Cho’yan turlari va ularning xususiyatlari

Qotishma	MchVP	MchVP	MchVP
Mch
Prutok diametri, mm MPA , %	27,5 4 760 14b0	20,0 5,3 770 26,0	20,0 9 760 21,5	20,0 9 775 15,0

SM-2A va MNB qotishmalarining profillariga gidropresslangan metallarning rekristallizatsion jarayonlari rentgenografik va metallografik usulda tahlil qilindi. Demak, SM-2A qotishmasi uchun rekrisitallizatsiya boshlanishi qotishma 1100^°C da kuydirilgandan keyin kuzatildi. Uni 1400^°C kuydirganda esa qotishma to‘liq rekristallizatsiya holatiga o‘tdi. Kuydirish harorati 1500... 1600^°C bo‘lganda esa yig‘uvchi rekristallizatsiya jarayoni kechadi.

MNB qotishma rentginogrammasidan kelib chiqib, qotishma dastlabki holatda qisman rekristallizatsiya holatida bo‘ladi deyish mumkin. 1200^°C uni kuydirish qotishmani to‘liq rekristallizatsiya holatiga olib keladi, kuydirish harorati 1400^°C dan boshlab yig‘uvchi rekristallizatsiya jarayoni sodir bo‘ladi, bu jarayonning faolligi kuydirish harorati 1600^°C bo‘lganda sezilarli darajada ortadi.

Metallografik tahlillar natijasi bo‘yicha quyidagilar belgilab olingan. SM-2A qotishmasining to‘liq rekristallizatsiyasi kuydirish harorati 1400^°C bo‘lganda sodir bo‘ladi. MNB qotishmasini esa 1200^°C bo‘lganda sodir bo‘ladi. Metallografik tahlillar natijasi kuydirish harorati bilan qattiqlik HV orasidagi bog‘lanish bilan tasdiqlanadi bu esa to‘liq rekristallizatsiya haroratida qattiqlik qiymatini tez tushib ketishida sodir bo‘ladi.
8 - rasmda SM-2A va MNB gidropresslangan qotishmalarning kuydirish haroratiga plastik va mustahkamlik xossalarning bog‘lanishi tasvirlangan. Kuydirishdan keyin 1400... 1600^°C oralig‘ida plastiklik xossasini tushunib ketishi kuzatiladi.
Bog‘lanish (to‘liq chiziq) va (punktirli chiziq) kuydirish haroratidan gidropresslangan yarimfabrikatlar: 1- diametri 30 mm li rutok (MNB); 2- diametri 20 mm li prutok (SM-2A); 3- 80x15mm o‘lchamli truba (MNB).
Kuydirish haroratining 1700^°C ortishi bilan plastiklik yana 18 % gacha ortadi. Haroratning keyingi ortishida qotishma plastikligi pasayadi, ammo hatto kuydirish harorati 2000^°C bo‘lganda ham uning qiymati 5...8% darajada saqlanib qoladi.
SM-2A qotishmasining haroratining ko‘rsatilgan oralig‘ida ham plastikligi pasayishida davom etadi va bir vaqtning o‘zida mustahkamlik xossasi xam tushunib boradi, ma’lumki, bu holat rekristallizxatsiya jarayoni bilan birga metallning eskirishi sodir bo‘lishi bilan bog‘liq.
MNB qotishmasining plastikligmi kuydirishdan keyin hamma tadqiqotlarda kuydirish harorati yuqori, SM-2A qotishmasiga qaarganda MNB qotishmasining plastikligi kuydirishdan keyin 2000^°C da 10..12% tashkil qiladi va keyin pasayish unda kuzatilmaydi.
MNB qotishmasining termo ishlov berishga kam moyildligi tarkibida bor miqdori borligi bilan tushuntiriladi. Molibden qotishmalarida borning mavjudligi uglerod eruvchanligini oshiradi bu esa plastiklikning oshishi sabablaridan biridir.
Kvazisuyuq muhitdan foydalanib gidropresslash usuli bilan Mch va MchVP molebden qotishmalaridan har xil trubalar olindi. Deformatsiyadan keyin trubalar (tortish 2,9...9 %; ) uyurmali strukturaga ega bo‘ldi, butun profil strukturasiga o‘xshash va yuqori mustahkamlilik va plastiklik xossalarining yoqimli (yaxshi) mosligini xarakterlaydi, yuqorida ko‘rsatilgan o‘xshash mahsulotlar issiq presslash usulida olingan edi.
Kuydirishdan keyin MNB qotishmasidan 1200.. 1600^°C kuydirish harorati oralig‘ida olingan trubalar plastikligi, profil plastikligi va uning kuydirishdan 1800^°C keyingi darajasidan ortib turadi va ushbu harorat va daraja uchun etarli hisoblanadi.
Yuqori haroratli gidropresslash usuli bilan 5VMS niobiy qotishmasidan profillar ham olindi. Profillarning rekristallizatsion haroratini mikrostruktura tahlili usulida va kuydirilgan namunalarni mikroqattiqligini o‘xshash yordamida aniqlandi. Mikrostruktura tahlililining natijasi shuni ko‘rsatdiki, 1400^°C kuydirish haroratida metall to‘liq rekristallizatsiyalanadi. Bunda dona o‘lcham 5 ballga mos keladi. Kuydirish harorati bilan mikroqattiqlik orasidagi bog‘lanish kuydirish harorati 1400^°C bo‘lganda qattiqlik kamayishi metallografik tahlili natijasini tasdiqlaydi (9-rasm, a).
Gidropresslangan nisbiy profilining plastikligi hatto termoishlov bermasdan ham yuqori o‘rinda turadi ( ), termoishlov berilgandan keyin esa tekshirilgan oralig‘ida harorat o‘zgarmaydi. (10-rasm, v). Shuningdek 5 VMS gidropresslangan qotishmaning zarbiy qovushqoqligi (KSI) quyidagi qiymatlarga ega bo‘ladi: kuydirilmasdan -13,5...17 Dj/m² 1400^°C da kuydirilgan, 1- 14...15 Dj/m²

9-rasm. Mikroqattiqlik (a), (b) va (v) bilan diametrilari 35 mm (1) va 45 mm (2) bo‘lgan gidropresslangan prutoklar orasidagi bog‘lanish grafiklari.

Diametri 50 mm bo‘lgan zagotovkadan gidropresslashyo‘li bilan olingan diametri 20 mm li LN-1 qotishmasidagi prutoklar va 950⁰С tortish 3 soat mexanik xossalarning tahlili bilan vakuummli kuydirilgan tekshirishga jalb qilindi. Natijasi quyidagi 4-jadvaldan ko‘rinib turibdi.

4-jadval

da LN-1 qotishmasidan gidropresslash yo‘li bilan
olingan diametri 20 mm bo‘lgan prutoklarning mexanik xossalari

Zagotovka holati		, MPa	, MPa		, %
Dastlabki, Kuydirish 3s 700^0S 950^0S	20 700 1100 1200 20 700 1100 1200 20 700 1100	1000 810 620 460 1030 800 610 440 1010 770 630	900 640 550 420 920 700 580 410 870 670 590	17 15 21 42 24,5 16 23 57 19,5 14 22,5	35 42 60 76 32 48 58 72 28 34 66

Plastik deformatsiyaning har xil usullarida rekristallizatsiya xarakteridagi har xillikni MchVP markali toblashgan va gidropresslangan molibden masalasida o‘rganildi. Toblangan (bolg‘alangan) namunalar 1400....1200^°C da yig‘indi deformatsiya darajasi qisishda toblangandan keyin olindi, keyin esa 900...950^°C haroratda deformatsiya darajasi bilan gidropresslashga uchratildi. Zagotovkani 30 daqiqa davomida 900...1800^°C haroratda vakuumda kuydirildi. Kuydirilgan molibden donasining qiymati djeffris usuli bilan sanab chiqildi.

Quyida qottiqlikni o‘lchash natijalari asosida va metall markali gidropresslangan molibden surab va MchVP markali toblangan molibden (maxraj) mikroskopik tihlili ma’lumotlaridan aniqlangan rekristallizatsiyaning boshlang‘ich haroratlari keltirilgan (5-jadval).

5-jadval
MchVP markali toblangan molibden (maxraj) mikroskopik tihlili ma’lumotlaridan aniqlangan rekristallizatsiyaning boshlang‘ich haroratlari

	15	30	50	70
	1100/1300 1200/1500	1000/1300 1100/1500	1000/1200 1100/1400	900/1150 1100/1400

Boshlang‘ich rekristallizatsiya harorati va rekristallizatsiyaning haroratlar oralig‘i harakter va ishlov berish haroratiga bog‘liq bo‘ladi.

Toblash (bog‘lanish) vaqtida ko‘p sonli qizdirish harorati struktura o‘zgarish va qisman hossali qaytishi bilan olib boriladi. Bu esa poliganizatsiya jarayoni bilan bog‘liq bo‘lib va ehtimol qisman rekristallizatsiya ham va albatta ushbu sharoitda to‘liq va faol kechadi. Poligonizatsiyalash jarayoni issiq toblangan massivli zagotovkalarda sodir bo‘ladigan, materilni keyini rekristallizatsiya jarayoniga turg‘un qiladi. Bu bilan eng yuqori rekristallizatsiya harorati toblangan namunalarda bo‘ladi gidrokrisslangandan keyingi materillar bilan taqqoslaganda deb tushuntirildi.

Toblangan molibden har xil donadorlik ko‘p va u katta darajali deformatsiyalarda ham saqlanib qoladi. Gidrokrisslangandan keyin materil sezilarli darajada 1200... 1600^°C kuydirish harorati oralig‘ida ancha tekis, ravon struktura bilan farq qiladi.
Shunday qilib, gidropresslash shunday sharoit yaratadiki, unda bir vaqtda rekristallizatsiyaning katta sonni tug‘ilishi hosil bo‘lishini ta’minlaydi. Bu esa bir jinsli mayda donali strukturani keyingi qizitishda shakllanishiga olib keladi.
Tahsil qilingan materiallar uchun 1 radli rekristallizatsiya diagrammasi kurildi (10-rasmga qarang). Kuydirish haroratining oshishi va deformatsiya darajasining ortishi sekin-asta o‘rta donani o‘zgartiradi. Yuqori haroratli kuydirishda, deformatsiya darajasi 14...15% bo‘lganda juda yirik donalar olingan. Ayniqsa kuydirish harorati 1800^°C bo‘lganda dona faol o‘sadi: gidropresslangan molibden bunday haroratda dona o‘lchami 0,33 mkm ga a toblangan molibden esa -0,2 mkm bo‘ldi.
10-rasm. MchVP 1 rodli molibdenning rekristallanish diagrammasi.

a) –toblan ;

b-gidropresslangan ( ).
Deformatsiya darajasini ortishi bilan donaning o‘rtacha o‘lchami kamayadi, zero gidropresslangan molibden dona o‘lchami 1200...1600^°C harorat oralig‘ida gidropresslashda deformatsiya bir xilligi sabab deyarli o‘zgarmaydi.
1400....1700^°C oralig‘ida katta deformatsiya darajasida gidropresslash va toblangandan keyingi molibden donasi o‘lchami bir-biriga mos keladi. Dona o‘sish tezligi uncha katta emas. Donaning sezilarli darajada o‘sishi qizitish 1700^°C dan yuqori bo‘lgan holatda kuzatiladi. Ayniqsa donaning o‘sishi gidropresslashdan keyingi materialda faol kechadi, zero donaning o‘sishi nafaqat kichik demormatsiya darajasida bo‘lganda ham sodir bo‘laveradi.