Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

M aishiy-hayotiy ertaklar. Bu ertaklarning m azm uni bevosita real 
hayotga bog‘liqdir. U larda real ijtimoiy voqelik hayotiy uydirma 
asosida tasvirlanadi, hayotiy real kishilar bosh qahram on bo‘lib keladi. 
M aishiy-hayotiy ertaklar ortiqcha uydirm alardan deyarli xoli bo'Iib, 
ularda ayrim hollardagina fantastik detallar uchrashi mumkin.
M aishiy-hayotiy ertaklarda voqelik m akoni aniq shahar yoki 
qishloqda kechadi, aniq qahram on ishtirokida yuz beradi. U lar 
m azm un-m undarijasi va g ‘oyaviy yo‘nalishi, obrazlariga ko‘ra sehrli- 
fantastik va hayvonlar haqidagi ertaklardan farq qiladi. Ularda aniq 
shaxsning o ‘z aql kuchi, tadbirkorligi, chidam va m atonati, yuksak 
insoniy fazilatlari tufayli murod-maqsadiga yetishuvi ko‘rsatib beriladi. 
Shu sababli m a ish iy -h ay o tiy ertak lar sujetini ijtim oiy-m aishiy 
m azm undagi voqelik tashkil etadi. Ularning aksariyatida jamiyatdagi 
ijtimoiy kam chiliklar, nosozliklar, m ehnat ahHning hukm ron tabaqa 
vakillaridan noroziligi umum lashm a obrazlarda ochib beriladi. Bunday 
ertaklarning aksariyati tanqid qilishga asoslanganligi tufayli shartli 
ravishda hajviy ertaklar deb yuritiladi. Biroq aytish joizki, maishiy 
ertaklarning barchasi ham tanqidga asoslanmagan, shu vajdan bunday 
ertaklar o ‘zbek folklorshunosligida shartli ravishda tanqidga asoslangan 
ertaklar tarzida yuritiladi.
Hajviy-m aishiy ertaklar asosida o ‘tkir satira yoki zavqbaxsh kulgi 
(yum or) — yotadi. B unday ertaklar hajm an ixcham , m azm unan 
lo ‘nda b o ‘ladi.
Satirik ertaklar yum oristik namunalarga nisbatan ko‘proqdir. U lar 
sinfiy m unosabatlar keskinlashuvi sharoitida yaratilgan. Bu xildagi 
ertaklarning o ‘z qahram onlari bor. Bular - Kal, kam bag'al sodda 
d e h q o n va d o n o qiz, K o ‘sa va boshqalar, u lar k o ‘p hollarda 
kam sitilganlam ing um um lashm a siymolari. Bu safda N o ‘xatpolvon 
h am bor. Bu perso najlar hajviy-m aishiy ertaklar tarkibida k o ‘p 
holatlarda xasis boy, o ch k o ‘z, savodsiz qozi, zolim podsho, berahm 
qaroqchi singari hu k m ro n tabaqa vakillariga zid q o ‘yilib tasvirlanadi.

