Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

«Chodirxayol» qo'g'irchoq teatri. Buni hozir zamonaviylashtirib 
marionetka teatri deyiladi. «Chodir xayol» teatrida qo‘g‘irchoqlar 
harakati iplar yordamida amalga oshiriladi. Qora iplarga bog‘langan 
qo‘g‘irchoqlar kechasi qora parda fonida harakatlantirilgani uchun 
ip la r i k o ‘zga ta s h la n m a y d i va q o ‘g ‘ir c h o q l a r g o ‘yo o ‘zi 
harakatlanayotganday ko‘ringani uch u n tom o sh ab in lard a katta 
q iziq ish h am d a estetik zavq uyg‘o tg a n . Bu te a tr d a , aso san , 
«Sarkardalar» xalq komediyasi o ‘ynalgan. H ozirgacha bu te a tr 
repertuaridan bizga m a’lum bo‘lgan yagona asar shu komediya bo‘lib. 
uni 1927-yilda M .F.Gavrilov yozib olgan.
«Chodir xayol»da ham 100 ta qo‘g‘irchoq — personaj mavjud. 
P.A.Kamarov kolleksiyasida shulardan 47 tasi mavjud, qolganlari esa 
hanuzgacha nom a'lum .
«Chodir xayol» spektaklida voqea, asosan, xon saroyida kechadi. 
Shu vajdan unda harbiylarni ifodalovchi q o ‘g‘irchoq — personajlar 
ko‘p. C hunonchi yasovul, rus sarbozlari, xitoy sarbozlari va xalq 
komediyasining bosh qahramoni Yo‘ldosh yasovul shu silsilaga kiradi.
Y o‘ldosh yasovul boshida qora popugi osilib turgan qizil qalpoq 
kiyib olgan, ikki beti ham anordek qip-qizil, qirrador burni dum aloq 
yuzi ustida savlat to'kib turibdi. Yashil shalvor va havorang m undir 
kiyib olib, belini oq-qizil yo‘l-yo‘l tasm a bilan m ahkam bog‘lagan, 
oyog‘ida qora etik, chap q o ‘Iida qam chi. Yuzlarida q o ‘rquv va 
dahshat ifodasi bor. H ayronlikdan og4zi ochilib qolgan, g ‘oyat 
siqilgannamo, birm uncha sodda, zahm atkash va dilkash qiyofadagi 
kishi sifatida harakat qilsa, boshqa personaj — qo‘g‘irchoqlar uning 
shu xatti-harakatini to ‘ldiradi. Bularni uchguruhga bo‘lish mumkin:
1. S an’at ahli. Bular aslida m ehnatkash xalq vakillari b o ‘lib, 
Toshpo‘lat dorboz, Parda kam aychi, raqqosalar - Lazokat poshsha, 
Saodat poshsha, Em azar m aym unchi, O rif jarchi ko‘zaboz, Oysha 
xotin olm aboz, erkak-ayol parangi muallaqchilar, Shodm on botir 
qirg‘izlardan iborat.
2. Satirik personajlar. Bular asli real tarixiy shaxslar b o ‘lib, 
Xudoyorxon, Puchuq oftobachi (ba’zan A bdurahm on oftobachi),

---

0 ‘ratepa begi Abdug'afforbek, Saydulla yuzboshi. Iso avliyo, Hamid 
qiyshiq o ‘g‘ri. Said Botir qalandar, Qo‘ng‘irboy ko‘mirchi singari 
personaj- qo‘g‘irchoqlar harakat qiladi.
Shuni ta ’kidlash joizki, «Chodir xayol» spektaklida kamida 50 
tach a q o ‘g‘irchoq ishtirok etganligi tufayli ularni ip bilan boshqarish 
zaruriyatga aylangan. Bu tom osha, asosan, kechqurun o ‘ynalganligi 
tufayli «Shab bozi» deb ham yuritilgan.
I I I . 
«•Fonus xa yo l y o k i soya» qo ‘g ‘irchoq teatri. Bu teatrda 
tom oshalar q o ‘g‘irchoq yoki q o ‘l barmoqlarining soyasini devorga 
tushirib, turli-tum an shakllar hosil qilish orqali namoyish qilingan.
A na shu uch turdan tashqari qo‘g‘irchoq teatrining yana bir shakli 
h am borki, unda ijrochi ham da qo‘g‘irchoq teng turishib tom osha 
ko‘rsatishadi. Tom osha ularning dialogidan tashkil topadi. H arqalay 
bu hodisani q o ‘g‘irchoq teatrining to ‘rtinchi turi sifatida e ’tirof etish 
oyinga aylanib borm oqda.
Biroq mazkur to ‘rt turning faoli va keng tarqalgani hamda qadimiysi 
«Chodir jamol»va «Chodir xayol» bo'lib, ulardagi chodir va peshtaxta 
(sandiq) mohiyatini Husayn voiz Koshifiy shunday ta ’riflaydi: «Agar 
chodir (xayma) nimaga ishora qiladi, deb so‘rasalar, bu inson badaniga 
ishora, deb javob bergil. Chunki inson ichidan har lahzada yuz xil 
qo‘g‘irchoqlar bosh ko‘taradi va tilga kiradi. Bu xayma, ya’ni badan 
ichida turli fe’l-ravishlar b o ‘lsa-da. biroq bulaming hammasi yagona 
qudratning san’ati, ijodidan boshqa narsa emas.
A gar peshtaxta (sandiq) nim aga ishora etadi, deb so‘rasalar. 
odam izod qalbiga ishoradir, deb aytgil. Zero, qalb ajoyib sandiq 
bo‘lib, odam ning ahvoli, xislatlaridan nishona berib turadi».*1 Demak, 
chodir va peshtaxta (sandiq) inson tashqi va ichki olamini ifodalovchi 
ram ziy v ositalar sifatid a q o ‘g ‘irchoq teatrin in g falsafiy-estetik 
m ohiyatining zuhuroti sanaladi.
Q o ‘g‘irchoqbozlarning repertuari rang-barang. Ularda, asosan, 
zulm va zo‘rlik, hukm ron tabaqa vakillarining noxush kirdikorlari, 
tovlam achi, ikkiyuzlam achi va munofiq kishilar hajv qilinadi. Shu 
bilan birga, qo‘g‘irchoqbozlar repertuarida xalq orasida ba’zan ertak, 
hajviya, hikoya va latifalar sujeti, qolaversa, mavjud hayot voqeligini 
aks ettiruvchi zam onaviy yangi pyesalar ham uchrab turadi. U lar 
yuksak g‘oyaviyligi, o ‘tkir hajviy vazifani o ‘tashi bilan e’tibom i o ‘ziga 
to rtib turadi. Yangi pyesalarda ham an ’anaviy Kachal Polvon va 
uning xotini Bichaxonlar bosh obraz sifatida faoliyat ko‘rsatmoqda.

---

Bu esa, xalq kom ediyasining yozm a adabiyotga ko'rsatayotgan 
samarali ta ’siri natijasidir. Sh.Sa’dullaning «Kachal Polvon yoxud 
yog‘o ch q o ‘g‘irchoqning sarguzashtlari» ertak-qissasi va shu asosda 
yaratilgan multfilm buning yorqin dalili sanalishi mumkin.
Q o ‘g ‘irc h o q te a tri ja h o n x a lq la rin in g b a rc h a sid a m avjud 
um um folkloriy hodisadir. Н аг bir xalqning o ‘z miiliy ruhiyatini 
ifodalovchi miiliy qahram oni bor. Endilikda xalqona qo‘g‘irchoq 
teatrlari 
ham professional teatrlarga 
aylana borm oqda. U lar 
qo‘g‘irchoq teatrlari arboblarining xalqaro ittifoqi (U N IM A ) atrofiga 
uyushganlar. U N lM A ning esa hozirgacha X ll kongressi va qator 
festivallari bo‘lib o ‘tdi. Ularda q o ‘g‘irchoq teatrlari taraqqiyotining 
o ‘z ig a x os ta m o y illa ri b e lg ila n ib , ijro m a h o r a tin i to b o ra
takomillashtirish va tajriba almashtirishga qaratilgan tanlov — ko‘riklar 
ijobiy natijalar bermoqda.
Askiya. Askiya istilohi arabcha «zakiy» so'zidan olingan bo‘lib, 
«so‘zam ol zakovatli, o ‘tkir zehnli» degan m a’nolarni anglatadi. 
A skiya istilo h i «zakiy» s o ‘zini k o 'p lik shaklida «azkiyo» deb 
qo‘llashdan va keyinchalik talaffuzda «z» tovushining jarangsizlanishi 
oqibatida kelib chiqqan.
Askiya — o ‘zbek folklorigagina xos janr. Bu ja n r boshqa xalqlar 
folklorida uchramaydi. Shu jihatiga ko‘ra askiya o ‘zbek folklorining 
jan rlar tizim ida alohida diqqatni tortadi ham da o ‘zbek folklorining 
miiliy o‘ziga xos tarkibini belgilaydi. U, asosan, to ‘y-tom oshalarda. 
xalq yig‘inlarida, sayllarda, bayramlarda, gap-gashtaklarda ijro etiladi.
Askiya - so‘zga chechan, hoziijavob, hazil-m utoyibaga moyil, 
zakovatli, topqir, badihago‘y kishilar m a’naviy musobaqasidir. Shuning 
u ch u n askiya professional ijroga moslashgan. Askiya ijrochilari