Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

0 ‘zbek folklorining o'rganilish tarixi. 0 ‘zbek folklorshunosligi 
xalqimizning o‘z-o ‘zini anglashdan iborat intilishlari taqozosiga ko‘ra 
vujudga keldi. Bu stixiyali jarayon tarzida ming yillar davomida sodir 
b o ‘lgan esa-da, asosan, XIX asrning so‘nggi choragida izchil bir 
yo‘nalishga kira bordi va XX asrda to ‘la-to‘kis barqaror hodisaga aylandi. 
Zero, folklor asarlarini to ‘plash, kitobat qilish, o ‘rganish va ulardagi 
g‘oyalardan ilhomlanib yangi asarlar yaratish, bunyodkorlik ishlarini 
amalga oshirish barcha davrlarda ham dolzarb masalaga aylangan edi.
Xalq ijodiyoti namunalarini yozib olish juda qadimiy a n ’ana b o ‘lib, 
folklorshunoslik shakllanishining ilk bosqichini tashkil etadi. Bu

---

yo‘nalishdagi izlanishlartarixi juda olisga borib taqaladi. Chunonchi. 
q ad im g i du n y o sayyohlari va tarixch ilarid an G ero d o t. Polien, 
S trabon, Xores M itilenskiy, A pellodor, lbn Battutalarning yozib 
olib bizgacha yetkazgan afsona va rivoyatlari. turli-tum an urf-odatlar 
va m arosim lar haqidagi qaydlari. shuningdek, yozma toshbitiklar 
d av rid an boshlangan folklorga qiziqish jarayoni xalq ijodiyotini 
o ‘rganish sari q o ‘yilgan ilk qadam edi.
M a ’lum ki, folklor asarlari yaratilgandan so‘ng uni jonli ijroda 
kuylash. aytish, o ‘ynab nam oyish etish, kuylab namoyish etish, 
tarqatish yoki qayta ijod etish tufayli yana ikkinchi shaklda davom 
yetaveradi. Lekin ularning ikkinchi shakli, yoki aniqrog‘i, folklor 
n a m u n a la rin in g tarixiy va badiiy yodnom alardan, yozuvchi va 
b a s ta k o rla r a sarla rid an o ‘rin o lish i—folk lo rizm lar hisoblanadi. 
F olklorizm lar tarixi esa xalq ijodini yozib olish va o ‘rganish tarixi 
em as, albatta. C hunki endi ular ko‘pchilikning (xalqning) emas. 
yakka shaxsning o ‘y-kechinm asi, ovozi singishgan hodisa sanaladi.
Turkiy xalqlar. jum ladan, o ‘zbek folklorining yozib olinishi va 
kitobat qilinishi M ahm ud Q oshg‘ariy nomi bilan boshlangan. «XI 
asrning ulkan olimi. tilshunos M ahm ud Qoshg‘ariyni hech ikkilanmay 
folklorist 
sifatida ham baholash m um kin, — deb yozgan atoqli 
folklorshunos Hodi Zarif. — U ning muhim kapital asari «Devonu 
lug‘otit turk» muallifning yuksak m a’lumot egasi, olim sifatida maqol 
va m atallarni, mehnat, sevgi, urf-odat, mavsum-marosim qo‘shiqlarini, 
afsona va rivoyatlami to ‘plaganligini, imkoniyat doirasida ularning 
yaratilishi tarixi bilan qiziqqanligini, turli xil turkiy urugMar, jumladan, 
o 'zbek xalqining qadimiy ajdodlari o‘rtasida xalq poeziyasi terminlarini 
o ‘rganganligini yorqin ko‘rsatib turibdi. M uallif tom onidan berilgan 
izohlar, ayniqsa, maqol va matallarning mazmuni va qo‘llanish o ‘mi 
h a q id a g i m a ’lu m o tla r M a h m u d Q o sh g ‘ariy k eltirg an fo lk lo r 
m ateriallarining ilmiy qim m atini yanada oshiradi»9. Shuningdek, 
xorazm lik tilshunos Abulqosim M ahm ud Zamaxshariy yozib olgan 
m aqol va m atallar ham da olim ning shu maqol va matallarning badiiy 
xususiyatlariga oid qaydlari, ulug‘ mutafakkir AJisher Navoiyning o ‘zbek 
xalq poeziyasi nam unasi sanalgan chinkalar, Abu Rayhon Beruniy, 
N arshaxiy, M irxond, Sharafiddin Ali Yazdiy, G ‘iyosiddin Xondamir, 
D avlatshoh Samarqandiy, Zayniddin Vosifiy, H ofizTanish Buxoriylar 
yozib qoldirgan afsona va rivoyatlar, Gulxaniy hamda Rojiylar yaratgan 
«Zarbulmasal»lardagi ko‘p sonli maqollar, xalq askiyalari folklomi

---

to ‘plash yo‘lidagi izlanishlarning o ‘ziga xos ko'rinishlaridir.
Folklorni to ‘plashning boshqa bir ko‘rinishi ham mavjudki, uning 
mohiyatini H .Zarif shunday ta ’riflagan edi: «Folklorni o‘rganish tarixi 
unga nisbatan faqat ilmiy maqsadlar bilan yondashilganlikni kuzatish 
bilangina cheklanmaydi. shu bilan birga o ‘zlari mansub b o ‘lgan sin f 
dunyoqarashi nuqtayi nazaridan folklorni turlicha tushungan va o ‘z 
asarlarida u yoki bu sinf manfaati doirasida undan foydalangan yozm a 
adabiyot nam oyandalarining ham xalq ijodiga qiziqishlarini hisobga 
olm oq va ularni diqqat bilan o ‘rganm oq juda ham zarurdir.
0 ‘zbek m um toz adabiyoti yo‘nalishlarini shu xilda kuzatganda 
qanchadan qancha topishm oqlar, m aqollar, m atallar, afsonalar, 
rivoyatlar, ertaklar va boshqa janrlar nam unalarm i oydinlashtirish 
mum kin. Sirasini aytganda, folklorga 
yozm a adabiy m a n b alar 
doirasida bu xilda qiziqish o ‘zbek adabiyotida «olz milliy folklori 
doirasi bilan chegaralanib qolm agan, balki m a’lum bir xalqning 
boshqa bir xalq bilan siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqasining qonuniy 
natijasi sifatida nam oyon bo‘lgan. 0 ‘zbek xalqi o ‘zining shakllanish 
va tarixiy taraqqiyoti bilan bog‘liq bo‘lgan xalqlardan og'zaki va 
yozma yo‘sinda ayrim asarlarni, ba'zi sujet, motiv va obrazlarni, 
hatto poetik vositalarnj o ‘zlashtirganligi kuzatiladi. Bunday o 'zaro
ta'sir va aloqa bir-biri bilan bog‘liq b o ig a n har bir xalqning o ‘ziga 
xos, mustaqil milliy folklori va yozma adabiyotini boyita bordi.»10 
Bu jarayon «Vedalar». «M ahobxorat», «Panchatantra», «Kalila va 
Dimna», «Avesto», «Anushirvon o ‘gitlari», «Ming bir kecha»larning 
turkiy xalqlar, jum ladan, o'zbek xalqi turm ushiga kirib kelishi tufayli 
yanada chuqurlashdi. A m m o sh unisi ajablanarliki, bu ja ra y o n
adabiyotshunoslik sohasi sifatida nuqul folklor va yozma adabiyot 
munosabatlari doirasidagina tadqiq qilinm oqda. Yanayam aniqroq 
qilib aytilsa, mazkur jarayonga ikkinchi tom ondan - folkloristik 
yo‘nalishda xalq ijodi namunalarining tarixiy asoslariga ko‘ra tekshirish 
an ’ana tusiga kirmayotir. Natijada folklorga mansub u yoki bu asam ing 
yozib olinishi tarixini belgilash, genezisi, tadriji, sujeti, obrazlari va 
boshqa xususiyatlarini oydinlashtirishga oid imkoniyat e ’tibordan 
chetda qolib kelmoqda. Folklor nam unalarining yozib olinish tarixini 
bu xilda aniqlash usuli — g‘oyat murakkab usul bo‘lib. teran kuzatishni, 
chuqur tadqiqot va tahlilni talab etadi. Shunga qaramay, bu usulning 
samaradorligini o ‘zbek folklorshunosligida H .Z a rif « 0 ‘zbek xalq 
dostonlarining tarixiy asoslari b o ‘yicha tekshirishlar» tadqiqoti11 bilan

---

boshlab bergan edi. Bu yolnalish endilikda alohida silsilaviylik kashf 
etay o tir. 
S huni h am t a ’kidlash zarurki, XIX asrning I yarm i 
oxirlarigacha folklorni to ‘plashda qo'llangan har ikkala usulga bir 
xilda amal qilingani yo‘q: birinchisiga — folklorni to ‘plashga stixiyali 
am al qilingan bo‘lsa, ikkinchisiga — folklorga adabiy maqsad doirasida 
qiziqishga faolroq m unosabat ko‘rsatildi.
XIX asrning II yarm idan chor Rossiyasining O 'rta Osiyoni bosib 
olishi tufayli m ahalliy xalq folkloriga qiziqish birm uncha faollashdi. 
Bu jihatdan H.V am beri, N .P.O stroum ov, A.A.Divayev. V.V.Radlov 
va boshqalaming to ‘plovchilik faoliyatlarini eslash kifoya. U lar o ‘zbek 
xalq maqollari, ertaklari, latifalari, q o ‘shiqlari va hatto eposiga oid 
ayrim nam unalarni yozib oldilar. Shuni aytish kerakki, bunday ishni 
ularning ayrimlari xolis niyat bilan amalga oshirgan deyish qiyin.
Bu davrda tipografiya va litografiyalaming paydo boMishi natijasida 
o'zbek folklorini nashr etish harakati yuzaga keldi, shu tariqa, folklorni 
yig‘ish va chop qilish uzviyligi sodir bo‘la boshladi. Shunisi xarakterliki. 
bunday nashrlar boshqa tillarga originalni taijim alari bilan yonm a- 
yon holda berish asosida amalga osha boshladi. Bu jihatdan venger 
sharqshunosi H erm an Vamberi e'tiborga loyiq ishlar qildi. U 1867- 
y ild a Leypsigda b o silg a n « C h ig ‘ato y tili darsligi» k ito b in in g
xrestom atiya qism ida 112 ta o ‘zbek m aqolini arab va lo tin ch a 
yozuvlarda (bunisi transkripsiya tarzida) berdi va ularning o‘zi amalga 
oshirgan nem ischa taijim asini e ’lon qildi. Bu dalil o ‘zbek folklorining 
chet el doirasidagi birinchi nashri sifatidagina emas, balki unga 
qiziqishning xalqaro tus ola boshlaganini tasdiqlash jihatidan ham 
m uhim aham iyatga ega.
H.Vamberi m azkur darsligida «Yusuf bilan Ahmad». «Tohir va 
Zuhra» dostonlaridan parchalar berdi. «Yusuf bilan Ahmad» dostonining 
o ‘zi am alga oshirgan to ‘la nem ischa tarjim asini e ’lon qildi. Bu 
Yevropada birinchi m arta o ‘zbek eposidan qilingan taijima edi.
0 ‘zbek xalq m aqollarini n ash r etish va rus tiliga o ‘girishda 
N .P .O stro u m o v am alga oshirgan ishlar ham e ’tiborga loyiq. U 
«Sirdaryo oblast statistikasiga oid m ateriallar to ‘plami»da 1110 ta 
(1 -jildida 492 ta , 1888 -yil va 2-jildida 628 ta, 1891 -yil) o ‘zbek 
m aqolini originalda va o ‘zining rus tilidagi taijim asida e ’lon qildi. 
Bu yillarda o ‘zbek xalq ertaklari nam unalarini yozib olish harakati 
sezilarli darajada b o ‘ldi. N .P.O stroum ov o ‘zi yozib olgan ertaklardan 
iborat «Sort ertaklari» (1906) to ‘plam ini nashr ettirdi, uni so‘zboshi

---

va izohlar bilan ta'm inladi. U o ‘zbek xalq te a tri va etnografiyasiga 
oid m ateriallarni ham chop ettirdi. A .N .S am oylovich esa «Pishak 
afsonasi»ning Xiva versiyasi, «Anna M urot bova hikoyalari» va 
«Qirq yolg'on» cho‘pchaklarini, A.Vasilev esa «X irsitdin polvon», 
«Shahzoda Nazarm uham m ad va malika Nazarbibi» ertaklarini yozib 
olib, o ‘sha davr m atbu otida e ’lon q ilish d i.12 Prof. H .Z arifning 
guvohligicha, «folklor ishqibozlari va d o sto n ch ilar tashabbusi bilan 
o ‘qish uchun va bo‘lajak baxshining yodakay o ‘rganishi uchun xizmat 
qiluvchi dostonlarning q o ‘lyozm a m atnlari yuzaga kelgan. Shu 
m unosabat bilan «G o‘ro ‘g ‘li» turkum i, «Yusuf va A hm ad», «Tohir 
va Zuhra», «Tulumbiy» («Edegi») kabi asarlarning yangi versiyalari 
paydo b o ‘ldi. N om a’lum m ualliflar to m o n id an tuzilgan bu asarlar 
nusxa ko‘chirish orqali va XIX asrning II yarm idan boshlab litografik 
y o ‘l bilan keng tarqaldi. M asalan, « G o ‘ro ‘g‘H» turkum ining bosh 
qism iga taalluqli va A vazga b a g ‘ish lan g an b ir n ech a 
o ‘zbek 
d o sto n la ri 1875-yilda P e tro p a v lo v k a d eg an ta ta r q ish lo g ‘ida 
yashovchi mulla Hasan M irbobo o ‘g‘li to m o n id an ko‘chirilgan va 
1880-yilda Qozonda «H ikoyati G o ‘ro ‘g‘li sulton» nom i bilan nashr 
etilgan edi. Shundan keyin bu kitob o ‘zgartirilgan va qayta ishlangan 
holda b ir necha marta Q ozo n da, 1915-1917 -yillarda T oshkent va 
K ogonda ikki ming nusxada n ash r etildi. 0 ‘sha davr uchun katta 
m iqdor sanaluvchi bunday ad ad turkiy x alqlar o ‘rtasida eposga 
talab nihoyatda kuchli ekanligidan dalolat beradi. X uddi shunday 
«T ohir va Zuhra», «O shiq G ‘arib va S h o h san am » , «Sanobar», 
«Bahrom va G ulandom », «D ilorom », «H urliqo va Ham ro» kabi 
dostonlar, «Bo‘z yigit», «A ldarko‘sa» kabi ertaklar, X o‘ja N asriddin 
haqidagi latifalar to ‘plam i b ir n ech a m arta tu rli yo‘llar bilan nashr 
etild i» 13. Ana shu dalillar va bayon etilgan m u lo h azalar asosida 
tubandagi xulosaga kelish m um kin:
1. 
XIX asrning II yarm idan boshlab o ‘zbek folkloriga qiziqish bir 
m u n c h a faollashdi. h a tto ay tish m u m k in k i, b ay n alm ilallash u v
x arak terin i kasb eta b o rd i. B uning n atija sid a o ‘zbek fo lk lo ri 
nam unalarini to ‘plash va nashr etish uzviyligi yuzaga keldi. Ayniqsa, 
eposga qiziqishining ortishi tufayli b a’zi so‘z san ’atkorlarining xalq 
dostonlarini qayta ishlashlari oqibatida folklomi yozm a adabiyot bilan 
tutashtiruvchi oraliq hodisa — xalq kitoblari yuzaga kela boshladi. «Tohir 
va Z u h ra » , «Y usuf va Z u la y h o » , « B a h ro m va G u la n d o m » , 
«Gulfarah», «Sanobar», «Bo‘z o ‘g ‘lon», «Yusufbek va Ahmadbek»

---

singari o 'n la b xalq kitoblari ana shunday fazilatga ega.
2. 
0 ‘zbek folklorshunosligining ayrim tarmoqlari uzoq muddatli 
tarixiy sh a k lla n ish ja ra y o n in i kechgan holda nam o y o n b o ‘ldi. 
C h u n o n c h i, q o ‘sh iq larn i, rivoyat va afsonalarni yozib olishda 
M .Q oshg‘ariy, y un o n tarixchilari Polien («Shiroq») va G erodot 
(« T o 'm aris» ), B eru niylar k atta ishlar qildilar. A yniqsa, o 'zb ek
m aqolshunosligi—paremiologiyasi shu xilda salkam ming yillik tarixiy 
a n ’an a kasb e td i. X u su san , u n in g tark ib iy q ism i san alu v c h i 
parem iografiya-m aqollarni yozib olish va nashr etish sohasi to ‘la- 
to ‘kis shakllanib ulgurdi va boy tajriba to ‘pladi. Bunda M ahm ud 
Q oshg‘ariy, A bulqosim M ahm ud Zamaxshariy, M uham m adsharif 
Gulxaniy, Rojiy, H erm an Vamberi va N.P.Ostroumovlarning xizmati 
katta b o ‘ldi. B inobarin, aytish m um kinki, o ‘zbek folklorshunosligi 
fan sifatidagi boshlang‘ichini qo'shiqshunoslik va maqolshunoslikdan 
oladi. XIX asrning 2-yarm idan e ’tiboran esa bu sohaga o ‘zbek eposini 
yozib o lish va n a s h r etish h a ra k a ti q o ‘shildi. Bu esa o 'z b e k
folklorshunosligida eposshunoslikning yuzaga kelishiga shart-sharoit 
yaratdi. K eyinroq o 'zb ek xalq ertaklarini, latifalarini va qo‘shiqlarini 
to ‘plash va chop etishga kirishildi. Shular barchasining oqibati o ‘laroq, 
o ‘zbek folklorshunosligi yuzaga keldi.
Faqat XX asm ing birinchi choragi oxirlaridan e'tiboran o ‘zbek 
folklorshunosligi chinakam fan tusini oldi: xalq ijodini ilmiy asosda 
to ‘plash, nashr etish va o ‘rganish yo'lga qo‘yildi. 0 ‘tm ishda o ‘zbek 
folklorshunosligi, asosan, to ‘plovchilik va kitobat qilish yoki nashr 
etish qobig‘ida am al qilgan b o ‘lsa, endi bu jarayonlar tadqiqotlar 
hisobiga to ‘lisha bordi. Xususan, 30-yillardan e ’tiboran to ‘plovchilik, 
nashr etish va tadqiqotchilikning uyg‘unlashuvi sezilarli rol o ‘ynay 
boshladi. B unda T urkiston Respublikasi M aorif Komissariati Davlat 
ilmiy kengashining o ‘zbek bilim komissiyasi (1921-24), 0 ‘zbekiston 
M aorif Kom issariati ilmiy m arkazining o ‘zbeklami o ‘rganish komiteti 
(1924-29), 0 ‘zbekiston Davlat ilmiy tekshirish instituti (1929-30), 
M adaniy qurilish ilm iy-tekshirish instituti (1931-33) va nihoyat. Til 
va adabiyot instituti Folklor b o ‘limi (1934-2009) ayricha rol o ‘ynadi. 
U lar tom o n id an tashkil etilgan folklor ekspeditsiyalari va to ‘plovchilik 
ishlariga E .D .P olivanov, A.K.Borovkov^ G k.O.Yunusov, M .Y.Elbek, 
H .T .Z a r if o v , L .P .P o ta p o v , V .A .U s p e n s k iy , N .N .M ir o n o v ,
E.E.R om anovskaya, Yunus Rajabiy, M.I.Afzalov, T.M .M irzayev kabi 
a to q li o lim va m u s iq a s h u n o s la r b o shch ilig id a h am d a o ‘zb ek

---

folklorshunoslarining barcha avlodiga mansub G \Z afariy , Sh.Rajabiy,
A.Alaviy, Sh.Rizo, B.Karimov, M.Alaviya, Z.H usainova, M .Zarifov, 
S h .A b d u lla e v a , Y .S u lto n o v , T . G ‘o z ib o y e v , F .K a r o m a to v . 
H.Razzoqov, J.Qobulniyozov, O.Sobirov, M .Saidov, M .Q odirov, 
M .M u r o d o v , 
Y o .J o ‘ra y e v , 
T .O c h ilo v , 
G ‘.J a h o n g i r o v ,
R.Muhammadiyev. T.Ashurov. S.Asqarov, G ‘Jalolov, B.Sarimsoqov. 
K .lm om ov, O.Safarov, S .R o‘zimboyev, O .M adayev, K .O chilov,
A .Q ah h o ro v , G '.M u s in a , U .J u m a n a z a ro v , 
M .J o ‘ray ev , A. 
M u s a q u lo v , X .E g a m o v , M .Q o ‘s h m o q o v , 
S h .T u r d im o v , 
J . E s h o n q u lo v , 
D .O ‘ra y e v a , 
S .M ir z a y e v a s in g a r i t a l a y
za h m atk a sh larn in g faoliyatlari tufayli ikki y u zd an o rtiq x alq
dostonchilari, ju d a ko‘p ertakchilar, q o ‘sh iq ch ilar, q iz iq ch i va 
masxarabozlar aniqlandi, o ‘zbek folklorining xilma-xil janrlariga 
mansub durdonalar yozib olinib, nashr va tadqiq qilindi. U lar orasida 
Ergash Jumanbulbul o ‘g‘li, Fozil Yo‘ldosh o ‘g‘li, P o‘lkan Jo n m u ro d
o ‘g‘li, Islom N azar o ‘g‘li, Abdulla shoir kabi faqat epik a n ’an alarn i 
davom ettiruvchilargina emas, balki uni yangi sharoitda y anada 
rivojlantiruvchi ulkan san’atkorlar ham borki, bular o ‘zbek folklori 
va adabiyoti taraqqiyotiga munosib hissa q o ‘shdilar. Juda ko‘p ertaklar, 
latifalar, og‘zaki drama, maqollar, topishm oqlar qatorida yuzga yaqin 
sujetga ega uch yuzdan ortiq xalq dostonlari yozib Olindiki, b u lar 
hozir 0 ‘zR FA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti 
huzuridagi H.T.Zarifov nomi bilan atalayotgan o ‘zbek folklori arxivida 
2000 ga yaqin saqlov birligini tashkil etadi.
Shunisi e ’tiborliki, o ‘zbek folklorshunoslari xalq ijodiyotining 
bu qadar boy nam unalarini bevosita ijro jarayonida yozib olinishiga 
alohida ahamiyat berdilar. C hunonchi, o ‘zbek bilim hay“ atin in g
topshirig'i bilan Toshkent, Sirdaryo va Samarqand viloyatlarida folklor 
ekspeditsiyasida bo‘lgan G ‘.O.Yunusov 1922 -yilning yozida bu 
yerlarda yashovchi o ‘zbeklardan ertak lar, q o ‘shiqlar, m a q o llar, 
topishm oqlar, jud a ko‘p dialektologik va etnografik m a te ria lla r 
to ‘pladi; Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li va H am ro q u l bax sh id an o ‘zb ek
folklorshunosligi tarixida birinchi m arta «Alpomish» dostonining b ir 
qismini yozib oldi. 1921—22-yillarda G ‘ulom Zafariyning F arg‘o n a 
vodiysiga, Elbekning T oshkent viloyatining Bo‘stonliq tu m an ig a 
uyushtiigan ekspeditsiyalari natijasida ham ko‘pIab qo‘shiqlar, maqollar, 
og‘zaki drama nam unalari yozib olindi, qolg‘irchoqboz va qiziqchilar 
haqida m a’lum otlar to ‘plandi. T o‘plangan ana shu m ateriallam ing

---

b ir qism i 1925-yilda «Ashulalar» to'plam i shaklida nashr ettirilgan. 
B undan tashqari, Elbek «Laparlar» («Bilim o lchog‘i», 1922, 1-son). 
G 'u lo m Zafariy «C hig‘ato y -o ‘zbek xalq teatrusi» («Bilim o ‘chog‘i», 
1923, 2—3-son) m aqolalarini e’lon qilib, o’zlari yig‘gan materiallarga 
dastlabk i tavsifni bergan bo'Isaiar, Bekjon Rahm onov X orazm
vohasidan 564 ta m aqol va m atalni yig‘ib. «Olzbekcha otalar so‘zi» 
(1933) m ajm uasini chop ettirdi.
Shunga qaram ay, ! 917— 1925-yillar o ‘zbek folklorshunosligining 
izlanish bosqichi b o ‘lib qoldi. Bu davrda u jadal material jam lash, 
xalq hayoti va maishiy turm ushining barcha jabhalariga kirib borishga 
in tild i, u m u m a n , «elni ta n ish va elga tan ilish ishlari» b ilan
shug‘ullandi.
1925-yildan e ’tiboran o ‘zbek folklorini barcha janrlari doirasida 
yig‘ish va o ‘rganishning yangi bosqichi boshlandi. 1926-yilda «M aorif 
va o ‘q i t g ‘u v ch i» ju r n a lid a « 0 ‘zb ek el a d a b iy o tig a te g is h li 
m a’lum otlarni to ‘plovchilarga qo‘llanma» bosilib chiqdi. Shu yili 
unda yana G 'o z i Olim Yunusovning «Alla to ‘g‘risida bir necha so‘z», 
«Е1 adabiyoti va inqilob», «Og‘iz adabiyotida sinfiy tuyg4 ular» singari 
q a t o r m a q o la la r i e ’lon. q il in d i. 
Bu d a v rd a g i 
o ‘z b e k
folklorshunosligining buyuk kashfiyoti — Ergash Jum anbulbul o ‘g‘li, 
Fozil Y o‘ldosh o ‘g‘li va M uham m adqul Jonm urod o ‘g‘li kabi noyob 
xalq s a n ’atk o rlarin in g an iqlan ish i b o ‘ldi. U lardan «Alpomish», 
«Yodgor», «Shayboniyxon», «Rustam», «G o‘ro ‘g ‘lining tu g ‘ilishi», 
«Ravshan» singari xalq dostonlari yozib olina boshlandi. Eng m uhim i, 
bu davrda o ‘zbek xalq og‘zaki ijodining favqulodda boyligi ravshan 
tortib qolgan edi.
Shuni alohida ta ’kidlash joizki, bu davrdagi folklorshunoslikning 
chinakam ilm iy tus va keng miqyos olishida, ayniqsa, H odi Z arif 
(1905-1972) zo ‘rtash ab b u s va katta jasorat ko‘rsatdi. U 20-yillam ing 
q iy in s h a ro itla rin i yengib, folklorshunoslik uchun jid d iy ilm iy 
q im m a tg a ega b o ‘lg an ta jrib a la r o ‘tk a z ish d a n ham to lm a d i. 
C h u n o n ch i, bir asarni ikki baxshidan yozib olish yoki uning bir 
qism ini birovidan, davom ini boshqasidan yozish: — 1927-28-yillar 
d a v o m id a « Y u su f b ila n A hm ad» d o sto n in i P o ‘lkan va F o zil 
shoirlardan an a shu taxlitda yozib olgan edi (doston qo‘lyozm ada 
1006 sahifani tashkil etadi); shuningdek, bir asami bir baxshidan vaqti- 
vaqti bilan qayta-qayta yozish — Ergash Jum anbulbul o ‘g‘lining 
«qirq haydagan q o ‘rig‘i» sanaluvchi «Ravshan» dostoni va h.k. Bu

---

masalalar o ‘sha vaqtda nechog‘li ilmiy aham iyatga egaligi hech 
kimning xayoliga kelmagan edi. Shuningdek, B.Karimiyning 1940 - 
yilda Toshkent kanali, 1942 -yilda Shimoliy Toshkent kanali qurilishlari 
bo‘ylab o ‘tkazgan ekspeditsiyasi, H .Zarifning Katta Farg‘ona kanali. 
Farhod G ESi bo‘yIab qilgan safari, M.Afzalovning front qo‘shiqlarini 
yig‘ishi, M .Alaviyaning to ‘y-m arosim larda olib borgan kuzatishlari 
tufayli 30-yillarning birinchi yarmida, asosan, sho‘ro davri folkloriga 
e'tibor berildi, uning a n ’anaviy folklordan farqli va o ‘xshash jihatlari 
aniqlandi. Xususan, o ‘sha davrdagi vaqtli m atbuotning e ’tibori, 
yozuvchilarning birinchi syezdida M .G orkiyning m a’ruzasi, uning 
da’vati, folklorga bergan yuksak bahosi va syezd chaqirig‘i tufayli 
folklorshunoslikda yangicha ko‘tarilish yuz berbi. Shu chaqiriqqa 
javoban H.Zarifning «Og‘zaki adabiyot haqida b a’zi m ulohazalar», 
shoir Hasan Po‘latning «Folklorni kabinetdan topa olm aysan», 
adabiyotshunos Otajon Hoshimning « 0 ‘zbek folklori to ‘g‘risida»> kabi 
maqolalari bosilib chiqdi. 1935 -yilga kelib, H .Z arif xalqimizning 
sho‘ro davri og‘zaki badiiy ijodi bo‘yicha olib borgan tadqiqotlarining 
u m u m iy y a k u n i sifa tid a s o ‘z b o s h i, iz o h la r va lu g ‘a t b ila n
ta ’m inlangan; sh o ‘ro davrida y aratilgan xalq ijodi n am u n alarj 
tizimlashtirib, tasnif qilgan va ilmiy jihatdan izohlab bergan edi. T o‘plam 
transkripsiya bilan nashr qilinganligi jihatidan ham xarakterlidir.
1935-yilda Miyonbuzruk Solihovning an'anaviy folklor namunalari, 
jum ladan, «AIpomish»ning Berdi baxshidan yozib olingan varianti 
kiritilgan «Oktabrgacha bo‘lgan o ‘zbek og‘zaki adabiyoti(folklor)» 
nom li kitobi e'lon qilingan. U o ‘zbek folklorshunosligi tarixida 
m a’lum qimmatga ega.
Mansur Afzalov (1910-1973) Islom shoir N azar o ‘g‘li repertuarini, 
ijodini qunt bilan o ‘rgandi. Bu haqda uning «Islom shoir N azar 
o ‘g ‘li» maqolasi («Guliston». 1939, 11-son) e ’lon qilindi. M.Afzalov 
Islom shoirdan «Orzigul» dostonini yozib olib, 1941 -yilda nashr ettirdi.
B. Karimov bilan birgalikda « 0 ‘zbek folklori» maqolasini yozib, unda 
o ‘zbek folklorshunosligining o ‘n besh yillik taraqqiyotiga yakun 
yasashga urindilar. Bu yillarda Buyuk Karimov (1906—1945) ham
o ‘zbek xalq ertaklari ustida samarali tadqiqotlar olib borgan. U 1939- 
yilda « 0 ‘zbek xalq ertaklari»ni nashr ettirgan. Ertaklar bo‘yicha tuzilgan 
birinchi y irik to ‘plamning so‘zboshisida olim o ‘zbek xalq ertakchiligi 
va ertakchilari, ertaklarning tasnifi va mavzuviy tahlili xususida o ‘z 
ilmiy mulohazalarini bayon etgan. Shu jih atd an to ‘plam m a’lum

---

ilm iy qim m at kasb etadi.
30-yillaming ikkinchi yarmida folklorning deyarli barcha janrlariga 
e ’tib or kuchaydi. S harif Rizo o ‘zbek xalq latifalaridan 240 tasini 
to ‘plab, so‘zboshisi bilan 6 ta kitobcha holida 1941 -yilda nashr ettirdi.
U yana «Xalq san’atkorlari» nom li maqola e ’lon qilib («Guliston»,
1940, 4 -so n ), unda ilk bor qiziqchilar bilan askiyachilami bir-biridan 
farqlashga urindi, ular san’atiga tavsif berdi. Q o‘qondagi bir guruh 
askiyachi va qiziqchilam ing ijodiy faoliyatlarini yoritdi.
1936—41-yillarda 0 ‘zbekiston San’atshunoslik institutining ilmiy 
xodimi A.L.Troitskaya rahbarligida Farg‘ona vodiysiga xalq teatrlarini 
o ‘rganish va og‘zaki dram alam i yozib olish maqsadida ekspeditsiyalar 
uyushtirilishi natijasida 80 dan oshiq xalq og‘zaki komediyasi va 
o ‘n lab yum o ristik h ik o y a lar yozib olingan. B unda 1940-yilda 
T oshkentda tashkil etib o ‘tkazilgan xalq aktyorlarining respublika 
k o ‘rigi ham m uhim ta ’sir ko‘rsatdi.
0 ‘zbek fo lk lo rsh u n o sla ri yozm a adabiyot q ato rid a og‘zaki 
adabiyotdan ham yosh avlodga ta ’lim berish fikrini ilgari surdilar va 
1934 -yildan boshlab uni amalga oshirishga kirishdiiar. Dastaw al 
N izom iy nomidagi Toshkent pedinstituti (hozirgi peduniversitet), 
s o ‘ngra b o sh q a p e d in s titu tla r va u n iv e rsitetlarn in g filologiya 
fakultetlarida o ‘zbek folklori mustaqil fan sifatida o‘qitila boshlandi.
Bu hoi folklor nashri va tadqiqotiga ehtiyojni yanada kuchaytirdi. 
Natijada H .Zarif tom onidan tartib berilgan ikki kitobdan iborat « 0 ‘zbek 
folklori» (1939 va 1940) xrestomatiyasi yuzaga keldi. Bu asarning 
qim m ati shundaki, o ‘ziga qadar amalga oshirilgan barcha nashrlaming 
ijobiy tom onlarini qam raganligidan tashqari o‘zbek folkloridagi xilma- 
xil jan rlar nam unalarini bera olganligi bilan ham muhim ahamiyatga 
ega b o ‘ldi ham da keyingi nashrlar va tadqiqotlarga keng yo‘l ochdi. 
Xususan, 1939-yilda b o ‘lib o ‘tgan 0 ‘zbekiston yozuvchilar soyuzining
2-s'yezdida folklor masalasining alohida muhokama etilishi (unda 
G ‘afur G ‘ulom «Folklordan o ‘rganayIik» degan mavzuda m a’ruza 
qilgandi) xalq og‘zaki ijodiyoti nam unalarini to ‘plash va o‘rganish 
ishlariga e ’tibomi yana bir qadar kuchaytirdi. Natijada 1941-42-yillarda 
I 
12 ta doston bosilib chiqdi. Bular «Ravshan», «Malikai ayyor» (aytuvchi 
Ergash Jum anbulbul o ‘g‘li, so‘zboshi bilan nashrga tayyorlovchi Hodi 
Zarif), «Shirin bilan Shakar» (aytuvchi Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li, so‘zboshi 
bilan nashrga tayyorlovchi M .Shayxzoda), «G o‘ro‘g‘lining tug‘ilishi» 
(aytuvchi Po‘lkan, so‘zboshi bilan nashrga tayyorlovchi Buyuk Karimiy),

---

«Qunduz bilan Yulduz» (aytuvchi Ergash Jumanbulbul o‘g‘li, so‘zboshi 
bilan nashiga tayyorlovchi Yusuf Sultonov), «Murodxon» (aytuvchi 
Fozil Yo'ldosh o ‘g‘li, so‘zboshi bilan nashrga tayyorlovchi Shokir 
Sulaymon), «Orzigul» (aytuvchi Islom shoir, nashrga tayyorlovchi 
M.Afzalov), «Rustamxon» (aytuvchi Fozil Yo‘ldosh o ‘g‘li, nashrga 
tayyorlovchi Zafar Diyor), «Dalli» (aytuvchi Ergash Jumanbulbul o ‘g‘li, 
nashrga tayyorlovchi Umaijon Ismoilov), «Xushkeldi» (aytuvchi Ergash 
Jumanbulbul o ‘g ‘li, nashrga tayyorlovchi Shokir Sulaymon), «Zulfizar 
bilan Avaz» (aytuvchi Fozil Yo‘ldosh o ‘g‘li, nashrga tayyorlovchi 
Buyuk Karimiy), «Yo‘lbarsterisini yopingan pahlavon» (aytuvchi Fozil 
Yo‘ldosh o 'g ‘li, so‘zboshi va nashrga tayyorlovchi M.Afzalov) va 
boshqalardan iborat.
1939-yiIda H am id O lim jon so ‘zboshisi bilan n ash r q ilin g an
«Alpomish» (1928-yilda uni Mahmud Zarifov Fozil Yo‘ldosh o ‘g ‘lidan 
yozib olgan) dostonini rus tiliga o‘girish harakati boshlandi. Bu ishga 
m ohir shoir va taijim on L.Penkovskiy jalb etildi. 1943 -yilda bu 
monum ental dostondan parcha, 1944 -yilda esa prof. V.M .Jirmunskiy 
so ‘zboshisi bilan birinchi qismi alohida kitob shaklida bosilib chiqdi.
1941-1945-yillarda yuz bergan II ja h o n urushi davrida, asosan, 
jang manzaralari aks etgan vatanparvarlik, qahram onlikka undovchi 
xalq eposi nam unalari, afsona va rivoyatlari, term alar to ‘plam holida 
ch op etildi. Ularda jangchilarni m ard, shijoatli bo‘lishga, ona yurtni 
him oya qilishga chaqiriq ruhi yaqqol seziladi.
40 -y illarning boshlarigacha o ‘zbek xalq ijodini t o ‘p la sh va 
o ‘rganishda jiddiy yutuqlar q o ‘lga kiritilgan b o ‘lsa-da, lekin bu 
muvaffaqiyatlarni umumlashtiruvchi monografik tadqiqotlar yo‘q edi. 
S h u n d a y u m u m la s h tir u v c h i ta d q i q o t V .M .J ir m u n s k iy va
H .T.Zarifovlar hamkorligida urush yillarida yaratilgan « 0 ‘zbek xalq 
qahram onlik eposi» kitobi bo‘ldi. Ushbu kitob 5 bobdan iborat b o ‘lib, 
uning 1-bobida o‘zbek xalq dostonchilari va baxshichilik san ’atining 
o ‘ziga xos xususiyatlari haqida fikr yuritilgan. Asaming 2-bobida 
epik repertuar tahlil etilgan va o ‘zbek xalq dostonlarining tasnifi 
berilgan. « 0 ‘zbek eposining umumiy xarakteristikasi» deb nom langan
3-bobda xalq dostonlarining g‘oyaviy mazmuni, obrazlari, poetik uslubi, 
yaratilish davri haqida qimmatli m ulohazalar bildirilgan. K jtobning 
keyingi boblarida yangi dostonlar, xalq shoirlarining zam onaviy 
mavzudagi asarlari tahlil etilgan. 0 ‘zbek eposini o ‘rganishdagi galdagi 
vazifalar yoritilgan. Asar m azm unining qisqa bayoni 1958-yilda

---

G erm an iy ad a nemis tilida ham bosilib chiqqan.
U rush dan keyin M .Afzalovning urush davri folklori, Bekmurod 
baxshi, Sherobod dostonchilari to ‘g‘risidagi maqolalari e ’lon qilindi. 
«F arhod va Shirin» dostonining xalq varianti» nomli tadqiqotni yaratdi. 
H o d i Z a r if n in g E rg a s h J u m a n b u lb u l o ‘g ‘li, F o z il s h o ir , 
«K u n tu g ‘mish» dostoni haqidagi maqolalari bosilgan. «Alpomish» 
d o sto n i M .Shayxzoda so ‘zboshisi bilan rus tilida chop ettirilgan va 
hak o zo. 50-yillarda eposni h ar jihatdan o ‘rganish va to ‘plash ishlari 
q iz itib yuborildi. N atijada « 0 ‘zbek xalq dostonlari» 2 tom ligi; 
«Oysuluv», «Kuntug‘mish», «Yodgor», «Malika ayyor» kabi bir qancha 
d o sto n la r nashr etildi.
1956-yil 20-25-sentabrda Toshkentda «Alpomish» eposi muhokamasiga 
bag‘ishlangan regional kengashning o ‘tkazilishi nafaqat «Alpomish» 
d o s to n i ta q d irid a, balki folklo rsh u n o slik va eposshunosligim iz 
taraqqiyotida ham muhim voqea bo‘ldi. Unda «Alpomish»ning qozoq, 
q o raq alp o q , tatar, boshqird, oltoy, tojik versiyalari ustida jiddiy 
m uhokam alar yuritildi. Shundan so'ng dostonning Fozil shoir varianti 
1957-58-yillarda qayta-qayta nashr etildi.
1961 -yilda « 0 ‘zbek sh e’riyati antologiyasi»ning birinchi kitobi 
f o lk lo r m a te ria lla rig a b a g ‘ish la n d i. V .M .Jirm u n sk iy o ‘zin in g
«Alpomish» dostoni ustida olib borgan ko‘p yillik ilmiy-tadqiqiy 
k u za tish la rin i u m u m lash tirib , «A lpom ish» haq idagi rivoyat va 
q ah ram on lik ertagi» nom i ostida 1960 -yilda e ’lon qildi.
5 0 -y illarn in g o x irlarid a fo lk lo rn in g ayrim ja n rla rin i, u n in g
nam o y and alari ijodining b a ’zi davrlarini m onografik usulda tadqiq 
qiluvchi ayrim ta d q iq o tlar yuzaga keldi. Jum ladan, 1926-yildan 
bo sh lab xalq q o ‘shiq va ertaklarini to ‘plashga kirishgan M uzayyana 
A la v iy a ( 1 9 0 9 - 1 9 8 8 ) 1 9 5 9 -y ild a « 0 ‘zb ek x alq q o ‘sh iq la ri»
m onografiyasini nashr qildirdi. U n d a xalq q o ‘shiqlari g‘oyaviy- 
b a d iiy jih a td a n ilk b o r yaxlit ta d q iq e tilg a n . Shu yili yana 
J.Q o b u ln iy o z o v n in g (1919-1974) 2 0-y illard ag i o ‘zbek folklori 
taraq q iy o tin i yoritib beruvchi «Sovet davrida o ‘zbek xalq poetik 
ij o d i»
k it o b i 
h a m
b o s m a d a n
c h i q q a n . 
S h u n in g d e k , 
L .P .P erep elisinan ing « 0 ‘zbek xalq q o ‘g ‘irchoq teatri» asari ham
sh u yilning m ahsulidir. U n d a o ‘zbek qo‘g‘irchoq teatrining turiari, 
tex n ik asi, q o ‘g ‘irchoqbozlar m ah o rati xususida to ‘xtanilgan.
60—80-yillarda xalq og‘zaki ijodining poetikasi masalalarini ilmiy- 
nazariy tad q iq etishga e ’tib o r kuchaydi. Bu borada M .Saidovning

---

«Malika ayyor» dostoni» (1964), «O 'zbek xalq dostonlarida badiiy 
m ahorat» (1969), T.M irzayevning «Alpomish» dostonining o ‘zbek 
variantlari» (1968). M .M urodovning « G o‘ro ‘g‘li» turkum i ham da
H .Zarifovning «Olzbekxalq dostonlarining tarixiy asoslari» (1976), 
«X alq ijo d in i n ash rg a ta y y o r la s h p rin s ip la ri» (1 9 7 8 ) k abi 
monografiya va ilmiy m aqolalari fan taraqqiyotida m u him o ‘rin 
tutadi. Hodi Zarifbilan moskvalik olima N.V.Kidaysh-Pokrovskaya 
ham korlikda o ‘zbek eposining ilk akadem ik nashrini 1972 -yilda 
am alga osh ird ilar. Bu « R ustam xon» d o sto n in in g 1972 -yilda 
Moskvada nashr etilgan nam unasidir.
Doston ijrochilari va ijodkorlari haqidagi materiallarni o ‘rganish 
ishlarini H.Zarif, M.Afzalov, M.Alaviyalardan so'ng T .G ‘oziboev 
«Fozil Yo‘ldosh o ‘g‘li» (1968). O.Sobirov «Islom N azar o ‘g‘li» (1967), 
«Umir shoir Safarov» (1982), T.M irzayev «Xalq baxshilarining epik 
repertuari» (1979). M .M urodov «Sarchashmadan tom chilar» (1986), 
M .Q o ‘shm oqov « C hechanlikda s o ‘zda suvdayin oqib» (1978), 
«Baxshilar xazinasi» (1981) kabi monografiyalari bilan davom ettirdilar. 
Ularda baxshichilik san’atining o ‘ziga xos xususiyatlari, ustoz-shogird 
munosabatlari, ayrim yetakchi baxshilarning ijodi atroflicha yoritilgan. 
0 ‘zbek xalq eposida xotin-qizlar obrazlarining estetik mohiyatini ochish 
va um u m lash tirish yo‘n a lish id a G '.M u s in a n in g « 0 ‘zbek xalq 
dostonlarida xotin - qizlar obrazlari» (1983) va «Turonning alp qizlari»
(1997), romanik dostonlar tabiatiga oid S.Mirzayevaning « 0 ‘zbek xalq 
rom anik dostonlari poetikasi» (2004) singari tadqiqotlari yuzaga keldi.
Ertaklar haqidagi dastlabki yirik tadqiqot M.Afzalovning « 0 ‘zbek 
xalq ertaklari haqida» kitobidir (1964). Bu sohadagi yana bir yirik 
ta d q iq o t K .lm o m o v n in g « 0 ‘z b e k s a tirik e r ta k la r i» (1 9 7 4 ) 
m o n o g rafiy asi h iso b la n ad i. U n d a sa tirik e rta k la rn in g bad iiy
xususiyatlari, ertak va doston m unosabatlari kabi m uhim masalalar 
yoritilgan. G ‘.Jalolovning « 0 ‘zbek xalq ertaklari poetikasi» (1976) 
« 0 ‘zbek folklorida ja n rla ra ro m unosabat» (1979), «U zbekskiy 
narodnoy skazochnoy epos» (1981) monografiyalarida esa sehrli-fantastik 
ertaklarning genezisi va m orfologiyasi m asalalari tahlil etilgan. 
X.Egamovning «Sayyorsujetlar» (1979), «Sovet sharqi turkiy xalqlari 
ertakchilik aloqalari tarixidan ocherklar» (1982) tadqiqotlarida o'zbek 
ertaklari boshqa turkiy xalqlar ertaklari bilan qiyosiy o ‘rganilib, tarixiy 
tipologik xususiyatlarini aniqlashga urinilgan. Bu davrda ertaklarni 
nashr etishda M.Afzalov, Z.Husainova. X.Rasulovlaming xizmatlarini

