Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

Birinchisi — X III asrda yashagan Sayid M uham m ad H ayroni va 
Shayyod H am za singari m ashhur ijodkorlarning zam o n d o sh i va 
su h b atd o sh i X oja N asriddin O qshahariy b o ‘lib, u T urkiy anin g
O qshaharida 605 - hijriy (1205 yoki 1206 - melodiy) -yilida Yavloq 
Arslon oilasida tavallud topgan. Muallifi n om a’lum «Saljuqnoma» 
(Parij milliy kutubxonasida 1558 — raqamli kitob)da qayd etilishicha, 
uning otasi aslida Anatoliyning am irzoda turklari xonadoniga mansub 
H isom iddin C h o ‘pon o ‘g‘li avlodidan edi. Yavloq Arslon C h o ‘pon 
o ‘g ‘lining u ch in c h i farzandi b o ‘lib, A natoliy am iri lavozim iga 
tayinlangan edi, biroq u 690-hijriy (1291-melodiy) yildagi salatanat 
uchun kurash m ojarolarida qatl etilib, o ‘m ida o ‘g‘li Xoja Nasriddin 
Q ostom onga bek etib tayinlangan.
X uddi shu 1291-yili Xoja N asriddin Sulton M as“ udga ham roh 
bo‘lib O qshaharga kelgan. 0 ‘sha m anbaning xabaricha, shoh Sulton 
M ahm ud O qshahar ahliga katta o ‘lpon soladi, biroq Xoja Nasriddin 
o ‘rtaga tushgach, uni bir m iqdor kamaytiradi. Hijriy 700 (melodiy 
1301 )-yilda Q ostom onga U sm on G ‘ozi va Shujoiddin Sulaym onlar 
hujum qilib, sh aham i egallashadi va Xoja N asriddinni qatl etishadi.
. B o sh q a b ir m a n b a d a , a n iq ro g ‘i, m u fti H asan a fa n d in in g
yakunlanm ay qolgan «M ajmuayi maorif» asaridagi m a’lumotlarga 
ko‘ra esa, Xoja Nasriddin 1208 yoki 1209-yilda Savri H iso rd atu g ‘ilib, 
1237 yoki 1239-yillarda Oqshaharga ko‘chib borgan, shu joyda o ‘qib, 
xizm atni o ‘tagan. U nda hatto shoirlik ta ’b ham b o ‘lgan. Shu tariqa 
u saljuqiy hu km ro n lar Sulton A lauddin Qayqubodiy va G ‘iyosiddin 
M a s'u d II saltanatlari davrida yashagan, 1245-yilda O qshaharda vafot 
etgan va qabri ham shu yerdadir. U ning ikkita qizi b o ‘lgan: kattasi

