rsatkilarini ham hisobga olinadi: birinchidan, 3 yillik tovar baliq o’stirish texnologyasi uzaytiriladi, hamda baliq ikki marta qishlovdan o’tkaziladi; baliq 2 yilliklariga nisbatan kasalliklarga chidamliligi; xo’jaliklarda yalpi mahsulotlarni kam olishi, yillik baliq o’stirishga nisbatan; xo’jaliklar qo’shima sifatida ikkilamchi xovuzlarni tashkil etishi, hamda qo’shimcha qishlov xovuzlarni mavjudligi ham etibordan xoli emas. Kichik suv xavzalarida - suv omborlari, ko’llar, xovuzlar va boshqa shu kabi xovuzlarda 1000ga maydonga ega joylardan qishloq xo’jaligi ekinlaridan baliq o’stirish uchun foydalanishi, baliqlarni urchitish, 15 mollarni sug’oradigan va boshqa maqsadda suv xavzalaridan foydalanish (kompleks) majmuiy tadbirga aytiladi. Bunday suv xavzalari va xovuzlar Ittifoq davrida (kalxoz, savxoz va boshqa baliq xo’jaliklarida o’z erlaridan oziqalar va boshqa meva sabzavotlar etishtirish tarzida foydalanilgan). Baliqlarni majmuiy tadbirda urchitishda ko’pgina olimlar tomonidan S.A. Figurkuova (1968), M.L. Kolaydы (1986), V.F. Tovstik va G.A. Silyarova (1982,1989), G.A. Silyarova (1987, 1991), V.I. Kozlova, V.V. Dronovoy va V.M. Ariniuyeva (1986), I.M. SHerman (1983,1987), N.V. Grinjevskiy (2000) va boshqalar o’rganishgan. Majmuiy tayin suv xavzalarida sinflangan yayratgich gidrotexnik inshoatlaridan, xususiyatlaridan axamiyatsiz ravishda farq qiladi. Majmuiyli tayin suv xavzalarini olimlar N.N, Bezsonov. I.A. Vasilev, A.V. Labinsev va boshqalar ikki guruxga ajratishdi. Yo’l bo’yida joylashgan kichik sug’oriladigan va irrigatsiyali tizimli suv xavzalari birini guruxga kiradi. Ikkinchi guruxga esa to’g’onlar, kanallar, sholipoyalar, ichimlik suv tarmoqlari va darѐ suvlari kiradi. Kichik suv xavzalarning klassifikatssiyasiga ikkita asosiy (kriteriya) mezonlar: sanoat qaytimining foizi, ѐsh baliqlarni tabiiy suv havzasiga ko’chirish va baliq materialini sentner maxsulot xisobida chiqimi, tovar baliq uning xo’jaliklariga qabul qilinganini, suniy ravishda ish mobaynida tashkil etiladi. Ayniqsa bular suv xavzalarga (xovuzlarga) tegishli. Tayinlangan majmuiy suv xavzalarda, baravariga qishloq xo’jalik o’simliklarni va xovuzlarni suv bilan taminlash yuqori iqtisodiy samara berishi: 2-4 marotaba xosildorlikni va o’rtacha xisobda 20-30 s tovar boshliqlarini xar 1x1 maydon xisobidan maxsulot olishga erishish kutiladi. Axborot komunikatsiya texnologiyasining malumotiga ko’ra Rossiya va Ukrainadagi bazi baliq xo’jaliklarida mana shunday usulda suv 16 zaxiralaridan foydalanib yuqori baliq maxsuloti etishtirish ko’rsatgichiga erishilmoqda. YArim madaniylashgan xo’jaliklarda karp, pelyard va laqqa baliqlar (qo’shilgan) birgalikda majmualashgan suv xavzalarda baliq 20 dan 150ga maydonda va chuqurligi taxminan 2-6 m ega bo’lgan joylarda M.Lutsak (1978), malumotiga ko’ra baliq o’stirishdan foydalanilmoqda. Masalan: Karpatori viloyati baliq xo’jaliklarida 1 yillik baliq 1ga maydon xisobiga 4 ming nusxa suv xavzalariga teng kelib, suniy oziqalar bilan baliq maromida, muntazam ravishda oziqlantirishdi. YAna shu texnologik belgilangan majmuali baliq xo’jaligining biri Odessa viloyatidagi suv xavzalarida izlanuvchilar, (V.CHumachenko, A.CHjin, 1977) uzoq muddatdan buѐn muvofaqiyatli natijalarga erishmoqda. SHunga o’xshash ko’pgina malumotlarni misol qilish mumkin. Belgilangan majmuali suv xavzalarda 500m/ga baliq yetishtirish mumkin, shu bilan birga tabiiy 120kg/ga baliq maxsuloti olishni A.Reznitskiy (1978) o’z malumotida takidlagan. Ukrainaning o’rmondasht xududidagi belgilangan majmuali suv xavzalarining tabiiy baliq etishtirishi o’rtacha 180 dan 525m/ga ko’rsatgichiga erishilmoqda. Belgilangan majmuali suv xavzalarida aso’san karp, oq amur, oq do’ngpeshona va ola do’ngpeshona baliqlar etishtirilishi maqsadga muvofiqdir. Qachonki suvning miqdori 80% chiqarilgan xolda xam baliq maxsuldorligini jadal ravishda, o’stirishda 525kg/ga ko’rsatgichga, suv chiqarilmaydigan xovuzlarda esa 270-350s/ga etdi. Belgilangan majmuiyli suv xavzalarining tavsifi quyidagicha tariflanadi: jarli-to’siqli, xovuz orti, suvli kon katlavanlar, saѐz zovurlar, xamda so’ydagi suv xavzalari (mavjud) kiradi. Jar ѐqasidagi to’siqli xavzalar aso’san erigan qorlar va ѐmg’irlar xisobidan to’ldiriladi, faqat bitta (damba) to’g’on o’rnatiladi. Bunday 17 xovuzlar ikki qavatli suv temperaturasi va kislorod konsentratsiyasiga ega. O’simliklar biomassasi (fitoplanktonlar) 100mg/l tashkil qiladi. Bunday toifadagi suv xavzasi, kelajakda melioratsiya ishlari va baliq ovlash uchun muxtoj emas. Baliq maxsulotini etishtirish, 2dan 8s/ga ko’rsatgichiga boradi.