Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I
|
|
7-mavzu, 2-jadval
P e rs o n a il a ri P e rs o n a il a ri 7-mavzu, 5-jadval 8-MAVZU: 0 ‘ZBEK BOLALAR FOLKLORI Rcja: 1. Bolalar folklorining tabiati, ijtim oiy-estetik ahamiyati. 2. Alla janri tabiati. 3. Aytim-olqishlarning janriy tabiati. 4. Erkalama va ovutmachoq janrlari. 5. Yalinchoqlar va hukmlagichlar. 6. Maishiy qo‘shiqlar-to‘rtlik va aytishuvlar. 7. Tegishmachoq va m asxaralam alar — bolalar hajviy lirikasi namunalari. 8. 0 ‘y in f o l'k lo r i t a b ia ti va ta r k ib i ( c h o r la m a l a r , cheklashmachoqlar, sanamalar, tarqalm achoqlar). 9. M a’naviy o ‘yin!ar (tez aytish, chandish, guldur-gup va yashirin tilning ma'naviy-axloqiy mohiyati). 0 ‘zbek folklori va folklorshunosligini bolalar og'zaki ijodisiz tasaw ur qilish qiyin. G archi bolalar og‘zaki ijodi um um folklorning tarkibiy qismi sanalsa-da, faqat o ‘zigagina xos xususiyatlarga ham ega. Bu hoi uni alohida hodisa sifatida ajratib o ‘rganishni ehtiyojga aylantira bordi. Bolalar folklori kichkintoylar olami bilan kattalar dunyosining uyg‘unlashuvi oqibatida yuzaga kelgan o ‘yinlar, qo‘shiqlar va muzikali poetik janrlaming butun bir tizimi tarzida tarkib topgan. Uni yaratishda kattalar ham , bolalar ham baravar hissa q o ‘shishgan. Kattalar bolalarni erkalash poeziyasini yaratishganki, alia, aytim - olqish, erkalama, ovutmachoq, qiziqmachoq va qaytarmachoq singari erkalash motiviga limmo-lim janrlar tizim i onalik folklori tarzida xarakterlanadi. Bunday de-yilishining sababi shundaki, bu janrlarga mansub asarlarning ijodkorligi va ijrochiligida onalar bosh rolni o ‘ynashadi. Shu xususiyatiga ko‘ra G.S.Vinogradov, N.P.Andreev, V .I.C hicherov va S.G .L azutinlar erkalash poeziyasini bolalar folklori tarkibiga kiritmaydilar. A m m o shu narsa ayonki, erkalash bolalami ardoqlashdan iborat m ushtarak motiv bo‘lib, uni faqat turli yoshdagi bolalargagina kuylash m um kin, u bolalami tarbiyalash maqsadinigina ko'zlaydi. Bu — erkalash poeziyasining bosh vazifasi. V.P.Anikin, E .V .P om eranseva, V.A.Vasilenko va M .N .M elnikovlar shunday v a zifad o sh lik x u su siy atig a k o ‘ra erkalash p o eziy asin i b o la lar folklorining tarkibiy qismi sifatida xarakterlaydilar. Bu g‘oyat to ‘g‘ri nuqtayi nazardir. Z otan, xuddi shu genetik asosga tayangan holda kattalar bolalarga m o ‘ljallab maxsus badiiy adabiyot yaratdilar. Bu h o d isa bolalar adabiyoti deb yuritiladi. B inobarin, kattalarning bolalarga atab to ‘qigan allalari, aytim-olqishlari, ovutmachoqlari, qiziqm achoq va qaytarm achoqlari bolalar folklori tarkibiga kiritilishi va tahlil qilinishi ilmiy jih atd an asosli hisoblanadi. ALLALAR ijtim oiy-estetik qimmatiga ko‘ra ikki vazifani bajaradi: birinchisi-bolalam i uxlatish; L.Z. Budakov «Turk-tatar so‘zlarining qiyosiy lug‘atida» (1869) «alia» so‘zining chig‘atoycha ekanligini ta ’kidlar ekan, dastlab u «allala» shaklida bo‘iib, boshning orqasi, y a’ni ensani anglatishini qayd etgan. Chindan ham