---

Fotim a xotun otasidan 43-yil aw al 727 (1327)-yilda vafot etgan 
bo‘Iib, Qo‘niyadagi Mavlono Jaloliddin Rumiy mozoriga ko'm ilgan. 
Uni Savri Hisordan keltirib, shu yerda dafn etganlar va qabriga 
o'm atilgan toshbitikda bu ifodasini topgan. Bu daliining qim m ati 
shundaki, u Xoja Nasriddinning Oqshaharda emas, balki Savri Hisorda 
tug'ilganini, Oqshaharda nash ’u nam o topib, so‘nggi m askanini 
topganligini tasdiqlaydi.
Ikkinchi qizi D uni Malak bo‘lib, Xoja Nasriddin bilan bir mozorda 
yotibdi. Undagi toshbitikda ham «Durri Malak binti Nasriddin» degan 
yozuv bor. Xullas, shu dalillarning o ‘ziyoq Xoja Nasriddin X I11 
asrda Oqshaharda yashab o ‘tgan, Qo‘niyadagi madrasada tahsil ko‘rib, 
im om atlik bilan shu g‘ullanib, el orasida tan ilg an in so n la rd an
b o lg a n lig in i tasdiqlaydi. U g ‘oyat sertakalluf. 
to ‘g ‘rigo‘y va 
hoziijavob bo‘lgan va turk shoiri Lomeiyning «Latoif» asarida uning 
nomi bilan to ‘rtta latifa keltirilgan.
Ikkinchisi ~  Xoja Nasriddin Tusiy (1201-1274) b o lib , XIII asrda 
matematika va astronomiya sohasida buyuk kashfiyotlar qilgan. 1259 
-yilda M arog'a rasadxonasining qurilishiga bosh-qosh bo‘lib, o ‘sha 
davrning eng mukammal astronom ik jadvali — «Ziji Elkoniy»ning 
tuzilishiga rahnam olik qilgan, 1256-yilda Eronga bostirib kirgan 
m o‘g‘ul istilochilari boshlig'i Haloku saroyida xizmat ado etishga 
majbur bo‘Igan ulug4 alloma. U ning nom iga aloqador bir latifa 
Faxriddin Ali Safiyning «Latofatnoma», bir necha latifa «Qissatul 
ulamo» (XVII asr) va boshqa manbalarda uchraydi. Bunday latifalarda 
astrologik tushunchalarning mayjudligi ularning to ‘g krid an -to ‘g‘ri 
Nasriddin Tusiy hayotida yuz bergan hodisalar bayoniday tuyulishiga 
asos b o ‘la oladi. Chunonchi, ularning birida aytilishicha, Mulla o ‘ziga 
m uhr tayyorlashni istabdi. M uhr tayyorlovchi usta h ar bir harf uchun 
muayyan miqdorda pul talab qilibdi. Shunda Mulla xarajati kam roq 
bo‘lishini ko‘zlab, ismini arab alifbosidagi ikki harf ...(h) va ...(s) 
dan iborat holda yozmoqni so‘rabdi. Usta yoza boshlagach,... (h)ning 
nuqtasini qo‘yishga kelganida Mulla nuqtani biroz keyinroq qo‘yishni 
istabdi. Bunday shaklda yozilgan ism «(Hasan)» o ‘qilarkan. B undan 
anglashilayotirki, Mulla N asriddinning o ‘zi uchun tayyorlattirgan 
muhrdagi ismi Hasan, ya’ni to ‘la holida Abu J a ’far M uham m ad ibn 
M uham m ad ibn Hasan Nasriddin Tusiydir.
Xullas, xalq latifalari qahramoniga aylangan Xoja Nasriddin afandi 
obrazi sarchashmasida ana Shu ikki buyuk siymo — Xoja N asriddin

---

Oqshahariy va Xoja Hasan N asriddin Tusiylar turadi. Biroq u aynan 
shu tarixiy shaxslam ing o ‘zi bo‘lmay, balki asrlar davomida xalq 
to m o n id a n bad iiy qayta ishlangan va uning o rzu -arm o n larin i 
ifodaiovchi epik qahram on timsoliga aylangan. Uning nom i xalq 
latifalarida M ullo Nasriddin. Xoja yoki Xo‘ja Nasriddin. N asriddin 
afan di va A fandi shakllarida uchraydi. A fandi xalq latifalarida 
N asriddinni anglatsa-da, yana latifa m a’nosida ham q o ‘llaniladi: 
«Afandi aytamiz» iborasida latifa aytish istagi ifodalangan. Qolaversa, 
u Nasriddinning laqabi bo‘lib, yunoncha «avtentios» so‘zidan olingan 
va «janob, sardor, og‘o, xo‘jayin, hokim, valiy, chalabiy» m a’nolarini 
anglatishi lug‘atlarda qayd qilingan. Y unoncha «avtentios» so ‘zi 
qanday qilib turkcha «afendi» so‘ziga aylangan va turk tiliga qachon 
o ‘zlashgan? V.Gordlevskiy m a’lumotiga k o kra, bu so‘z boshda jonli 
so ‘zlashuv tiliga o ‘zlashgan, bunda Jaloliddin Rumiy xonadoni 
a ’zolarining hissasi katta bo'lgan. Jaloliddin Rumiyning ikkinchi xotini 
K iraxotun nasabiga ko‘ra yunon b o ‘lib, erining hurmatiga munosib 
murojaat sifatida o ‘z ona tilisidagi shu so‘zdan foydalangan. Shu 
tariqa «avtentios» fonetik o ‘zgarishga uchrab. «auventuos-efentuos» 
va nihoyat «efendi» shaklini olgan, boshqa tillarga esa «afandi» 
shaklida o ‘zlasha borgan.
0 ‘zbek xalq latifalarida N asriddin afandi obrazi ijtimoiy-siyosiy 
va ijtim oiy-m aishiy ko‘rinishlarda ikki xil tasvirlangan: