Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I
|
B ahor mavsumi bilan bog‘liq marosimlar, asosan, kishilarning
m eh n a t faoliyatiga aloqadorlikda o ‘tkaziladi. Ya’ni ular b a h o r kirishi b ilan d e h q o n va ch o rvad o m ing hayoti va faoliyatida yuz beradigan o'zgarishlarga bog‘liq tarzda o ‘tadi. M asalan, ekin ekishga tayyorgarlik k o ‘rish, ariq-zovurlam i to zalash , chorvani yaylovlarga ko‘chirish kabi ishlar kishilar to m o n id an belgilangan kunda m axsus tayyorgarlik bilan tashkil qilinadi va bajariladi. Shu boisdan ular o ‘ziga xos m arosim tarzid a nam oyon b o ‘ladi. Bahoriy m arosim lar sirasiga «Shox moylar», « N a v ro ‘z», «Y om g'ir chaqirish» singarilam i kiritish m um kin. N a v ro ‘z — qadim iy b a h o r bayram i. Bahorgi kun va tu n tengligi p a y tid a , y a’ni 21—2 2 -m a rt k u n lari nishonlanadi. N av ro ‘z — yangi k u n degani. U islom gacha h a m nishonlangan. S huning u ch u n diniy b a y ra m e m a s. S h o ‘ro la r d a v rid a u n o to ‘g ‘ri ta lq in q ilin d i va n ish o n la n ish i n o h a q ch ek lab q o ‘yildi. Sosoniylar davrida N avro‘z d av lat b ayram iga ay lan tirild i. 0 ‘sh and a u n i yozda, kunn ing eng u zu n lig i p aytida — 21— 2 2 -iy u n kunlari nishonlaganlar. N a v ro ‘z o ld id a n yetti xil d o n lik ekinning urug ‘idan yetti q a to r ekib u ndirilgan. B ular b u g 'd o y , arp a, zig‘ir, tariq , n o ‘xat, j o ‘xori va sho lid an iborat b o ‘lgan. U larning unishiga qarab, yilning hosildorlik d arajasi ch am alangan . K o ‘p c h ib tu ig an yerga m o ‘l qilib suv sepilgan. B u b ila n yil b o ‘yi suv, n a m g arch ilik m o ‘l b o ‘lishi istalgan. Q izlar va a y o lla ra r g ‘im c h o q u c h ish g a n . S h u kuni kishilar bir-birlariga sovg‘a - salo m lar ulashishgan, g in a-k u d u ratla r unutilgan, urushlarto'xtatilg an. N a v ro ‘z d asturxoniga y etti xil ta o m q o ‘yilgan va bu tao m la r arab y o z u v id a g i « sin » , y a ’n i «s» to v u s h i b ila n b o s h la n g a n . B u la r h azo risp an d (sipand), olm a (seb), siyohdona ( sedona), sinjid ( zaytun y og‘i), sirka, sarim soq, sabziy ( b u g ‘doy m aysasi) d a n iborat b o ‘lgan. D a s tu rx o n o ‘rtasig a to l, z a y tu n , b eh i, a n o r, tu t kabi daraxt novdalaridan yetti dona qo‘yilgan. Bir idishda pushti rang, b osh qa idishda toza suv q o ‘yilgan. Toza suv ustiga mevali daraxtning yaproqlari tashlangan. D asturxonga patir, qatiq, sut, pishloq, bo ‘yalgan tuxum , xo‘roz go‘shti, quritilgan m evalar , yong‘oq, bodom , pista, baliq va oyna (ko‘zgu) q o ‘yilgan. N avro‘z dasturxoni uch un yoqilgan sham lar oxirigacha yonishi shart sanalgan. Yana dasturxon uchun go ‘ja oshi, sumalak, halim singari maxsus taom Jar pishirilgan. Qolaversa, N av ro ‘z shodiyonalari qirq kungacha, asosan, m ay oyining o ‘rtalarigacha davom etganligidan xilm a-xil m aro sim larn i o ‘z ichiga olgan. Sum alak, boychechak, lola sayli (sayli guli surx) singari m arosim lar ham aslida N av ro ‘zning uzvlari sanalib, a n a shu m uddat davom ida o ‘tkazilaveriladi. Sum alak — o ‘lib-tiriluvchi tabiatning ab’adiy harakatini ifodalovchi ram ziy tao m b o ‘Iib, N avro‘z sh odiyonalarida pishiriladi va alo h id a a n 'a n a sifatida nishonlanadi. S um alak asli forscha «si m ala» so ‘zid an o lin g an , o ‘ttiz m alak (p ari) m a ’n o sin i an g latad i. G o ‘yoki bu m uqaddas tao m n i shu o ‘ttiz m alak pishirganm ishlar, u n ing nom i ham o ‘shandan kelib chiqqanm ish. Sum alak Navro‘z kunlarida maxsus k o ‘k a rtirilg a n b u g 'd o y m a y s a s in i o ‘g ‘u r ( k e li)d a tu y ib y o k i g o ‘s h tk o ‘b a k d a c h o p ib (y a n c h ib ), s o ‘ngra u n ing siq ib o lin g a n sharbatining qaynatm asiga un aralash tirib pishiriladigan tao m d ir. U ni, asosan, ayollar tayyorlaydilar. Tagi olmasligi u ch u n q o zo n n i m uttasil kovlab turishlari lozim . Bu ish sharbat qozonga solingan o qshom dan tu n b o 'y i davom etgan. Shu boisdan uni tayyorlovchi ayollar tu n b o ‘yi sum alak qozoni atrofida bazm uyushtirib, zavq- shavq b ila n yelib-yugurganlar, su m a la k n i a lq ag an ch a tu b a n d a g i q o ‘shiqlarni kuylab raqsga tushganlar: G ullola alvon-alvon, yoki: N av ro ‘z kelay deganda, Sum alak jong a darm o n . Bug‘doy undirib q o ‘ydik. Yayrab ich sum alakni M e h m o n b o ‘lib kelingiz, Qilm ayin desang arm o n. S um alak qilib q o ‘ydik. M avsum iy m arosim lar qadim gi ajdodlarim izning k u ndalik talab va ehtiyojlari tufayli vujudga kelgan. A ytaylik, b a h o r oylari y o g 'in - so chin kam b o ‘lsa, ek in -tik in n in g m azasi b o ‘im agan. S h u n d a y kezlarda yom g‘ir chaqirish m aqsadida ikki xil k o ‘rinishdagi m aro sim o ‘tkazilgan. Q a d im g i a jd o d la rim iz y a d a (ja d a ) to s h i v o sita sid a y o m g 'ir chaqirganlar. Y anada — jodugarlikni anglatuvchi ja t so'zidan olingan b o ‘lib , q a d im iy tu rk iy tild a seh rli k u c h -q u d ra tg a ega b o ‘lgan pred m etlarg a n isb atan q o ‘llangan. « S u st xotin* m arosim i — yom g‘ir tangrisi Sust xotinga iltijo qilish orqali yom g‘ir c h a q irish d a n iborat. M arosim jaray o n id a «Sust xotin» q o ‘shig‘i kuylangan. Bu m arosim tarixan qadim iy b o ‘lib, turli joylarda tu rlic h a ataladi, ju m la d a n , Buxoro viloyatining Q o rak o ‘l va O lot tu m a n la rid a «C hala xotin» deb ham yuritiladi. «Sust xotin» — «Avesto»da m adh etilgan o sm o n suvlari tangrisi T ishtriyan in g xalq o ‘rtasida fonetik o ‘zgarishlarga uchrab, Tishtriy, T u sh tr, sustr va nih o y at sust xotin shaklini olgan nam unasi, deya izohlaydi B .Sarim soqov. U o 'z b e k la r o rasid a «Sust xotun». «Sut xotun», «Suv xotun», «C hala xotun» n o m la ri b ilan tarqalgan b o is a , tu rk m an lard a «Syuyt x a to ‘n», tojiklarda «Sust m om o» yoki «Ashaglen» deb yuritiladi. M aro sim n ing o ‘tkazilish tartib i ham tu rli joylarda turlichadir. B .Sarim soqov u n ing t o ‘rt variantini aniqlab izohlagan. A m m o uning m u s h ta r a k j i h a t i h a m m a jo y la r d a h a m a y o lla r to m o n id a n o ‘tk a z ilish id ir. B elg ilan g an k u n va v aq td a o ‘n d a n o rtiq ayol q o ‘g ‘irchoqqa, b a ’zi jo y la rd a q o ‘riqchi (xo‘sa)ga qari ayol ko‘ylagani kiydirib, ayo llardan biri u n i ko ‘tarib olgan h olda oldinda yursa, boshqalar unga ergashib qishloq yoki m ahalla b o ‘ylab xonadonlarga b irm a -b ir kirib ch iq a boshlaydilar. U lar xonadonlarga kira turib: Sust x o tu n , sulton xotun, K o ‘lankasi m aydon xotun, H avo yog ‘m as b o ‘lam a, Sust xotun, T o m c h i to m m as b o ‘lam a, Sust xotun. Y etm ish d agi kam pim i, Sust x otu n, Sel o p k e tm a s b o ‘lam a, Sust xotun, — q o ‘shig‘ini ayta boshlaydilar. X onadon egalari ularni xursandlik bilan kutib olib, q o ‘g ‘irc h o q yoki q o ‘riqchi (xo‘sa) ustidan suv sepib, q o ‘shiq ijrochilariga xayr-ehson qilishadi. U lar shu xayr-ehson evaziga is qilishib, y o m g‘ir yog ‘ishidan um idvor b o ‘lib qolaveradilar. M arosim keyingi taraq q iy o tid a erkaklar va bolalar ijrosida h am o ‘tk azila b o sh langan. U n in g q o ‘shig‘ida m o ‘l-k o ‘l hosil etishtirish orzusi yetak chi m otivdir: H a v o la m i yog‘dirgin. Sust x otun, B ug'doylam i b o ‘ldirgin, Sust xotun. O sm ondan to m c h i tashlab, Sust x otun, E l-u yurtni t o ‘ydirgin. Sust xotun. «Sust xotin» marosimi matriarxat davrida vujudga kelgan. U ibtidoiy kishilam ing tabiat injiqliklarining tu b sabablarini bilm asdan, ularning oldini olish choralarini topishga ojizliklari oqibatida vujudga kelgan. Download Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling