Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

Dostonlarda an 'anaviy uslub va poetik shakllar. A srlar b o ‘yi 
ishlangan, puxtalangan xalq badiiy a n ’anasi va kuylovchi ijodiy 
faoliyati birligida vujudga kelgan dostonlarda a n ’anaviy uslub unsurlari 
va poetik shakllar asosiy o ‘rin tutadi. D ostonchining individual 
m ahorati, ijodchi va ijrochilik faoliyati faqat m ustahkam badiiy 
a n ’ana doirasida nam oyon bo‘ladi.
Dostonlam ing kompozitsion tuzilishini umumiy an ’anaviy andaza 
-- o ‘rni bilan o‘zaro almashinib turadigan nazm va nasriy m atnlar 
tashkil qiladi. Bunday umumiy qolip bir qator turkiy xalqlar eposlari 
uchun ham xosdir. Dostonlardagi she’rlar, asosan, 7, 8 va 11 hijoli 
barm oq vaznida bo‘lib, turoqlam ing o ‘zgarib turishi, band tuzilishi 
va qofiyalanish sistemasiga ko‘ra o ‘ziga xos xususiyatga ega. 7, 8 
hijoli vazn voqealarning jadal rivojlanishi tasvirida qo‘llaniladi, ular 
tezlikni bildiradi. Q ahram onlam ing otda safari, jang m anzaralari, 
qizlaming sayribog‘ yurishlari, xabar va chaqiriqlar, bazm va o ‘tirishlar

---

tasviri qisqa she’rlarda beriladi. Masalan:
Q ulon yurmas yerlardan 
Quvib o ‘tib boradi.
Bulon yurmas yerlardan 
Buvib o ‘tib boradi.
Q arsoq yurmas yerlardan 
QaJqib o ‘tib boradi.
Bo‘ri yurmas yerlardan 
Bo‘zlab ketib boradi...
Agar bu tasvim ing d o ‘mbira bilan kuylanishi tinglansa, otlam ing 
tuyog‘idan chiqayotgan do‘pir-do‘pir, jang suroni eshitilib turadi.
U zun vaznli ( I I hijoli) she’rlar harakatning tinch, ohistaligini 
bildiradi. Q ahram onlarning monolog, dialoglari, ta ’rif-tavsiflar shu 
vaznda beriladi:
— M en zulfimni toblab-toblab o'rgali, 
llojim yetmaydi jonim bergali,
Z indonning ichida to ‘ram bormisan,
Baxti qora yoring keldi ko‘rgali.
— T o r zindonda yotib doim huv dedim,
Kim o ‘tsa boshim dan osh ham suv dedim, 
O m onat er, yo‘lay ko‘rm a qoshima,
Ajalning otini m indim , chu dedim.
X alq d o s to n la rid a qisqa s h e ’rlarg a n isb a ta n u zu n s h e 'r la r
ko‘pchilikni tashkil etadi va asosiy o 'rin tutadi. Bunday vazniy 
o ‘zgarishlar dostonlarning m azm uni bilan, qahram onlarning xatti- 
harakati va holati bilan bevosita bog‘liq ekanligini kolrsatadi.
D ostonlarning nasr qismi ham o ‘ziga xos. U lar vaznli ham da 
sajlangan:
«Ravshanxon bu bog‘ devorlariga qarasa, tik paxsasini ishlagan, 
devorini tagini g'ishtlagan, juda m ahkam qilib tashlagan, devorlarni 
ganchlagan; to ‘g‘riga ketgan rastalar, devorlarda guldastalar, juda 
o ‘xshatibdi ustalor. K o‘rgan xasta, ko‘rmagan havasda, gul ekilgan 
baland-pastda, gulni desang dasta-dasta, tevaragi yong'oq, pista, 
qilgan ham jud a usta»,
D ostonlarda nazm va nasr badiiy vazifasi jihatidan deyarli teng 
huquqqa ega. U larning har binning o‘z o ‘m i, o 'z vazifasi bor. Biroq 
tasviriylik va hajm nuqtayi nazaridan nazm nasrdan ustunlik qiladi.
D ostonlarning mavzusi, sujeti, ko‘pchilik motivlari a n ’anaviy va 
doim iy boyish bilan birga, ko‘pgina sujet vaziyatlari, m atndagi bir

---

qancha parchalar ham umumiy va barqarordir. D ostondan dostonga 
aynan yoki ayrim o'zgarishlar bilan «ko‘chib yuradigan» bunday 
parchalar um um iy tipik o ‘rinlar yoki epik klishelar deb yuritiladi. 
D ostonlarning boshlamasi (zachini) va tugallamasi, qahram onga 
nasihat, ot ta ’rifi va otni egarlash, otda safar, jang tasviri, m aston, 
ko‘sa, Oqqiz singari an ’anaviy obrazlarning portretlari va boshqalar 
epik klishelar hisoblanadi. Egri klishelarni to ‘g‘ri va o ‘z o ‘rnida 
qo‘llash dostonchining mahorati va iqtidoriga bog‘liq.
D ostonlarda boshlama uch m uhim qismni o ‘z ichiga oladi, ya’ni 
boshlam a asarda tasvir etiladigan voqeaning uzoq o ‘tm ishga oid 
ekanligini, voqea o ‘m ini va qahram on avlodi shajarasini ko‘rsatadi.
D ostonlarning tugallanm asi optim istik xarakterga ega b o ‘lib, 
qahram onlar faoliyatining yakuni sifatida to ‘y tasviri, adashganlarning 
topishib, murod-maqsadga yetganligini ko‘rsatish bilan tamomlanadi. 
Tugallanm a boshlam adan farqli o ‘laroq ham nasr, ham nazm da 
b e rilis h i m u m k in . A yrim h o lla rd a b a x s h ila r tu g a lla n m a d a
qahram onlam ing murod-maqsadlariga yetganliklarini ko‘rsatish bilan 
birga, 
0‘zlari haqida gapiradilar, tinglovchi va o ‘quvchilarga yaxshi 
istaklar bildiradilar.
D ostonlarda epik klishelar bilan bir qatorda. an'anaviy uslubga 
xos belgilardan yana biri - dostondan dostonga ko‘chib yuruvchi, 
tayyor, qolip holiga kelib qolgan misralar, ikkiliklar, ifodalar—doimiy 
uslubiy shakllar ham muhim o ‘rin tutadi. Masalan: «Xazon b o ’lmay 
bog‘d a gullar so'ldim i, so‘lgan gulga bulbul kelib qo‘ndimi», «Qiyg‘ir 
degan qush o ‘ltirar qiyada», «Ot chopsa gum burlar tog‘ning darasi, 
botim i ingratar nayza yarasi», «U chqur eding qanotingdan qayrilding, 
yugrug b o ‘lsang tuyog‘ingdan toyrilding», «O shiqning fahm idir 
qorong‘i kecha», «Yomg‘ir yog‘sa, halqob yerlar loylansin», «Bahorda 
ochilgan bog‘ning gulisan», «Qizil gul ochilar g‘unchadan g‘uncha».
D oston m azm uni bilan u yoki bu darajada bog‘langan, ayrim 
hollarda aforizmlik xususiyatiga ega b o ‘lgan bunday misralar bandning 
boshida, ba’zan o ‘rtasida kelib, aytuvchining to ‘xtovsiz badihago‘ylik 
qilishiga im kon beradi, qu-yilib kelayotgan fikr oqim ini m ohirlik 
bilan te zro q bayon qilishga yengillik tu g‘diradi. Banddagi boshqa 
m isralar bilan qofiyada m ahkam b o g ‘Iangan bunday qaytariqlar 
dostonchining so‘z topishiga bir oz fursat yaratib, keyingi misralarni 
tezlik bilan ijod qilishga sharoit hozirlaydi.
D o sto n lard a doim iy uslubiy sh ak llar qofiya, vazn talab ig a,