---

Hajviy-maishiy ertaklarda ko‘chma m a’noli savol-javoblar, topishmoq 
aytishuvlari, so‘z o ‘yinlari shaklida qurilgan dialoglar asosida raqib 
tarafning kamchiliklari ochib tashlanadi. U larda personajlarning 
portretini tasvirlashga alohida e ’tibor qilingan, aniqrog‘i, sajiyasining 
ijobiymi yoki salbiyligiga qarab uning portreti chizilgan.
Satirik ertaklarda ko‘p hollarda sinfiy ziddiyatlar ifodasi kengroq 
mavqeda turadi.
Ertaklar xalqning necha-necha ming yilliklar davomidagi hayotiy 
tajribalarini umumlashtirgan holda uning ijtim oiy ongida, estetik 
d id id a . a x lo q iy q a r a s h la r id a , e ’tiq o d id a k e c h g a n o ‘s is h - 
o ‘zgarishlaming badiiy tarixi sifatida ayricha aham iyat kasb etgan. 
Shu bois hozir ham miriqib tinglanadi, sevilib o ‘qiladi, eng muhimi, 
navqiron avlodning ma'naviy-axloqiy kamol topishida beqiyos ta ’sir 
ko‘rsatib kelmoqda.
M avzuni mustahkamlash uchun savollar:
1. M if xalq og‘zaki ijodining qaysi taraqqiyot bosqichida paydo 
bo‘lgan?
2. Mifning afsonadan farqi nimada?
3. M if ta b ia ti haqida du n y o fo lk lo rsh u n o sla ri q an d ay fikr 
bildirishgan?
4. 0 ‘zbek mifologiyasining shakllanishi va taraqqiyoti haqida 
nim alar bilasiz?
5. Qanday mifologik obrazlar yaratilgan va ular qanday badiiy 
talqin etiladi?
6. Afsonada hayot voqeligi qanday aks ettiriladi?
7. Afsona ertak va rivoyatdan qaysi xususiyatlari bilan ajralib 
turadi?
8. Mifologik afsonalaming o ‘ziga xosligi nim ada?
9. Tarixiy afsonaning alohida belgisi nim ada ko‘rinadi?
10. Rivoyatlarda voqelik qanday bayon etiladi? Retrospektivlik 
nima?
11. Rivoyat bilan afsonaning 
0‘xshashligi va farqi nimada?
12. N aqlning asosiy belgilarini nim alar tashkil etadi?
13. N aqllar shakl va mazmuniga ko‘ra qanday turlarga b o ‘linadi?
14. Qaysi m ashhur o ‘zbek naqllarini bilasiz?
15. «Afandi» so‘zi qaysi tildan olingan va qanday tarixga ega?

---

16. Latifa janri qachon paydo b o ‘lgan?
17. Latifaning janriy belgilari nim alardan iborat?
18. Latifalarning lokal ijrochiligi qanday xususiyatlarga ega?
19. E rtaklar qay tartibda ijro etiladi?
20. E rtaklam ing janriy belgilari nim alardan iborat?
21. Ertaklarda a n ’anaviy kirish va boshlama m unosabati qanday?
22. Sehrli-fantastik ertaklar qanday xususiyatlarga ega?
23. H ayvonlar haqidagi ertaklar-chi?
24. M aishiy-hayotiy ertaklar-chi?
25. E rtaklam ing axloqiy-tarbiyaviy aham iyati nim ada?
26. Tubandagi tayanch tushunchalamx izohlang: mif, mifologiya, 
mifologik ta sa w u r, arxaik mif, etiologik miflar, m um toz miflar, 
dualistik miflar, kul’t miflari, mifologik obrazlar, afsona, mifologik 
afsona, tarixiy afsona, diniy afsona, toponim ik afsona, kosmogonik 
a fso n a , g e n e o lo g ik a fso n a , m ifo lo g ik o b raz, riv o y a t. roviy, 
retrospektivlik, etn o n im ik , oykonom ik, gidronom ik, oronim ik, 
nekronimik rivoyatlar, naql, zarbulmasal, sinkretik naql, latifa, anekdot, 
ertak, a n ’anaviy kirish (zachin), boshlam a, ekspozitsiya, tugun, 
tugallama, xayoliy uydirma, hayotiy uydirma, sehrli raqam , totem, 
dem onologik personaj, antropom orfizm , metamorfoza, epik motiv.
27. T ubandagi testlardan to ‘g ‘ri javoblarni aniqlang.
1. M iflarda inson — buqa G avom ard ko‘rinishida tasvirlanadigan 
obraz qaysi?
A) Axriman.
B) K ayum ars
D) Jam shid (Yima).
E) O dam i Od.
F) A naxita.
2. Qaysi javobda fol’klom ing eng qadimiy janri ko‘rsatilgan?
A) Q o'shiq.
B) Latifa.
D ) Mif.
E) Lof.
F) D oston.
3. Q adim gi odam ning borliq, olam jum boqlari, tabiat va koinot 
sirlarini bilishga intilishi, bu boradagi ilk tasaw ur-tushunchalari, 
xudolar, pahlavonlar haqidagi qarashlari asosida paydo b o ‘lgan xalq

