Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

askiyaboz, askiyachi deb yuritiladi. Askiya aytishuvida h ar kim ham
ishtirok etavermaydi, chunki askiyachilikda so‘z o ‘yiniga usta, so‘z 
va jum lalardagi ko‘chma m a’noni ilg‘ab olishga qodir, hoziijavob, 
sham a’ va piching qila bilish san'atkorligiga ega b o ‘lish talab etiladi. 
Zero, askiya s o ‘z va jumlalardagi tagdor kesatiq, istehzo, piching, 
pisanda, m azax, shama ’ va boshqa yumorga m oyil rang-barang 
ko'chm a m a ’nolarni ilg'ab olib, unga munosib javob topa bilishdan 
iborat so ‘z о yin i s a n 'atidir.
Askiya tarafm a-taraf bo‘lib ijro etishga asoslangan. T arafm a-taraf 
bo‘lib askiya aytishni boshlagan askiyabozlami tinglovchilar omm asi 
kuzatib turadi va tom onlardan qay biri m antiqli ilmoqli luqmasi

---

bilan ustun kelsa, kulgi-qahqaha bilan ularni m a’qullab, chapak 
chalib, olqishlab boradi. Shu xususiyati tufayli askiya tom onlar 
tortishuviga aylanib boradi.
Askiyaning badiiy qurilishi tugallangan ikki fikming bir-biriga qarshi 
q o ‘yilishidan tashkil topadi. U ndagi har bir fikr o ‘ziga xos tugunga 
va yechimga ega b o ‘ladi. Qarshi q o ‘yilayotgan fikrlar o ‘zaro bir- 
birini inkor etishi yoki tasdiqlashi, yoxud kuchaytirishi kerak.
H ar bir askiya asosida satira va yumor teng yotadi. Chunki askiyada, 
albatta, ikki xil kulgi tu g ‘iladi. Y a’ni tom onlardan biri yaramas 
illatlarni ochish uchun ram ziy yoki ko‘chm a m a’nodagi so‘z va 
iboralami qo‘llaganda, zaharxanda (satirik kulgi) ko‘tarilsa, shu paytda 
uning fikri qaratilgan ikkinchi tom ondagi askiyachilardan biri noqulay 
holatga tushib qoladi. Bu kulgi — yengil, beg‘ubor yumoristik kulgini 
tashkil etadi. Bunday kulgini hosil qilish uchun kinoya ishlatiladi, u 
yoki bu so ‘z, ibora kuchaytiribroq, bo‘rttirib q o ‘llaniladi. Raqib 
to m o n askiyachisi kulgili narsa yoki hodisalarga qiyoslanadi.
Askiyaning har xil turlari mavjud. Shulardan eng keng tarqalgan, 
an ’anaviylashgani payrovdir. Payrov — muayyan mavzu otrofida ijro 
etiladi. Masalan, mevalar nomi, kino nomlari, parranda, qushlar, fasllar, 
badiiy asarlar nomi payrovlarga mavzu qilib keltirilishi an’anaga aylangan.
Payrovlam ing hajmi h ar xil, sujeti sodda bo‘ladi. Payrovda biror- 
b ir s o ‘z, a ta m a c h e rtib a y tila d i va u g a rc h i o ‘z m a ’nosida 
q o ‘llanayotgandek tuyulsa-da, aslida ko‘chm a m a’n o n i bo‘rttirib 
ifodalab keladi.
Payrovlar boshlam a va tugallanm a qism lardan iborat b o ‘ladi. 
U ning boshlam asida, asosan, tarafkashlar belgilanadi. Haqiqiy payrov 
esa mavzu oydinlashgandan keyin boshlanadi.
Payrovda belgilangan mavzudan uzoqlashmaslik shart. Bu payrovda 
bellashayotgan, tortishayotgan tarafkash askiyabozlar uch un m a’lum 
qoidaga aylangan. Shuning u ch u n askiyaboz belgilangan mavzudan 
uzoqlashsa, pala-partish so‘z aytsa, payrov buzilgan va yengilgan 
hisoblanib, askiya to ‘xtatib q o ‘-yiladi.
Payrovda yana askiyachining «raqib»iga aytgan so‘z va jumlasi 
ko‘chm a m a’no kasb etishi shart. Shuningdek, askiyachi o ‘z nutqida 
turli badiiy tasvir vositalaridan ham unumli foydalana olm og‘i lozim.
Askiya payrovlaridan askiyaboz o ‘z «raqibi»ning fe’li — sajiyasiga, 
xulq-atvoriga, qiliqlariga, tashqi ko‘rinishiga, portretiga m os laqabni 
topa olishi va ulam i so ‘z o ‘yini orqali sha’ma qilib o'tish i kerak.

---

Bularning b an payrov askiyaning tabiatini belgilab turadi.
Askiyaning ichki turlarini «Bo‘lasizmi?», «O'xshatdim», «Gulmisiz, 
rayhonmisiz, jambUmisiz?», «Safsata», «Qofiya», «Radi/» kabi kichik, 
ixcham , savol-javob shakliga ega b o ‘lgan nam unalar tashkil etadi.
Payrovga nisbatan oldinroq shakllangan askiyaning bu turida dialog 
kom pozitsion asos hisoblanadi. Ulardagi savol-javoblarining h ar biri 
kichik hajmdagi epizodlardan tashkil topadi.
« 0 ‘x s h a td im » , « B o ‘la siz m i? » , « G u lm is iz , ra y h o n m is iz , 
jam bilm isiz» tipidagi askiyalar b ir xil xarakterda b o ‘lib, ularda 
o ‘xshatish orqali bir-birini tanqid qilish shakli nam oyon b o ‘ladi. 
Tanqidga m o‘ljal b o ig a n askiyaboz kulgili narsalarga — jonivorlarga, 
gul turlariga o ‘xshatiladi. Unga qarshi to m on ham shu xilda javob 
qaytaradi. Ularda satira, tanqid alohida o‘rin tutadi. «Safsata» tipidagi 
askiyalarda tarafkashlaming piching yo‘lida aytgan hazili nam oyon 
b o ‘ladi. Askiyaning yana b ir turi «Tutal», «Rabbiya» shakllari 
hisoblanadi.
«Tutal» va «Rabbiya» ko‘pincha she’riy yo‘lda aytilishi bilan 
askiyaning boshqa turlaridan ajralib turadi. Askiyaning tutal usulida 
yum shoq kulgi hukmronlik qiladi.
Askiyalar mavzusi v ag ‘oyaviy yo‘naIishi jihatidan ikkiga bo‘linadi:
1. Ijtimoiy-siyosiy m a’nodagi askiyalar.
2. Maishiy-tarbiyaviy mazmundagi askiyalar.
0 ‘tmishda yaratilgan askiyalarning aksariyati ijtimoiy-siyosiy m a’no 
kasb etganligi kuzatiladi. Ularda ko‘proq o ‘tmishdagi og‘ir hayot, 
insonning insonga zulm o ‘tkazishi, yuqori tabaqa vakillarining, 
am aldorlam ing xalqqa yetkazgan jabr-u jafosi, turli nayranglari hajv 
qilingan.
Askiyalar hozirgi davrda ham faol yaratilm oqda. Hozirgi davr 
askiyalarida, asosan, istiqlol zam onasi bunyodkorligi, milliy hurlik 
baxsh etgan farovon hayot haqida gapiriladi.
Askiya kishining ruhini ko‘taradi, uni m a’naviy g‘alabalar sari 
d a'v at etadi. Shu sababli xalq askiyani sevadi.
Askiyada badiiy ko‘chim ning har xil turlarini, bundan tashqari, 
istiora, o ‘xshatish, sifatlash kabi badiiy tasvir vositalarini ham da 
tanosib, tajnis, mubolag‘a singari ifoda vositalarini uchratish mumkin. 
M asalan: G ‘oyib aka: — Q anday o ‘rik yeym an axir, siz bog‘ninng 
o‘rtasida turib, olma, olma, deysiz-u!
A skiyada majoziy m a’n o n i kuchaytirish m aqsadida o m o n im

---

so‘zdan unum li foydalanilgan. Ornonim so‘zIar vositasida iyhom
san’ati qo‘llangan. Askiyadagi «Olma» so‘zi bir o ‘rinda meva nom ini, 
ikkinchi o ‘rinda esa buyruq fe’lini bildirib kelm oqda va uning 
yo rd am id a, b irin c h id a n , kulgi obyekti an iq lan ay o tg an b o ‘lsa, 
ikkinchidan, holat kom izm i vujudga keltirilgan.
Ba’zan askiyalarda ayrim so'zlarning o ‘rni ataylab alm ashtiriladi 
yoki buzib aytiladi. Bunday holatda u yoki bu belgiga sham a’ qilinadi. 
U rg‘u tushgan so ‘z yoki ju m la esa kulgi q o ‘zg‘aydi. M asalan: 
«M am ayunus aka uxlab yotgan Erka qorini asta turtib:
— Turing, Q ori aka! Kurotga (kurort) keldingiz! — dedi. Erka 
qori yostiqdan boshini k o 'tarar ekan, shoshib-pishib, paypaslanib, 
derazadan tashqariga qaragan b o ‘ldi-da, darhol yuzini M am ayunus 
aka tom onga burib:
— Hovliqmay qoling, Mamayunus!. S ho‘rtepa-ku, — dedi.»
Askiyada «kurort» so‘zi ataylab buzib aytilgan. «Sho‘rtepa» so ‘zi
esa gap boshlagan askiyachining kal ekanligiga ishora qiladi. Shu 
so‘zlar yordam ida askiya yengil, xushchaqchaq kulgi q o ‘zg‘aydi. 
Bunday askiyalarda askiyachilarning portreti, fe’l-atvoriga aloqador 
ayrim chizgilarni 
h am bilib olish m um kin b o ‘ladi. Ju m la d an , 
yuqoridagi askiyaning birinchi qismida askiyachining ko‘zi ojizligiga 
ishora qilingan b o ‘lsa, ikkinchi qismida raqib askiyachining kal 
ekanligiga sham a' qilingan.
Ba’zi askiyalarda bir narsaning turli belgilariga ishora qilinganligini 
kuzatish m um kin. Masalan:
Tursun buva: — Paxta terim i normangizni nega bajarmaysiz desam, 
eski «vavag4» ekansiz-da.
Qodiijon aka: — 0 ‘zlari qora taxtani qo‘noqqa aylantirib olibdilar-
u, yana bizga tullaklik qiladilar.»
Askiya payrovida ishlatilayotgan «vavag», «tullak» s o ‘zlarining 
har ikkalasi h am bed anani anglatadi. Payrovda ular o ‘z m a’nosida 
em as, ko‘chm a m a ’noda q o ‘llanib, tortishuvda majoziy m a ’no kasb 
etib, ish o ‘m iga gap sotadigan dangasalarning safsatasi bedana 
sayrashiga o ‘xshashligini ham da o ‘ta mug‘ambir, ayyor kim salar tullak 
bedana kabi ekanligini ta ’kidlash uchun xizmat qilm oqda.
Askiya professional ijroga asoslangan janrdir. Xalq orasida o ‘tkir 
didli askiyachilar yashab o ‘tganligi m a’lum. Jumladan, m arg‘ilonlik 
Yusufjon qiziq Shakaijonov (1869-1959), qo‘qonlik Erka qori Karimov 
(1880-1956), M am ayunus Tillaboev, Komiljon Rahimov (1905-1964),

---

Oxunjon qiziq Huzurjonov (1903-1967) va boshqalami eslatish mumkin.
Xullas, askiya ijtimoiy hayot hodisalari, ayrim siyosiy m uammolar, 
odam lam ing turm ush tarzi, o ‘zaro m uom ala-m unosabati, yaxshi- 
yomon odatlari, orzu-istaklari asosida yaratiladigan ixcham va kulgili 
asarlardir. U aytuvchi va tinglovchilarga cheksiz zavq-shavq, ta'lim iy- 
ta rb iy a v iy o z u q a b axsh e ta d i, k is h ila r n i h o z irja v o b lik k a , 
badihago‘ylikka etaklaydi.
Lof. Lof — o ‘zbek xalq og‘zaki ijodining o ‘ziga xos, alohida 
mustaqil janrlaridan biridir. Uning tabiatida epiklik va dram atiklik 
o ‘zaro uyg‘unlashib ketganligi tufayli lof epizodik og‘zaki dram a 
namunasi sifatida ko‘zga tashlanadi. Loflar sahnaga m oljallangan, 
satira va yumorga asoslangan, tom oshabinlar guruhining mavjud 
bo‘lishini taqozo etadigan asarlar bo‘lib, ular o‘ziga xos ijro usuliga 
ega. Loflar askiyalar kabi so‘zga chechanlik va hoziijavoblikni talab 
eta d i. H a ra k a tn in g k o n trast aso sid a q u rilg a n lig i-y u , k u ch li 
mubolag‘aga asoslanishi bilan alohida ajralib turadi.
Loflar kishida bir lahzalik kulgu uyg‘otib, unga cheksiz zavq- 
shavq bag‘ishlashi bilan diqqatga sazovordir. U lam ing sujeti dialog 
asosida quriladi. Lof aytish m ubolag‘aii savol-(epizod)ga undan 
kuchliroq m ubolag‘aviy mantiqiy javob qaytarishdan iborat so‘zga 
chechanlik musobaqasi shaklida nam oyon bo‘ladi. Lofchilarning 
so‘zamollik bobidagi tortishuvi bevosita lofni yuzaga keltiradi. Loflar 
hech qanday kirishlarsiz boshlanadi. Sujet yechimi esa latifalamikidek 
favqulodda yuz beradi.
Loflar odatda ikki qismdan tashkil topadi: Birinchi qismida biror