---

q o ‘llanish o ‘rni va vaziyatiga ko‘ra ayrim o'zgarishlar bilan ishlatiladi. 
M asalan, «Alpomish» dostonida «Xazon b o ‘lm ay b o g ‘da gullar 
s o ‘ldimi» satridagi «bo‘imay» so ‘zi «bo‘lib», «bo‘lsa» shaklida; 
«so‘ldimi» so‘zi «so‘lgandir», «so‘lganda», «so‘lgandi», «so‘libdi», 
« so ‘ladi»>, «so‘lm ad i» , « so‘lsin -d a», «so‘lg anm i», « so ‘larm i», 
«so‘lmasa», «so‘lmasin», «so‘lmasmi», «so‘larmikan», «so‘lar deyman» 
shakllarida q o ‘llanilgan.
Yuqoridagilardan tashqari, doimiy epitetlar, o ‘xshatishlar ham 
a n ’anaviy uslubga xos belgilardan hisoblanadi. A n’anaviy uslub va 
baxshilar ijodiy badihasining birligi, o‘zaro aloqasi folklorning asosiy 
x u su siy a tla rid a n b o ‘lib , o g ‘zaki p o e ziy an in g g ‘o y av iy -estetik
m ohiyatini belgilaydi. K o ‘p avlodlar to m o n id an shakllangan va 
bizgacha davom etib kelgan a n ’analar, a n ’anaviy poetik uslub xalq 
og‘zaki ijodining, folklor jarayoninnng asosiy belgilaridan sanaladi. 
Chunki folklor um um lashgan, barqaror a n ’analar doirasida yuzaga 
keladi, yashaydi, rivojlanadi, o ‘zgaradi va saqlanib qoladi.
0 ‘zbek xalq dostonlarining tarixiy-m adaniy aham iyati tengsizdir. 
U xalqimizning o ‘ziga xos badiiy tarixidir. U nda xalqimizning asrlar 
b o ‘yi qilgan orzu -um id lari, porloq kelajak haqidagi o ‘y-fikrlari 
mujassamlashgan.
Demak, doston va dostonchilikdan maqsad mehnatkash ommaning 
kayfiyati va ruhiyatini kuylash, shu ruh va kayfiyatga m os idealdagi 
« b u ru n g ila r» sa b o g ‘i o rq a li baxshi b ila n y u z m a -y u z tu rg an
tinglovchilar doirasining «ko‘nglini botir qilish», ulami yanada ezgulik 
va olijanoblikka yo‘llashdir. Xalq dostonlari miiliy iftixor va o ‘z- 
o ‘zini anglash, vatanparvarlik va do‘stlik va birodarlik tuyg‘ularini 
tarbiyalashda m uhim g‘oyaviy-estetik vazifani o ‘taydi.
Mavzuni m ustahkam lash uchun savollar:
1. D oston atam asining mohiyati nim adan iborat?
2. D oston jan ri o ‘zbek folklorida qanday o ‘rin tutadi?
3. D ostonlam ing yaratilishiga nimalar ta ’sir ko‘rsatgan?
4. X alq d o sto n la ri yozm a adabiyotdagi d o sto n la rd a n qaysi 
xususiyatlari bilan farq qiladi?
5. Baxshi atam asining qo'llanishi va dostonchi baxshilar faoliyati 
to ‘g‘risida nim alar bilasiz?
6. Xalfachilik nim a? Bu san’atining qanday tiplari mavjud?
7. Qissaxonlar kimlar? Ularning repertuarini qanday asarlar tashkil

---

etadi?
8. Baxshilar tayyorlash a n ’anasi qanday talablarga ega?
9. D ostonlar qanday tart ibda ijro etiladi? Ularni kuylashda qanday 
qoidalarga rioya qilinadi?
10. Dostonchilik maktablari qayerlarda mavjud bo‘lgan va ularning 
talantli vakillari kimlar?
11. Dostonlarni kimlar tasnif qilgan?
12. D ostonlar qanday turlarga b o ‘linadi?
13. Dostonlarning har bir turiga xos muhim belgilar nim alardan 
iborat? Birm a-bir misollar bilan izohlang.
14. Dostonlarning kompozitsiyasi va badiiyati haqida nim alar 
bilasiz?
15. Tubandagi tayanch tushunchalam i izohlang: doston, baxshi, 
dostonchi, baxshi repertuari, xalfa, qissaxon, baxshi nag‘malari, 
baxshining «qaynashi», do‘mbira to ‘ntarm oq, baxshi sozlari, epik 
a n ’ana, dostonchilik maktabi, qahram onlik dostoni, rom anik doston, 
jan gn om a doston. kitobiy doston. qahram onlik-rom anik doston, 
ishqiy-romanik doston, maishiy-romanik doston, tarixiy doston, tarixiy- 
fantastik doston, tarixiy-qahram onlik dostoni, yangi dostonlar, 
avtobiografik dostonlar, dostonlarda an ’anaviy uslub, dostonlarda 
epik klishelar, dostonlarda doim iy stilistik formulalar.
16. Tubandagi testlardan to ‘g‘ri javoblarni aniqlang:
1. «Kuntug‘mish» dostonining qaysi tipga mansubligi qaysi javobda 
to ‘g‘ri ko‘rsatilgan?
A) M aishiy-romanik doston.
B) Tarixiy doston.
D) Ishqiy-romanik doston.
E) Kitobiy doston.
F) Jangnom a doston.
2. G o ‘ro ‘g‘lining keksaygan davri va Sulduz to g'ida g‘oyib bo‘lishi 
voqeasi «G o‘ro ‘g‘li» turkum idagi qaysi dostonda tasvirlangan?
A) «Avazxon» dostonida.
B) «Hasanxon» dostonida.
D ) «Nurali» dostonida.
E) «Ero‘g‘li» dostonida.
F) «Rayhon arab» dostonida.

---

3. G o ‘ro ‘g ‘lining o ta-o n a si nom i to ‘g‘ri ko‘rsatilgan javobni 
toping.
A) Ravshan, Bibi Hilol.
B) T o ‘liboy sinchi. Oysha.
D) G anjum bek, Oysha.
E) H ilol Bibi, T o ‘liboy sinchi.
F) R ustam , Bibi Hilol.
4. G o ‘ro ‘g‘lini tarbiyalab voyaga yetkazgan cho‘ponning ismi kim?
A) Ravshan.
B) Qayqubod.
D) Qultoy.
E) Rayhon.
F) Rustam.
5. X orazm versiyasidagi « G o ‘ro ‘gkli» turkum i dostonlarining 
miqdori qancha?
A) 40 d an ziyod.
B) 20 d an ortiq.
D) 100 dan ortiq.
E) 38 ta.
F) 120 dan ortiq.
6. G o ‘ro ‘g ‘Ii va C ham bil yurtining doimiy tashqi dushm anlari 
kimlar?
A) R ayhon arab, Bektosh arab, Xunxorshoh.
B) S hohdorxon, R ayhon arab, Bektosh arab.
D) A hm ad Sardor, Shohdorxon, Rayhon arab.
E) H asanshoh, Shodm onbek, Xunxorshoh.
F) D oniyorxo‘ja, Shodm onbek, Bektosh arab.
7. «K untug‘mish» dostonida yozma adabiyotga xos qaysi jan r 
nam unalari uchraydi?
A) G ‘azal.
B) Ruboiy.
D ) Tuyuq.
E) M uxamm as.

---

8. Tarixiy voqealar va shaxslar nomi bilan bog‘langan dostonlar 
qaysi javobda to ‘g‘ri sanalgan?
A) «Oychinop>, «To‘lg‘anoy».
B) «Oysuluv», «Alpomish».
D) «Go‘ro ‘g‘li», «Rayhon arab».
E) «Tulumbiy», «Alpomish».
F) «Nurali», «Xurshidoy».
9. Qissa, hikoya, sarguzasht, t a ’rif va m aqtov m a ’no larid a 
ishlatiladigan folklor atamasini aniqlang:
A) Naql.
B) Afsona.
D) Rivoyat.
E) Doston.
F) Ertak.
10. 0 ‘zbek folklorining eng yirik hajmli jan ri qaysi?
A) Ertak.
B) Doston.
E) Rivoyat.
D) Afsona.
F) Tarixiy qo‘shiq.
M ustaqil o'qish uchun adabiyotlar:
1. Alpomish. 0 ‘zbek xalq qahram onlik dostoni. Т.: «Sharq», 1998.
2. Alpomish. 0 ‘zbek xalq qahram onlik eposi. Akademik nashr. 
Т.: «FAN», 1999.
3. Alpomish. Bekmurod Jo ‘raboy o ‘g‘li varianti. Т.: «FAN», 1999.
4. Alpomish. Berdi baxshi varianti. Т.: «Yozuvchi», 1999.
5. Alpomish. Po‘lkan shoir va Ergash Jum anbulbul o ‘g‘li varianti. 
Т.: «Yozuvchi», 1999.
6. Alpomush. Yadgor. Saidmurod Panoh o lgli va Fozil Yo‘ldosh 
o ‘gli varianti. Т.: «Yozuvchi», 2000.
7. Balogardon. 0 ‘XI. Т.: G ‘ASN, 1986.
8. Bahrom va G ulandom . O 'X l. Т.: G ‘A SN , 1986.
9. G ulnor pari. O lXl. Т.: G ‘ASN, 1967.
10. Gulshan bog‘. Q ‘X1. Т.: G ‘A SN , 1969.

---

11. lntizor. Nurali. 0 ‘XI. Т.: G ‘ASN, 1964.
12. M alikai ayyor. 0 ‘XI. Т.: G ‘A SN , 1988.
13. Nurali. 0 ‘X1. Т.: G ‘ASN, 1989.
14. Oysuluv. 0 ‘XI. Т.: G ‘ASN, 1984.
15. Xoldorxon. 0 ‘X1. Т.: G ‘ASN, 1985.
16. Erali va Sherali. 0 ‘X1. Т.: G ‘ASN, 1987.
17. Y usuf va A hm ad. 0 ‘X1. Т.: G ‘ASN, 1987.
18. G o ‘ro ‘gain in g tu g‘ilishi. «G o‘ro ‘g ‘li» dostonlari . T o ‘rt jildlik. 
1 kitob. Т.: «Yozuvchi», 1996.
19. A vazxon. G o ‘r o ‘g ‘li d osto n lari. T o ‘rt jildlik. 11 k ito b . 
Т.: «Yozuvchi», 1997.
20. «A lpom ish» d o sto n i va ja h o n xalq lari epik ijo d iy o ti»
mavzusidagi xalqaro konferensiya materiallari. Termiz, 1999, 23 oktabr.
21. Afzalov M. P o ‘lkan shoir. Т., 1955.
22. A shurov T. 0 ‘zbek xalq dostonlarida satira va yum or. Т., 
1974.
23. Ж и рм и н ски й В .М .,Зариф ов X. Т. Узбекский народны й 
героический эпос. М .,ГИ ХЛ. 1947.
24. Mirzayev Т. «Alpomish» dostonining o ‘zbek variantlari. Т.: 
«FAN», 1968; Yana: Xalq baxshilarining epik repertuari. Т.: «FAN», 
1979.
25. M irzayev Т., Safarov O., 0 ‘rayeva D. 0 ‘zbek xalq og‘zaki 
ijodi xrestomatiyasi. 0 ‘quv qo'llanm a. —Т.: «AJoqachi», 2008.
M irzayeva M. 0 ‘zbek xalq dostonlarida turkumlilik. Т.: «FAN», 
1985.
26. M irzayeva S. 0 ‘zbek xalq rom anik dostonlari poetikasi. 
Т.: «FAN», 2004.
27. M urodov М ., Ergashev A. Alpomishnoma. 1 va II kitoblar. 
Т.: «M ehnat», 1999 va 2000.
28. M usina G ‘. 0 ‘zbek xalq dostonlarida xotin-qizlar obrazi. Т., 
1983; Yana: T uronning alp qizlari. Т.: «Yozuvchi», 1997.
29. M a’dayev O. «Alpomish» bilan suhbat. Т.: «M a’naviyat» 1999.
30. Ob epose «Alpamish». T.:»FAN», 1950.
31. Obidova M. «Rustam» turkumidagi dostonlar. T.:»FAN», 1982.
32. R o'zim boyev S. X orazm dostonlari. T .»F A N », 1985.
33. Saidov M. 0 ‘zbek xalq dostonlarida badiiy mahorat. Т.: «FAN», 
1969; Yana: «Malikayi ayyor» dostoni haqida. Т.: «FAN», 1972.
34. Sobirov O. Islom shoir N azar o ‘g li. Т.: «FAN», 1982.