---

hikoyalari qanday janriy nom bilan yuritiladi?
A) Mif.
B) Ertak.
D ) Topishmoq.
E) Doston.
F) Naql.
4. Xalq og‘zaki nasri nam unasi ko‘rsatilgan javobni belgilang.
A) Doston.
B) Lapar.
D ) Qo‘shiq.
E) Askiya.
F) Mif.
5. Hayot voqeligini xayoliy uydirmalar asosida bayon etuvchi 
og‘zaki asarlar qanday nomlanadi?
A) Afsona.
B) Ertak.
D) Rivoyat.
E) Naql.
F) Doston.
6. Afsonalami kim «Haqiqatdan xabar beruvchi yolg‘on hikoyalap> 
deb ta ’riflagan?
A) K.Imomov.
B) M .Jo‘rayev.
D ) Beruniy.
E) Aristotel.
F) M.Koshg‘ariy.
7. 0 ‘tm ishda «saw» so‘zi bilan yuritilgan folklor janri qaysi?
A) Afsona.
B) Rivoyat.
D ) Ertak.
E) Doston.
F) Q o‘shiq.
8. Professional ijrochilikka asoslanm agan, keng omm aviy ijro

---

etiJuvchi ja n r ko‘rsatilgan javobni belgilang:
A) Doston.
B) Ertak.
D ) Afsona.
E) Kinna.
F) Terma.
9. U rug‘ - qabila, xalq va elatlarning kelib chiqishi va nom lanishi 
haqida hikoya qiluvchi afsonalar qanday nom bilan yuritiladi?
A) Toponim ik afsonalar.
B) G eneologik afsonalar.
D) Mifologik afsonalar.
E) Tarixiy afsonalar.
F) Diniy afsonalar.
10. Qaysi epik janr hayotiy voqealami hayotiy uydirmalar vositasida 
aks ettiradi?
A) Rivoyat.
B) Mif.
D) Afsona.
E) Doston.
F) Ertak.
11. «To'maris» va «Shiroq» afsonalari qaysi janrda yaratilgan?
A) Tarixiy q o kshiq.
B) Tarixiy afsona.
D) Doston.
E) Rivoyat.
F) Ertak.
12. Aholi yashaydigan joylar nom ining kelib chiqish sabablarini 
izohlovchi rivoyatlar qanday nom bilan yuritiladi?
A) Tarixiy rivoyatlar.
B) G id ro no m ik rivoyatlar.
D) O ykonom ik rivoyatlar.
E) O ronim ik rivoyatlar.
F) E tnonim ik rivoyatlar.
13. Qaysi jan rd ag i folklor asarining yakunida qissadan hissa

---

chiqariladi?
A) Ertakda.
B) Afsonada.
D ) Naqlda.
E) Dostonda.
F) Rivoyatda.
14. Naqllarning yuzaga kelishi va shakllanishida qaysi folklor janrlari 
m uhim manba sifatida xizmat ko‘rsatadi?
A) Ertaklar va dostonlar.
B) M aqollar va ertaklar.
D ) Afsona va miflar.
E) Q o‘shiqlar va ertaklar.
F) Rivoyatlar va latifalar.
15. Qaysi folklor janri yaqin va 0 ‘rta Sharq xalqlari orasida 
«Zarbulmasal» deb yuritiladi?
A) Ertak.
B) Naql.
D ) Afsona.
E) Rivoyat.
F ) Latifa.
16. M uhokamaga sabab bo‘lgan voqeani tasdiqlash yoki axloq 
qoidalarini buzib ish yuritayotgan shaxsni ogohlantirish uchun 
aytiladigan folklor asari qanday nom bilan yuritiladi?
A ) Maqol.
B) Ertak.
D ) Naql.
E) Doston.
F) Afsona.
17. Yagona hajviy qahram on obrazi bilan bog‘liq jan r qaysi?
A) Lof.
B) Latifa.
D ) Askiya.
E) Naql.
F) Satirik qo‘shiqlar.

