Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

О ‘zbek folklorining janrlar tizimi: birinchidan, ulardagi g‘oyaviy 
badiiy prinsiplar umum iyligi; ikkinchidan, ulam ing tarixan taraqqiy 
etgan o ‘zaro munosabatlariga; uchinchidan, janrlar tarixiy taqdiridagi 
umumiylikka (mushtarakliklarga) bog‘liq holda vujudga kelgan.
I. 
Janrlardagi g ‘o ya v iy -b a d iiy oyin (prinsip)lar um um iyligi 
(mushtarakligi)  har bir ja n r mohiyatini belgilovchi farqli xususiyatlarga 
ega b o ‘lishiga qaram ay, ularni m ushtarak etuvchi tom onlar ham
mavjudki, yana shu um um iylik ularni yagona tizim (sistem a)ga 
b o ‘ysundiradi. B ular tubandagilardan iborat:
a) o ‘zbek xalq og'zaki poetik ijodiyotidagi barcha janrlar g ‘oyaviy 
mohiyatiga k o ‘ra o ‘zaro mushtarakdirlar. U lam ing barchasida ham 
xalq hayoti, uning psixologiyasi. orzusi va intilishlari, tashvish va 
kulfatlari ifodalangan. A na shuning o ‘ziyoq ularni yagona maqsadga 
yo‘naltirgan g‘oyaviy-badiiy tizim ga birlashtiradi;
b) fo lk lo r ja n rla ri orasidagi o ‘zaro aloqa ularning voqelikni 
tiklashdagi k o 4
p qirrali vazifalarining mushtarakligida ham k o ‘rinadi: 
h ar bir jan r o ‘zining alohida bir vazifasiga — hayotning biror tom onini 
ifodalashdan iborat b o ‘lgan vazifaga ega. M a’lum bir guruhga oid 
janrlardagi asarlar xalq tarixini ifoda etadi. D oston, tarixiy q o ‘shiq, 
rivoyat, afsona kabi ja n rlar ana shunday vazifaga ega. Boshqa bir 
guruh ja n rlar xalq tu rm u sh i va m ehnatini ifodalashni k o ‘zlaydi:

---

m ehnat q o ‘shiqlari, marosim q o ‘shiqlari ana shunday xususiyatga 
ega. Y ana b ir guruh ja n rla r, C h u n o n ch i, oilaviy va m uhabbat 
qo‘shiq!ari shaxsiy insoniy tuyg‘ularni aks ettirsa, m aqollar va naqllar 
xalqning axloqiy qarashlari va tu rm u sh ta ijib alarid an tu g ‘ilgan 
saboqlarini ifoda etadi. Shu zaylda barcha janrlar bir b o ‘lib, xalqning 
turm ushi, m ehnati tarixi, odam larning o'zaro ijtim oiy va shaxsiy 
m unosabatlarini yaxlitlashgan h o ld a aks ettirad i. X uddi hayot 
hodisalarining o ‘zi har tom ondan bir-biri bilan shu xilda bog‘Ianib, 
yagona g‘oyaviy-badiiy tizim ni vujudga keltiradi;
v) folklor janrlari g'oyaviy mohiyatining mushtarakfigi, shuningdek, 
voqelikni ifodalashdagi vazifasining mushtarakfigi ularda mavzu, sujet 
va qahramon o'xshashligi, umumiyhgini yuzaga keltirgan. Maqol va 
ertaklarda ko‘rinuvchi axloqiy aqidalar m ushtarakligidan topishm oq 
va ertaklardagi predm etlar um um iyligigacha, shuningdek, tarixiy 
q o ‘sh iq va ta rix iy riv o y a tla rd a g i m av zu , su je t va o b ra z la r 
o ‘x sh a sh lig ig a c h a - h a m m a s id a fo lk lo r h a y o t m a te r ia lin i 
umumlashtirib, yagona tizimga aylanadi. Bu holda tabiat hodisalari 
m anzaralari, jasorat va kurash lavhalari va hatto q ahram on tiplari 
o ‘xshashligini yuzaga keltirgan;
g) folklor janrlari uchun xalq estetik oyin (prinsip)lari ham umumiydir: 
soddalik, qisqalik, ixchamlik, sujetlilik, tab iatni poetiklashtirish 
qahramonlar axloqiy bahosining aniqligi (ijobiy va salbiy)ni ta ’minlagan;
d) xalq og‘zaki ijodi janrlari badiiy tasviriy vositalar tizimining 
umumiyligi bilan o ‘zaro aloqadordir: kom pozitsion o ‘ziga xosligi 
(leytmotiv, mavzu birligi, zanjirsim on bog'lanish, tak ro r tiplari), 
ramzlari. majoziyligi, sifatlashdagi o'zgachaliklari m uayyan tizim ni 
tashkil etadi.
Tarixan m uttasil taraq q iy o td a b o ‘lgan bu tiz im xalq tarixi, 
madaniyati turm ushi va tiliga xos xususiyatlarini, milliy m entalitetini 
yorqin ifoda etadi.