Click here to buy a b b y
Maxsus jismoniy tayyorgarlik maqsadi
Download 316.38 Kb. Pdf ko'rish
|
fudbolchilarni tayyorlashda va ularni maxoratini oshirishda tayorgarlik davrining axamiyati
|
Maxsus jismoniy tayyorgarlik maqsadi – futbolchi uchun xos bulgan jismoniy xislatlar va funktsional imkoniyatlarni rivojlantirish va takomillashtirishdir. Click here to buy A B B Y Y PD F Transfo rm er 2 .0 w w w .A B B Y Y. c o m Click here to buy A B B Y Y PD F Transfo rm er 2 .0 w w w .A B B Y Y. c o m 42 Biroq, shuni xisobga olish kerakki, futbolchilarning o’yin faoliyati fakat saklash, yugurish va yurishdan iborat emas. Futbolchi xarakatlari murakkabdir. Keskin yakka kurash sharoitida katta tezlikda uzok vakt davomida xarakatlangan xolda futbolchi eng gayrioddiy dastlabki xolatlarda (saklash, bir tayanchli vaziyat) samarali ravishda to’p surishi va bir vaqtni o’zida murakkab taktik vazifalarni xal etishi lozim. Futblochi kanchalik yaxshi to’p sursa fikrlasa va maydonda xarakatlansa, futbol shunchalik kizik bo’ladi. Shuning uchun, futbolchilarni jismoniy tayyorgarligi texnik va taktik maxoratni takomillashtirishda o’yin faoliyati xususiyatlarini xisobga olgan xolda tashkil etilishi kerak. Asosan muayyan jismoniy xislatlarni rivojlantirishga karatilgan maxsus mashklar yordamida aloxida texnik usullarni bajarilishini takomillashtirish mumkin. Buning uchun, odatda to’zilishi va bajarilish xususiyatlari jixatidan muayyan texnik usul yoki uning aloxida elementlariga uxshash bulgan maxsus mashklar kullaniladi. Jismoniy tayyorgarlik bo’yicha mashgulotlarda takroriy, tanaffusli, uzgaruvchan, o’yin va bellashuv usullari ko’prok qo’llaniladi. Yillik mashq qilish qismida dastlab umumiy jismoniy tayyorgarlikni amalga oshirish, so’ngra uning asosida maxsus jismoniy tayyorgarlikni rivojlantirish tavsiya etialdi. Futbolchini umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarligida kuch, tezkorlik, chidamlilik, epchillik, egiluvchanlik asosiy rol o’ynaydi. Aynan shu jismoniy xislatlar futbolchining xarakatlanish imkoniyati darajasini namoyon etadi. Jismoniy xislatlarni tarbiyalash – mashk kilish jarayonining bir kismidir. Futbolchini jismoniy tayyorgarligini takomillashtirish uslubiyatini kurib chikkanda jismoniy xislatlarni tarbiyalash usullari nazarda tutiladi.