---

35. Umarov S. Tarix va doston. Т.: «FAN», 1984.
36. Qahhorov A. Yangi dostonlar. Т.: «FAN», 1985.
37. Q o 'sh m o q o v M. C h e c h a n lik d a s o ‘zda suvdayin oqib. 
Т.: G ‘ASN, 1978; yana: Baxshilar xazinasi. Т.: G ‘A SN , 1981.
38. G ‘oziboyev T. Fozii Yo'ldosh o ‘g‘li. Т.: «FAN», 1968.
39. Tadqiqotlar turkumi: Ergash shoir va uning dostonchilikdagi 
o‘rni. Т.: «FAN», 1971; Fozil shoir. Т.: «FAN», 1973; РоЧкап shoir. 
Т.: «FAN», 1976; Islom shoir va uning xalq poeziyasidagi tutgan 
o ‘rni. Т.: «FAN», 1978; 0 ‘zbek folklorining epik janrlari. Т.: «FAN», 
1981; 0 ‘zbek folklorshunosligi masalalari. Т., 2006.
40. M irzayev Т., Eshonqul J., Selam i Fidokor. «Alpomish» 
dostonining izohli lug‘ati. Т., 2007.

---

---

6-MAVZU: 0 ‘ZBEK XALQ PAREM IK A SI
Reja:
1. Topishm oqlar — ijtimoiy hayot ifodachisi.
2. Topishm oq aytish tartibi: ta ’qiq va shartlari.
3. Topishm oq va yozma adabiyot munosabati.
4. M aqollar - hayotiy tajriba va sinovlar hosilasi.
5. Paremiologiya yoki o ‘zbek maqolshunosligi asoslari.
6. M aqol va aforizm (hikmatli so‘z) munosabati.
«Paremia» grekcha so‘z b o ‘lib, hikmat, naql, hikm atom uz obrazli 
ibora m a ’nolarini anglatadi. 0 ‘zbek folklorida m aqol, tabu va 
to p ish m o q singari janrlar hikm atga yo‘g‘rilganli, g ‘oyat ixcham, 
siqiq, lo‘nda va obrazli ifodalanishi bilan xalq parem ik ijodini 
tashkil etadi. Biroq u hanuzgacha alohida adabiy tu r sifatida e ’tiro f 
etilm ay, goh xalq nasri, goh xalq poeziyasi tarkibada m avhum
holda kichik tu r tarzida ko‘rib kelinm oqda. H olbuki, m aqollarda 
xalqning necha ming yillardavom ida turm ushda sinalib, anglangan 
haq iqatlar ixcham axloqiy baho tarzida um um lashtirilsa, tabularda 
xuddi shu axloqiy baho taqiq yo‘sinini olgan. T opishm oqlarda esa 
xalqning narsa va hodisalarga oid qarashlaridan iborat haqiqat o ‘sha 
narsa va hodisalar asliyatiga xos yetakchi belgilarini epitetli ixcham 
iboralar shaklida aks ettiradi. Dastlabki ikkala holat axloqiy baho 
hikm at darajasida xalq donoligini um um lashtirsa, keyingisida fikrni 
h a ra k a tg a solish a sn o sid a x alq n in g to p q ir lig i, sin c h k o v lig i, 
ku zatuvchanligi va hozirjavobligini anglatadi. B in o b arin , xalq 
parem ik ijodi folklom im g alohida va m ustaqil turidir. U nda xalq 
e ’tiqodining tarixiy izlari aks etgan.
X alq parem ik ijodiyoti o ‘ziga xos qonuniyatlar va rivojlanish 
tamoyillariga ega. Uning ana shu xususiyatlarini folklorshunoslikning

---

parem iologiya sohasi o ‘rganadi.
Xalq param ek ijodiyoti nam unalarm i to ‘pIash va yozib olish hamda 
k ito bat qilish b ilan esa parem iog rafiya shug‘u llan ad i. 0 ‘zbek 
paremiologiyasi o ‘z sarchashmasini Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu 
lug‘otit-turk» asaridan olgan va 
o ‘tgan asrlar davom ida stixiyali 
rivojlangan b o ‘lsa, XX asrning 20-yillaridan uzliksiz taraqqiyot yo‘liga 
kirdi va m a’lum yutuqlarga erishayotir.
Topishmoq.* H ayotni o ‘ziga xos badiiy idrok etish shakli bo‘lgan 
topishm oq o ‘zbek folklorining omm aviy janrlaridan biridir. Inson va 
uni o 'rab olgan olam topishm oqlarda ko‘chim lar, o ‘xshatishlar, 
taqqoslashlar, qiyoslar, solishtirishlar, savollar vositasida o ‘ziga xos 
poetik shaklda aks etadi. Bu jih ati bilan u insoniyat badiiy tafakkuri 
taraqqiyotida favqulodda hodisa b o ‘lib, unda obrazli zu h u r etgan 
hayot parchasi topishm oqning javoblari orqali reallashadi. Janm ing 
poetik tabiatiga xos bo‘Igan bunday umumiy xususiyat barcha xalqlar 
topishm oqlariga taalluqlidir. D em ak, u — xalqaro janr. Shu biian 
birga, har bir xalqning topishm og‘i o ‘sha xalq hayot tarzining ifodasi 
sifatida o ‘ziga xos, original, jozibali va benazirdir.
Shakli, vazifasi, ish-harakati va holati jihatidan bir-biriga o'xshash 
ikki predm et, narsa va hodisadan jum boqlanib, ikkinchisiga xos 
o ‘xshash belgilar asosida uni topishga m o ‘ljallab she’riy yoki nasriy 
tuzilishda berilgan savol yoki topshiriq topishmoq deb yuritiladi. 
M asalan, «Bir parcha patir, O lam ga tatir» topishm og‘ini olaylik. 
Bunda to ‘lin oy bilan patir bir-biriga taqqoslangan va ularning shakl 
jihatidan bir-biriga o ‘xshashligi aniqlangan. Shu tariqa topishm oqning 
javobi — oyning juda chiroyli va o ‘rinli ko‘chimi — p atir topilgan. 
Patim ing inson uchun nihoyatda to ‘yimli ozuqa ekanligini. oyning 
esa, qorong‘i tu nn i m u n a w ar qilishligini, har ikki holat h am insoniyat 
uchun qaratilganligini hisobga olsak, ular orasida juda katta m a’naviy 
yaqinlik borligi ham ayon bo'ladi. «Topishmoq» term ini «top» buyruq 
fe’liga «ish» yasovchi q o ‘shim chasini qo‘shish orqali yasalgan va 
unga «moq» shaklini q o ‘shish bilan ja n r atamasi yuzaga kelgan.
Topishm oqlar respublikamizning turli tumanlarida o ‘sha joylaming 
lokal xususiyatlari va shevasiga k o ‘ra, jumboq, jum m oq, jumoq,