chalqanchasiga yotganda boshning orqasi yostiqda bosilib, shu holda uxlanadi. C haqaloq beshikka, belanchakka faqat bosh orqasi — allasi bilan chalqanchasiga c h o ‘zilib uxlaydi. Shu vazifasidan kelib chiqib, bola nutqida allala so‘zi alia shakliga o ‘zgargan va uyquga chorlovchilik m ohiyatini kasb etgan. Aslida «alia» so‘zi bolani allalab-ovutib, avaylab uxlatishni anglata borgan. Xffif— yoshini to ‘ldira boshlagan chaqaloq nutqida «uxlayman» m a’nosini anglatadi. Uyqu chaqirmoq, uxlatm oq asosiy vazifasiga aylangan qo‘shiq turini ajratuvchi m a’nosi bilan istilohiy mohiyat kasb etgan. Bunday qo‘shiqlarda allalab ovutish yoki oyutib uxlatish kuylash jarayonida amalga oshiriladi. Aliening ikkinchi vazifasi-tarbiyaviy-estetik mohiyati ana shundadir. Bu uning em otsional ta'sirchanligidan kelib chiquvchi xususiyati b o ‘lib, bolani kuy ogkushida hayot bilan tanishtirish, ohanglar vositasida hayot m a ’n o s in i a n g la sh ig a y o ‘l o ch ish , shu z ay ld a e ste tik d id in i shakllantirish va o ‘stirish maqsadiga qaratilganligidir. Abu Ali ibn Sino allaning shu xususiyatini ming yil ilgariyoq payqab, shunday yozgan edi: «...bolaning mijozini kuchaytirm oq uch un unga ikki narsani q o ‘llam oq kerak. Biri, bolani sekin-asta tebratish, ikkinchisi, uni uxlatish uchun aytish odat b o ‘Iib qolgan musiqa va allalashdir. Shu ikkisini qabul qitish m iqdoriga qarab bolaning tanasi bilan badantarbiyaga va ruhi bilan m usiqaga b o ‘lgan is te ’dodi hosil qilinadi.»82 Allalar, odatda, bolalaming emizikli davrida — ular to uch yoshini to ‘ldirgunlarigacha aytiladi. Ularning bolalaming ana shu yoshi bilan bog‘lanishi qat’iy bo‘lib, beshik q o ‘shig‘i sifatida xarakterlanishiga yo‘l ochgan. U lam i ona suti bilan bog‘lab «sutda qorilgan va mehrga yo‘g‘rilgan qo'shiq» deyishlari sababi shunda. Allalar onalarning minglab avlodidan bir-biriga o ‘tib, sayqal topib, onalik m ehrini, arm onini uzluksiz silsilaviylikda ifodalab kelyapti. U larning bu qadar uzoq zam onlar yashovchanligi sababi, A.Vetuxov t a ’kidlashicha, a llala rd a onalik qalbining, ay o llik m a h zu n lig in in g b arq urib turishidadir.10 Xuddi shu xususiyati tufayli allalar nafaqat bolalarga. hatto kattalarga ham yoqimliligini, qolaversa, h ar bir xonadonda kuylanishini, xush ko‘rilishini ta ’minlagan. A llaning qacho n paydo b o ‘lgani o ‘zbek folklorshunosligida hozircha aniqlangani yo‘q, am m o uning qanday m a’naviy ehtiyoj tufayli yuzaga kelganini A.Vetuxov shunday izohlaydi: «Ona o ‘zining tug‘ma sezgirligi bilan bola u ch u n faqat q o ‘shiq kerakligini tinchlantiruvchi, yorqin va m onoton q o ‘shiq kerakligini angladi. Shu zaylda alia shakli yuzaga keldi. CVsha onalik sezgilari allalarning qanday mazmunga ega b o iish in i aytib turdilar: unda onalik qalbida qanday ko‘tarinkiIik bolsa, hammasi bor».K4 M .N.M elnikov shu fikrga qo‘shilgani holda allalami onalar dunyosisiz, sezgilarsiz, tashvishlarisiz tasavvur etib b o ‘lmasligini, barchasi, A.Vetuxov ifodalaganidek, instinktiv tug‘ma sezgirlik tarzida em as, balki ming yillar davomida yashagan onalar necha-necha avlodlarining hayotiy tajribalari sifatida, ularning qanchadan-qancha yanglishuvlari, ajralishlari, kuyinishlaridan tug‘ilgan achchiq saboqlar sifatida «ijtimoiy tajribalar, ijtimoiy ong mahsuli»85 bo‘lib yuzaga kelganini ta'kidlaydi. A.M .Gorkiy e’tiroficha, allalar ona-shoira bilan ishchi-tarbiyachining bir siymoda birlashgan v aq tid a asl, o ‘lm as po eziya sifa tid a h am m a a d a b iy o tla rn in g boshlang‘ichi bo‘lib vujudga kelganlar. Shu m a’noda h ar bir xalqda allaning tarixi o ‘sha xalq bolalar folklorining tarixi sanalishi mumkin. Allalar faqat kuylanadi. U lam i shunchaki aytish, deklomatsiya qilish mumkin emas. M onoton ohang o ‘zbek allalari uchun mushtarak xususiyatdir. Biroq m onoton ohang onaning ijro paytidagi holati va kayfiyati bilan chuqur bog‘liq. O na kayfiyati chog‘ kezlarda allaning m o noton ohangida xush yoquvchi mayin yumshoqlik mayli sezilib tursa, xafaligida, iztirob chekayotganida m a’yiis tortuvchi xazinlikka moyil b o ‘ladi. H ar ikkala holatda ham shu m onoton ohang bola ruhiga t a ’sir etadi, qalbiga orom bag‘ishlaydi, uni elitadi. Birinchi holatda bolaning serzavq b o ‘lib o ‘sishiga zamin hozirlasa, ikkinchi ho latd a u n in g ruhan m a ’yuslashuviga asos solinadiki, bu bola ulg‘ayganda xarakterida o ‘z asoratini, albatta, qoldiradi. Bola uchun allaning so ‘zi etnas, kuyi yoqimli va muhim. Chunki u hali so‘zni anglamaydi. Alladagi so‘zlar ona uchun muhim: ular- on a q alb in in g nid olari. B ir xil ohangdagi kuy bola m a’naviy ehtiyojining dastlabki q on d irg ichi sifatida xizm at eta boshlaydi. G .D obryakov aytganidek: «Bola birinchi oydaligidayoq musiqiy idrokini — ritm va ohangni idrok eta olishini nam oyon etadi; lekin u n g a fa q a t m u rak k a b b o ‘Im ag a n to v u sh larn in g alm a sh in ish i ritmikasigina o ‘ngg‘aydir.»86 Biroq shu m onoton ohang turli xildagi h a ra k a tla r j o ‘rlig id ag in a alla la rn in g k o m p o zitsio n yaxlitligini ta ’minlaydi. Chunki allalar h ar qanday holatda ham jism oniy harakat, h am psixik faoliyat bilan uzviy bogMiqdir. Jismoniy harakat bolaning m u tta s il o ‘s is h in i, o r g a n iz m in in g f iz io lo g ik c h i n iq is h in i rag‘batlantiruvchi m uhim vosita b o ‘lsa, allalarning m onoton ohangi esa shu jism oniy rivojlanishini m a ’naviy ulg‘ayishga ulaydigan kanal b o ‘lib, bola psixik faoliyatini harakatga solishga va faollashtirishga xizm at qiladi. 0 ‘zbek folklorshunosligida allalarning kom pozitsion butunligini so‘z, ohang va harakat birligida, shu uzvlaming o ‘zaro mantiqiy aloqadorligida ko‘rish hali ilmiy maromiga kiiganicha yo‘q. Jumladan, 0 ‘zbek allalarini o ‘rganishda birm uncha ishlar qilgan, ayni choqda asossiz ravishda ulam i m arosim qo‘shig‘i sifatida xarakterlagan taniqli folklorshunos M.Alaviya: «Alla, asosan, to ‘rtlikdan tashkil topgan bo‘Isa ham , ba’zan allalovchi to ‘lqinlanib ketsa, davom ettirib, boshqa m isralarni ham q o ‘shib yuboradi va bir-biriga yaqin b ir qancha to ‘rtliklam i aytib, bu bilan o ‘zining tilak, arm onini izhor etadi»87, — deb yozib, allaning struktural xususiyatlarini cheklab q o ‘ygan. C h indan ham to ‘rtlik shaklidagi band - o‘zbek allalarining yetakchi struktural uzvi. A m m o o ‘zbek onalari repertuarida uchlik, beshlik, oltilik, yettilik va sakkizlik tarzida bir butun tugallangan allalar ham, shuningdek, shu xildagi b ir necha bandlardan tarkib topgan allalar ham ancha. Bunday strofik xilma-xillik onaning allani kuylayotgan vaziyatdagi kayfiyatining natijasi bo‘lib, unda ifodalanishi kutilgan g‘oyaviy niyatning salmog‘iga, yo‘nalishiga bog‘liq. 0 ‘zbek allalarida shunday bir ichki mantiq borki, u qaysidir b ir ishorada harakat, ohang va mazmun biriigini ta ’minlab turadi: Alla-yo Alla Oppoq qizim, alia, Qaymoq qizim, alia, G o ‘zal qizim, alia, Asal qizim , alia, Oqcha qizim, alia, Zog‘cha qizim, alia, Sanam qizim, alia, Tam tam qizim, alia, Erka qizim, alia, Serka qizim , alia, Alla-yo alia. Yotsin qizim , alia, Shirin uxlab, alia, Qotsin qizim, alia, Alla-yo alia. Bu alia erkalama xarakteriga ega. Uning strofik tuzilishi — ikkilik shaklida. Barcha qofiyadosh so ‘zlar epitet (sifatlash) vazifasini bajargani holda nuqul satr boshida kelgan — anafora tarzida: «qizim, alia» m urojaatnom asi esa m onoton mayin ohangni ta ’minlovchi m urakkab radif bo‘lib, b u tu n alia davom ida oh an g va kuyning y a x litlig in i, yagona o q im d a o q is h in i, e rk a lo v c h i p a rd a la rd a to v lan ish in i t a ’m inlagan. E p itet-q o fiy ad o sh s o ‘zlard a onaning qizalog‘iga bo‘lgan chuqur m ehri xilma-xil qiyoslash va o ‘xshatishlarda tovlanib turadi. Shu qiyoslash va o ‘xshatishlam i yuzaga keltirgan narsa va hodisalaming aksariyati qay bir xususiyati bilan uxlatilayotgan qizaloq - alia link qahramoni xarakter — xususiyatlarini yoki qiyofasini ochishgaqaratilgan. lnchunin, qizalog‘ining erkaligi serkaning holatini esga solganda jonlilik kasb etgani singari «oqcha qiz»ning chug‘ur- chug‘uri zog‘chaning ayni holatini xotirga keltiradi. Shu tariqa ona q iz a lo g ‘ining nafaqat ta sh q i sifatlarin i (o p p o q lig i, g o ‘zalligi, chopqirligi va h.k.), balki m a’naviyatiga xos yumshoqlik, vazminlik, samimiylik va boshqa belgilarini ham poetik ta ’riflab turib, shu insoniy fazilatlarni o ‘z jigargo‘shasida ko‘rishni istaydi, uni mehrga yo‘g‘rilgan o rz u p a r d a la r id a m ay in k u y la y d i. O n a la r o ‘zlari xush yoki noxushliklaridan q a t'iy nazar farzandlariga ham isha mehribonlik qiladilar; farzandlarini erkalata turib uyquga kirganlarida eng nafis ranglam i tanlashga, shu ranglarni g‘oyat nazokat bilan ishlatishga alohida e ’tiborberadilar. Bolalam ing xarakterlarini ochishda doimo tiniqlik va quvnoqlik bilan bog‘liq tuyg‘ularini teran k o ‘rsatishga xizmat qiluvchi epitetlarga murojaat qiladilar; Shu niyatda qo'zichoq, Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|