davomida ogirliklarni kullash yordamida amalga oshiriladi. Bunda ogirlik vazni maksimumni 40-50% ini tashkil etadi, bu esa kuchni ko’paytirmagan xolda mushaklararo koordinatsiyani yomonlashishiga olib keladi. Ma’lumki, kuch darajasini 2 ta omil xisobiga oshirish mumkin: mushaklarni kundalang ulchamlarini ko’paytirish va asab-mushak regulyatsiyasini yaxshilash. Click here to buy A B B Y Y PD F Transfo rm er 2 .0 w w w .A B B Y Y. c o m Click here to buy A B B Y Y PD F Transfo rm er 2 .0 w w w .A B B Y Y. c o m 43 Shu nuktai nazardan, futbolchilarda kuchni, ko’paytirishni maksadga muvofikligini kurib chikamiz. Barcha mushaklar morfologik jixatdan xar biri ko’plab tolalardan to’zilgan tutamlar katoridan iborat bulgan majvuaviy to’zilma xisoblanadi. Xar bir tola nerv tolasi usimtasi bulmish akson bilak inervatsiya kilingan bo’lib, ular birgarlikda xarakatlanish birligini (X B) tashkil etadi. Bunday morfologik xususiyatlar tufayli, mushakni kiskarish yaxlit tarzda yoki aloxida tanalar guruxida ruy berishi mumkin. Mushaklarni butunligicha emas balki bir kancha XB xisobiga kiskarish imkoniyati mushak tizimining xarakatlar koordinatsiyasi uchun juda muxim bulgan xususiyati xisoblanadi. Futbolchi mushakaro va mushakichi koordinatsiyasini kanchalik farklangan tarzda bajarsa, u uz tanasi va to’pni shunchalik yaxshi boshkara oladi. Kuchni mushaklarning kundalang ulchamini oshirishga muljallangan kuch mashklari yordamida rivojlantirish kerak, deb tasavvur kilaylik. Bunda maksimal vaznni 60-70% idan kam bulmagan ogirliklar kullaniladi; xaftada 4-5 marta 1,5-2 soatdan mashk kilib boriladi. Davomiyligi 2-6 oy. Futbolchilarda, koordinatsion imkoniyatlarni yomonlashtirmagan va chidamlilikni pasaytirmagan xolda kuch bilan tezkorlikni uygun tarzda uzviyligiga erishishi uchun futboldagi xarakatlanish faoliyati talablariga mos keluvchi mashk kilish vositalari va usullarini kullash lozim. Futbolchilarda kuch va tezlikni rivojlantirishning eng ratsional vositasi – engiluvchi – enguvchi tavsifdagi kombinatsiyalangan dinamik ish xisoblanadi. Tezkorlikni rivojlantirish. Tezkorlik deganda odamni qisqa vaqt ichida xarakat bajarish qobiliyati tushuniladi. Tezkorlik namoyon bulishining 4 xil shakli farqlanadi: - reaktsiya vaqti. - yakka harakatlanish vaqti. - harakatlarning maksimal tezligi. - harakatni boshlanish tezligi.
44 Insonning murakkab harakat jarayonidagi tezkorligi shu xislatning va boshqa omillar (qadam uzunligi, itarilish kuchi)ning majvuaviy namoyon bo’lishiga bog’liqdir. Tadqiqotlar ko’rsatishicha, futbolchilarning tezlik xislatlari quyidagilardan tashkil topadi: 1) Oddiy vaziyatdagi start tezligi. 2) Murakkab vaziyatdagi start tezligi. 3) Startda yugurish tezligi. 4) Mutloq tezlik. 5) Siltanuvchan – tormozlanish harakatlari tezligi. 6) Texnik usulni bajarish tezligi. 7) Bir harakatdan ikkinchi harakatga o’tish tezligi.
bo’lib, baxolash uchun yagona mezonga ega emas. V.M.Zatsiorskiy bo’yicha, epchillik ulchovlari kuyidagilardir: vazifani koordinatsion murakkabligi, uni bajarilish anikligi eng avvalo futbol maydonida doimo uzgarib turadigan vaziyatlarda to’p bilan va to’psiz bajariladigan xarakatlarda namoyon bo’ladi. To’p surish, chetlab utish, to’pni egallash va zarba berish bilan boglik bulgan xarakatlar o’yinchidan koordinatsion imkoniyatlarni keng tarzda namoyon bulishini talab etadi. Bunga qo’shimcha ravishda shuni ta’kidlash kerakki, futbolchining xarakat va texnik faoliyati yakkakurash sharoitida va turli dastlabki xolatlarda (o’zi orkali zarba berish, saklagan xolda bosh bilak to’p tepish va xk.) amalga oshadi. O’yinchilarning koordinatsion imkoniyatlarini yaxshilashga akrobatika, slalom, suv chang’isi bilan shug’ullanish ijobiy ta’sir etadi. Vaqt tanqisligi va uzluksiz ravishda o’zgarib turuvchi vaziyat sharoitida texnik maxoratni oshirishga yo’naltirilgan mashqlar epchillik rivojlanishiga yordam beradi. Epchillikni takomillashtirish uchun bir xil darajada harakatlanish vestibullyar va ko’rish analizatorlariga ta’sir qiluvchi mashqlar qo’llanilishi lozim. Dastlabki tayyorgarlik va boshlang’ich sport ixtisoslashuvi bosqichlarida chaqqonlik va epchillik tarbiyalash koordinatsiyasiga ko’ra murakkab bo’lgan Click here to buy A B B Y Y PD F Transfo rm er 2 .0 w w w .A B B Y Y. c o m Click here to buy A B B Y Y PD F Transfo rm er 2 .0 w w w .A B B Y Y. c o m 45 harakat amallarini muvaffaqiyatli egallab olish uchun asos yaratadi. Bu o’yinda harakatli o’yinlar, to’p bilan bajariladigan mashqlar, akrobatika mashqlari, uncha murakkab bo’lmagan to’siqlar osha yugurish, sakrash, kichikroq balandlikda muvozanat saqlash mashqlari tipik mashqlardir. Yugurib ketayotib birdan to’xtash, burilish, yo’nalishni o’zgartirish va tezlikda bajarish talabi kabi qo’shimcha topshiriqlar bilan bajariladigan mashqlar katta ahamiyatga ega. Mushaklarning tabiiy elastikligini va bo’g’inlardagi harakatchanlikni keng ko’lamda engil harakatlar qilish bilan bajariladigan mashqlar yordamida (epchillikning optimal me’yorini saqlagan holda) saqlab turish kerak. Jiddiy mashg’ulot qilish va takomillashuv bosqichlarida mashqlarni yangilash va o’zgartirish, ularni yangi, ancha murakkab sharoitlarda bajarish maqsadga muvofiqdir. Sport o’yinlari (basketbol, gandbol, xokkey) alohida ahamiyat kasb etadi. Epchillikni tarbiyalashda predmetlarsiz hamda engil predmetlar bilan (bular keng ko’lamda bajariladi) bajariladigan mashqlardan, bo’g’inlar va paylarni mustahkamlaydigan mashqlar bilan qo’shib bajariladigan epchillik mashqlaridan, shuningdek, mushaklarni bo’shashtirishga oid mashqlardan foydalaniladi.
boshidan oxirigacha o’yin faoliyatini hech bo’shashtirmasdan davom ettira olish qobiliyati tushuniladi. Chidamlilikni yana toliqishga qarshi tura olish qobiliyati, desa ham bo’ladi. Sport amaliyotida to’rt toifa toliqishni uchratish mumkin, bular: aqliy, sensor, emotsional va jismoniy toliqishlar. Bu to’rt toifa toliqish futbolchiga ham xosdir. Tabiiyki, bular ichida jismoniy toliqishning salmog’i ko’proq. Futbolchilarda chidamlilikni tarbiyalash uslubiyatiga to’g’ri yondashish uchun sportchilar o’yin faoliyati tabiatini va o’yin paytida ularning zimmasiga tushadigan yuklamani hisobga olish zarur. Ma’lumki, futbolchilarning faoliyati bir-biriga zid bo’lgan zonalar-da kechadi: bir tomondan qisqa vaqt maksimal shiddatda o’tuvchi ish 5-8 soniya (tez yugurish, tezlashish, sakrash, kurashish va shu singarilar); boshqa
46 tomondan – o’yin vaqti 90 daqiqa davom etadiki, bu o’rtacha ishga xos xususiyatdir. Agar o’rtacha ishdan iborat trenirovkaning maksimal shiddatdagi ishga salbiy ta’sir qilishini hisobga oladigan bo’lsak, unda futboldagi chidamlilik masalasining juda og’ir masala ekanligi ravshan bo’ladi. Futbolchilardagi chidamlilikni tarbiyalash uslubla-rini aniqlashda ulardagi umumiy va maxsus chidamlilikni bir-biridan farqlash lozim. Umumiy chidamlilik deganda, odatda, ishlarni hatto bir-biridan jiddiy tafovuti bo’lgan ishlarni o’rtacha darajada yoki oshiqmasdan uzoq vaqt bajara olish qobiliyati tushuniladi. Maxsus chidamlilik futbolchilardan talab etilgan sur’atni o’yinning oxirigacha saqlab tura olish qobiliyatida namoyon bo’ladi. Umumiy chidamlilikni rivojlantirish uchun, odatda, uzoq vaqt harakat qilish bilan bog’liq mashqlardan foydalaniladi. Masalan, 800-2000 m ga tez yurish, yugurish, 3-5 km krosslar, chang’ida yurish, suzish va boshqalar. Bu mashqlar o’rtacha sur’atda, hali sportchilar tayyorgarlik davrining dastlabki bosqichida ekanida, ular hali og’ir kuch bilan bajariladigan ishga tayyor bo’lmaganlarida bajariladi. Futbolchi komandada egallagan o’rniga qarab 5,5 dan 10,5 km gacha yo’lni bosib o’tadi. Bunda shiddatli harakatlar (tez yugurish, tezlashish) 5 min vaqtni egallaydi, bu vaqt oralig’ida o’yinchilar 1500 dan to 2500 m gacha masofaga tez, ammo qisqa-qisqa qilib uzunligi 7-15-24 m dan yuguradilar. Shu orada ular sekinroq yugurishga 25 dan 35 minutgacha, qadamlab yurish uchun esa 45 dan 57 minutgacha vaqt sarf-lashadi. Yuzaki qaraganda, o’yinchilar uchun shiddatli bo’lmagan yugurishga ko’proq vaqt sarflangandek ko’rinadi. Ammo bu aslida 5 min ichidagi jadallashish, tez yugurish va to’p uchun kurashga sarf bo’lgan juda katta kuch- quvvatni qoplashga ketadigan vaqtdir. Agar futbolchi faoliyati kuchli ruhiy zo’riqish vaziyatida va ulkan his-hayajon bilan o’tishini hisobga oladigan bo’lsak, bunga ham ozmuncha kuch-quvvat sarflan- maydi. Biroq o’yin faoliyatini tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, kuchli harakat faoliyatidan keyin bo’ladigan tanaffuslarda umumiy dastlabki holatni tiklab olish uchun ularda etarlicha vaqt bo’lar ekan. Binobarin, o’yinchilarni xuddi ana shunday
47 faoliyat turiga tayyorlash kerak. Ba’zan mashg’ulotdagi ish hajmiga qarab, uning sifatini belgilashadi, bu batamom noto’g’ri. Katta hajmdagi yuklamani bajarishning o’zi maqsad qilib olinmasligi va epchillikni tarbiyalashning asosiy vositasi deb qaralmasligi lozim.
Ko’p yillik mashg’ulotning barcha bosqichlarida texnik usullar va taktik harakatlarga o’rgatish jarayoni uzluksiz davom etadi. Maqsadga muvofiq texnikaning barcha tomonlarini biomexanika qonunlaridan foydalanish asosida va shug’ullanuvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda puxta o’zlashtirish o’yin faoliyatining murakkab sharoitlarida texnikaning muvaffaqiyatli qo’llanishini oldindan belgilab beradi. Mukammal o’yin ko’nikmalarining shakllanishi yosh futbolchilarning yuqori darajadagi jismoniy tayyorgarligiga asoslanadi. Futbolchilarni o’qitish va ularning malakalarini takomillashtirish bosqichlarida jismoniy tarbiyaning odatdagi uslublari: mashqlar, o’yin, musobaqa uslublari, ko’rsatmalilikni ta’minlash, og’zaki nutqdan foydalanish, xatolarni tuzatish uslublaridan foydalaniladi. Barcha uslublar bir-biri bilan yaqindan bog’liq holda qo’llaniladi. Biroq ulardan foydalanishning foizli nisbati ko’pgina omillarga: o’qitish bosqichi hamda vazifalariga, shug’ullanuvchilarning yosh va individual xususiyatlariga, ularning tayyorgarlik darajasiga bog’liq bo’ladi. O’qitish jarayonining tuzilishi Alohida texnik usul va taktik harakatni o’rganish quyidagi bosqichlarga ajratiladi: – dastlabki o’rganish; – chuqur o’rganish;
48 – mustahkamlash va yanada takomillashtirish. Har bir bosqich bir qator xususiyatlarga ega bo’lib, shu xususiyatlarni hisobga olgan holda konkret vazifalar qo’yiladi va o’qitish (o’rgatish)ning ratsional uslubikasi tanlanadi. Dastlabki o’rganish. Bu bosqichning asosiy maqsadi – o’rgatilayotgan usul yoki harakat asoslarini o’zlashtirib olish. Konkret bir harakatni uning asosiy variantida bajarish ko’nikmalarini shakllantirishdagi dastlabki urinishlar bosh miya qobig’ida dinamik stereotip hosil qilishga qaratilgan va bosh miya qobig’idagi nerv jarayonlarining irradiatsiyasi bilan xarakterlanadi. Bolalarda ichki tormozlanish etarlicha rivojlanmagan bo’ladi. Bularning hammasi ko’pincha o’rganilayotgan harakatning kinematik va dinamik xarakteristikalarining noaniq esga tushirilishiga, uning ritmining beqarorligiga. Kerak bo’lmagan qo’shimcha harakatlarga sabab bo’ladi. Mazkur bosqichning asosiy vazifasi – shug’ullanuvchilarda bajarilayotgan harakat va shu harakat asosiy elementlarining yaxlit tasavvurini (ko’rish orqali) va harakat sezgisini paydo qilish, harakat ko’nikmalarini shakllantirish xususiyatlarini hisobga olgan holda hal etiladi. Harakatni dastlabki o’rganish u bilan tanishishdan boshlanadi. Bunga uslublar kompleksi yordamida erishiladi. Og’zaki tushuntirish, ko’rsatish va mashq uslublaridan foydalaniladi. Og’zaki tushuntirishda harakatning aniq terminologik nomi beriladi, uning ahamiyati va o’yin sharoitlarida qo’llaniladigan o’rni haqidagi ma’lumotlar aytiladi, bajarish printsiplari tushuntiriladi. Bolalar diqqat-e’tiborining beqarorligi, hajmi esa kichikligi sababli tushuntirish aniq, qisqa va obrazli bo’lishi kerak. Ikkinchi signal sistemasi orqali hosil qilinadigan ko’ruv tasavvurlari ko’rsatmalilikni ta’minlash uslublaridan foydalanish bilan to’ldiriladi. Bular birinchi signal tizimi orqali ta’sir etib, o’rganilayotgan harakatlarning konkret obrazlarini hosil qilishga yordam beradi. Bevosita namoyish qilish (ko’rsatish) ko’rsatmalilikni
49 ta’minlashning asosiy uslubidir. Namoyish qilish faqat tashqi formasi bo’yichagina namunali bo’lishi kerak emas. Harakatning muvaqqat, fazoviy va kuch xarakteristikalarini optimal ravishda qayta esga olib boriladi. Bu esa harakatning tez va puxta idrok qilinishini ta’minlaydi. Harakat sezgilarini hosil qilish uchun mashq uslublaridan foydalaniladi. O’rganilayotgan harakat nisbatan doimiy va soddalashtirilgan sharoitda esga tushiriladi. Futbol o’yini texnikasi va taktikasini o’rgatishda ko’proq yaxlit mashq uslubidan foydalaniladi, chunki harakatlarni bo’laklarga bo’lib yuborish ko’pincha ularning mohiyatini qo’pol ravishda buzishga olib keladi. Takrorlash me’yorini aniqlashda yangi, koordinatsion jihatdan murakkab mashqlar yosh futbolchilarda tegishli nerv markazlarining charchashiga sabab bo’lishini hisobga olish lozim. Shuning uchun mazkur bosqichda mashqlarni seriyali takrorlash juda samarali bo’ladi. O’rganuvchilar har birida 8-10 ta takrorlashi bo’lgan 2-3 seriyani bajaradilar. Seriyalar oralig’idagi intervallar dam olish uchun etarli bo’lishi kerak. Ulardan zarur fikrlarni aytish va mashqni takroriy ko’rsatish uchun ham foydalanish mumkin. Yangi materialni o’rganish keyingi 3-5 ta dars mobaynida davom ettiriladi. Download 316.38 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|