---

18. Yechimi tasodifan ko‘tarilgan kulgi-qahqaha yoki so‘z o ‘yiniga 
asoslangan ja n r ko‘rsatilgan javobni belgilang:
A) Yig‘i.
B) Ertak.
D ) Topishmoq.
E) Latifa.
F) Naql.
19. Q oraqalpoq latifalari qahram oni nom i qaysi javobda to ‘g‘ri 
ko‘rsatilgan?
A) 0 ‘mirbek.
B) Aldar ko‘sa.
D ) Mullo Nasriddin.
E) Kal.
F) Bahlul.
20. 0 ‘zbek latifalarida N asriddin afandi obrazini maxsus tarzda 
tadqiq qilgan folklorshunos kim?
A) B.Sarimsoqov.
B) K.Imom ov.
D ) F.Y o‘Jdosheva.
E) H.Razzoqov.
F) M .Jo‘rayev.
21. Dastlab «etuk» shaklida yuritilgan ja n r qaysi?
A) Maqol.
B) Afsona.
D ) Rivoyat.
E) Ertak.
F) Naql.
22. Qaysi ertaklarning sujetida inson zoti aralashmaydi?
A) H ayvonlar haqidagi ertaklarda.
B) Sehrli ertaklarda.
D) M aishiy ertaklarda.
E) Satirik ertaklarda.
F ) Bunday ertaklar yo‘q.

---

23. «Mitti polvonlar» haqidagi ertaklar ularning qaysi ichki turiga 
m ansub hisoblanadi?
A) Sehrli ertaklarga.
B) Hajviy ertaklarga.
D ) Majoziy ertaklarga.
E) Maishiy ertaklarga.
F) Q ahramonlik ertaklariga.
24. Maishiy ertaklaming bosh qahram oniga xos b o ‘lm agan belgi 
qaysi javobda ko‘rsatilgan?
A) Aqlli.
B) Tadbirkor.
D ) Sirli kuchga ega.
E) Odobli.
F) Bahodir.
25. « 0 ‘zbek satirik ertaklari» kitobining muallifi kim?
A) G ‘.Jalolov.
B) M.Afzalov.
D ) B.Karimov.
E) K.Imomov.
F) M .Jo‘rayev.
M ustaqil o ‘qish uchun adabiyotlar:
1. Abu Ali Ibn Sino haqida afsonalar, rivoyatlar, hikoyalar. 
T o‘plovchi A.Irisov. Т.: «Yosh gvardiya», 1980.
2. AUomalar ibrati. To‘plovchi M. Murodov. Т.: «Yosh gvardiya», 
1982.
3. Asotirlar va rivoyatlar 1-kitob. T o ‘plab, nashrga tayyorlovchilar: 
M .M urodov, M.Shayxova. Т.: «Yosh gvardiya», 1991.
4. Afzalov M .I. 0 ‘zbek xalq ertaklari haqida. Т.: «FAN », 1964.
5. Басилов B.H. Культ святих в Исламе. М.:, Н аука, 1970.
6. Bobolardan qolgan naqllar. T o 'plab, nashrga tayyorlovchilar: 
M .Jo‘rayev, U.Sattorov Т.: «FAN», 1998, 35-41-b.
7. G o ‘zalov F. Sehrli ertaklarda evrilish va uning arxaik shakllari.

---

- 0 ‘TA, 1989, 4-son. 48-52-b.
8. Д а в л а т о в К. О п р о и с х о ж д е н и е и з н а ч е н и и о б р а за
Н асридди на афанди. В сб.В опросы узбекской литературы. Т., 
1959, ст.445-459.
9. Д ъ якон овИ .М .А рхаи ческие мифы Востока и Запада. М .,
1990.
10. Y o‘ldosheva F .O ‘zbek latifalarida N asriddin afandi obrazi. 
Т.: «FAN», 1979.
11. Jalolov G ‘. 0 ‘zbek xalq ertaklari poetikasi. Т.: «Fan», 1976; 
0 ‘zbek folklorida janrlararo munosabat. Т.: «Fan», 1979; У збекский 
народн ы й сказочны й эпос. Т.: «FAN», 1989.
12. Jabbor Eshonqul. Folklor: Obraz va talqin. Qarshi: «Nasaf», 
1999. Yana: Epik tafakkur tadriji. T, 2006.
13. Jum ayeva S. H ayvonlar haqidagi ertaklarning spesifikasi. -
0 ‘TA, 1996, 2-son, 30-33-b.; Hayvonlar haqidagi ertaklarning sujet 
va m otivlari. — 0 ‘TA, 1996, 5-son, 36-37-b.
14. Jum an az aro v U . A fsona va rivoyat ja n rla rin in g
o ‘zaro 
m unosabati. - 0 ‘TA, 1989, 6-son, 45-47- b.; Xalq prozasi va tarix. 
Т.: «FAN», 1989; Tarix, afsona va din. Т.: « 0 ‘zbekiston», 1990; 
0 ‘zbek folklori va tarixiy voqelik. Т.: «FAN», 1991. Xalq prozasi va 
ijtim oiy hayot. Jizzax, 2000.
15. J o ‘rayev М ., Shom usarov Sh. 0 ‘zbek mifologiyasi va arab 
folklori. Т., 2001.
16. J o ‘rayev M. J o ‘rayev M. 0 ‘zbek xalq ertaklarida «sehrli» 
raq am lar. Т.: «FA N », 1991; 0 ‘zbek xalq taqvim i va mifologik 
afsonalar. Т., 1994; 0 ‘zbek xalq samoviy afsonalari. Т.: «FAN», 
1995; 0 ‘zbek xalq nasri janrlarini tasnif qilish m ezonlari.- 0 ‘TA, 
1996, 5-son. 30-36-b.
17. J o ‘rayev М ., N arziqulova M. Mif, folklor va adabiyot. Т., 
2006.
18. J o ‘rayev M , Saidova R. Buxoro afsonalari. Т.: «Xalq merosi», 
2002
.
19. Im om ov K., M irzayev Т., Sarimsoqov B., Safarov O. 0 ‘zbek 
xalq og‘zaki poetik ijodi / / Darslik. Т.: « 0 ‘qituvchi», 1990, 45-50-b.
20. Imomov K. Afsona janri. - 0 ‘TA, 1976, 4-son, 68-72-b.; O'zbek 
xalq prozasi. Т.: «FAN», 1981; Afsonalar. 0 ‘zbek folklori ocherklari.
2 -to m . Т.: «FAN », 1981, 3-31 ~b.; « 0 ‘gay qiz» tipidagi turkum
ertaklarning ayrim xususiyatlariga doir. — 0 ‘TA, 1997, 3-son, 33-37-

---

b.; Yig‘i magiyasi. - 0 ‘TA, 2001, 2-son, 60-62-b.
21. М елетинский Э.М. П оэтика мифа. М ., 1976.
22. Mirzayev Т., Safarov О., 0 ‘rayeva D. 0 ‘zbek xalq og‘zaki 
ijodi xrestomatiyasi. 0 ‘quv qo'llanm a. —Т.: «Aloqachi», 2008.
23. Mifi narodov mira. М., 1992.
24. Murodov M. Afsonalarda shoir siymosi .- 0 ‘TA, 1967, № 4, 
24-28-b.
25. Murodov М., Shayxova H. Hayotbaxsh xayollar. Т.: «Yosh 
gvardiya», 1985.
26. Razzoqov H. 0 ‘zbek xalq ijodida satira va yumor. Т.: «FAN», 
1965.
27. Rahm onovT. M if diffuziyasi va epik motivlar.—» 0 ‘TA», 1994,
3-so n,17-216.
28. Rahmonova M. 0 ‘zbek xalq tarixiy afsonalari. Т.: «FAN», 
2001
.
29. СнесаревГ.П. Хорезмские легеиди как источник по истории 
религиозных культов Средний Азии. М.: Н аука, 1983.
30. С теблин-К ам енский М .И .М иф .Л ., 1976.
31. Sarimsoqov В. E pikjanrlar diffuziyasi / / 0 ‘zbek folklorining 
epik janrlari. Т., 1981, 97-149-b.
32. Sattorov U. Toponimik rivoyatlarning o ‘ziga xos xususiyatlari.- 
O T A , 2000, 6- son, 36-38-b. Yana: O ronim ik riv o y atlar.-0 ‘TA, 
1999, 5-son, 4 1 -b.
33. Safarov O. Shirinqishloqlatifalariga oid ayrim qaydlar-Kitobda: 
Shirinqishloq latifalari. «Buxoro» nashriyoti, 1994, 3-17- b.
34. Safarov O ., Jum ayev A. 
T o ‘m arisning vatani qayer? — 
Tafakkur, 2005, 4-son, 68-72-b.
35. Ubayd Zokononiy, M uham m ad Avfiy, Faxriddin Ali Safiy, 
Abul Faroj. Hikoyat va rivoyatlar. Т.: FASN, 1983.
36. Umarov S. Rivoyat va hayot. Т.: «FAN», 1988. Yana: Rivoyat 
va tarix. - 0 ‘TA, 1983, 2-son.
37. El desa Navoiyni... / / H azrat M ir A lisher Navoiy haqida 
rivoyatlar. T o‘plab nashrga tayyorlovchi M .Jo‘rayev. Т.: «C ho‘lpon»,
1991.
38. Egamov X. Sovet sharqi turkiy xalqlari ertakchilik a n ’analari 
aloqalari tarixidan ocherklar. Т.: « 0 ‘qituvchi», 1982.
39. Yusupov J. Xorazm ertagi va hayot haqiqati. Т.: «Fan», 1997.; 
Yana: Xorazm ertaklari poetikasi. U rganch, 2005.

---

Adabiy m anbalar:
1. Ajoyib hangom alar. Т.: G ‘A SN , 1974.
2.Afandi latifalari. To'plab nashrga tayyorlovchilar: B.Sarimsoqov, 
F.Yo'ldosheva. Т.: G ‘ASN, 1990. Shu kitobga taqriz. F.Qilichev. 
Am ir T em ur laqm a b o ‘lganmi? — O lz AS. 1990, 20-iyul.
3. A fandining 24 qiyofasi / / Jah o n xalqlari latifalari. N . Aminov 
taijim asi. «Sharq» AM AKK bosh tahririyati, 2001.
4. G abrovo latifalari. M. Xudoyqulov tarjimasi. Т., 1977.
5. Latifalar. 0 ‘XI. K o‘p tom lik, Т., 1971.
6. M ing b ir kulgi / / Sharq xalqlari latifalari Т.: 0 ‘zdavnashr, 
1962.
7. M ing bir kecha / / Arab ertaklari . Т.: G ‘ASN, 1986.
8. M uham m ad Avfiy. N odir hikoyatlar. Т.: G ASN, 1977.
9. Faxriddin AJi Safi. L atofatnom a, Т., 1976.
10. O ln m irilik tarsaki / / Juh o latifalari. Т.: G ‘ASN, 1972.
11. H ikm atli latifalar. Т.: «C ho‘lpon», 1996.
12. « 0 ‘zbek xalq ijodi» ruknida G ‘ASN tom onidan nashr etilgan 
ertaklar to ‘plamlari: «Suv qizi» (1966), «Oltin olma» (1966), «Gulpari» 
(1969), «Kulsa-gul», «yig‘lasa-dur» (1983), «Oltin beshik» (1985), 
«Zum rad va Qimm at» (1988), «Luqm oni hakim» (1998).
13. « 0 ‘zbek xalq fantastikasi» ruknidagi to ‘plamlar: «Oymomoda 
ajdaho» (1-kitob, 1983), «Qora dev» (2-kitob, 1984), «lion pari « (3- 
kitob, 1985), «Yonardaryo» (4 k ito b , 1986), «Samo tulpori» (5-kitob, 
1987), «Guliqahqah» (6-kitob, 1988), «Sehrli qiz» ( 7-kitob, 1989).
14. Qadim gi afandi latifalari. Т.: A. Qodiriy nomidagi «Meros» 
nashriyoti, 1993.

---