---

alohida e 'tiro f etish o ‘rinlidir.
1981 -y ild a K .Im o m o v o g ‘zaki p rozan ing e rta k va b oshqa 
n a m u n a la rin i o ‘rganishga b a g ‘ishlangan « 0 ‘zbek xalq o g 'zak i 
prozasi» monografiyasini e 'lo n qildi. Unda og‘zaki prozaning afsona, 
rivoyat, naql kabi janrlariga xos xususiyatlar yoritib berilgan. Bu 
jih a td a n F.Y o‘ldoshevaning « 0 ‘zbek xalq latifalarida N asriddin 
Afandi obrazi» (1979) asari ham diqqatga sazovordir. C hunki unda 
xalq nasriga xos latifa ja n rin in g ayrim belgilari. obrazlar olam i 
xususida fikr yuritiladi.
* Xalq og‘zaki nasrining asotir (mif). afsona, rivoyat va ertak janrlari 
b a d iiy a tin i o ‘rg an ish d a, a y n iq sa , M .Jo ‘ray ev ning x iz m a tla ri 
salmoqlidir. U «Raqamlarda yashiringan olam» (1986), «Yetti iqlimdagi 
yettilar» (1989, hamkorlikda), «Sehrli» raqamlar siri» (1991), « 0 ‘zbek 
xalq ertaklarida «sehrli» raqam lar» (1991), « 0 ‘zbek xalq taqvim i va 
mifologik afsonalar» (1994), « 0 ‘zbekxalq samoviy afsonalari» (1995), 
« 0 ‘zbek mifologiyasi va arab folklori» (2001, ham korlikda) kabi 
asarlarida og'zaki nasr nam unalarida raqamlar magiyasi va kosmogonik 
e'tiq o d asoslari, afsona va rivoyatlarning janriy tabiati. tasnifi va 
g “o y a v iy -b a d iiy x u su siy a tla ri keng m iqyosda ta h lil q ilin g a n . 
Shuningdek. u xalq afsonalari, rivoyatlari, naqllari ham da marosim 
q o ‘shiqlarini to ‘plash va nashr etish sohasida ham salmoqli ishlarni 
amalga oshirdi. «Ipak yo‘li afsonalari» (1993), «Bobolardan qolgan 
naqllar» (1998), «B uxoro afsonalari» (2002) va «Qizil gulning 
g 'u n ch asi» (1999), «Oy o ld id a bir yulduz» (2000), « U lu g ‘ oy 
um idlari»(200l) kabi xalq og‘zaki nasri namunalari va q o ‘shiqlaridan 
tartib berilgan to ‘plam lari shu asosda yuzaga keldi.
Xalq q o ‘shiqlarini o ‘rganishda M .Alaviyaning 
« 0 ‘zbek xalq 
m arosim q o ‘shiqlari» (1974) monografiyasi, K.Ochilovning m ehnat 
q o ‘shiqlari, Sh.Turdim ovning lirik qo‘shiqlar, U .Jum anazarovning 
tarixiy q o ‘shiq!ar, A.M usaqulovning terma janri va xalq qo‘shiqlarining 
tarixiy asoslari, J.Q obulniyozov va S.Ro'zimboyevning X orazm xalq 
q o kshiqlari, D .O ‘rayevaning o ‘zbek xalq qo‘shiqlarida parallelizm
va m otam marosimi folklori tarkibi va uning poetikasi (« 0 ‘zbek motam 
marosimi folklori», 2004). F.Q ozoqovning satirik qo‘shiqlar haqidagi 
tadqiqotlari m uhim aham iyat kasb etdi.
S huni alo h id a t a ’kidlash jo izk i, B .Sarim soqovning « 0 ‘zbek 
marosim folklori» (1986) tadqiqoti yaratilganiga qadar, o‘zbek marosim 
fo lk lori, asosan, q o ‘shiq d o irasid a o ‘rganib kelingan. M azk u r

---

tadqiqotning qimmati shundaki. u xuddi shu chalkashlikka barham
berdi. B.Sarimsoqov o ‘z monografiyasida mavsumiy marosim va so'z 
magiyasi bilan bog‘liq folklor asarlarini atroflicha yoritib bergan.
60-80-yillarda topishm oq. maqol kabi kam o ‘rganilgan janrlarni 
tad qiq etish va nashr etishda Z.Husainova va M .Afzalovlarning 
xizmatlari katta bo'ldi. 1961 -yilda Z.Husainova o ‘zbck topishmoqlari 
to ‘plamini so‘zboshi bilan nashr ettirdi. 1966-yilda esa topishm oq 
ja n ri bo‘yicha olib borgan kuzatishlarining natijalarini maxsus kitob 
shaklida e'lo n qildi va unda topishm oq ja n rin in g tabiatiga xos 
xususiyatlari. turlari. kelib chiqish ildizlari. aniq m a'nolari, badiiyati. 
axloqiy, ma'rifiy. estetik aham iyati xususida to ‘xtaldi. « 0 ‘zbek xalq 
maqollari» to ‘plamini dastlab 1978-yilda M.Afzalov o ‘z so‘zboshisi 
bilan nashr ettirgan bo‘lsa, keyinchalik uning 2 tom ligi 1987-1988 va 
yana alohida kitobi 2003 -yilda T.Mirzayev rahbarligida nashr cttirildi.
6 0 -8 0 -y illa rd a o ‘zbek xalq og‘zaki d ra m a sin i o 'rg an ish g a 
bag‘ishlangan bir necha yirik monografiyalar yaratildi. U lar orasida 
L .P.Perepelisinaning 
« 0 ‘zbek xalq q o ‘g‘irchoq teatri» (1959). 
R.Muhammadiyevning «Askiya» (1962). M.Qodirovning « 0 ‘zbek xalq 
og‘zaki dramasi» (1963), «Masxaraboz va qiziqchilar san'ati» (1971), 
« 0 ‘zbek teatri an ’analari» (1976), « 0 ‘zbek a n ’anaviy qo'g'irchoq 
teatri» (1979), « 0 ‘zbek xalq tom osha san'ati» (1981), «O 'zbek xalq 
teatri tarixi» (2003) monografiyalari alohida diqqatga sazovordir.
Folklor asarlarida hajviy yo‘nalish muhim o ‘rin tutishini inobatga 
olib, 1965-yilda Hoshimjon Razzoqov « 0 ‘zbek xalq og‘zaki ijodida 
satira va yumor» monografiyasini yaratdi. U nda satira va yum orning 
folklor asarlarida o‘ziga xos tarzda nam oyon b o ‘lishi, kom ik vaziyat 
va holat, komik qahram on yaratish vositalari Farg‘ona vodiysi folklori 
materiallari asosida ko‘rsatib berilgan.
60-yillardan boshlab adabiyot va folkloming o ‘zaro munosabati 
muammosini o‘rganish-dolzarb ahamiyat kasb etdi. Bunda u yoki bu 
ijodkoming folklorga munosabati, undan ijodiy foydalanishdagi mahorati, 
folkloming adabiy jarayonga, yangi oraliq shakllaming yuzaga keltirishdagi 
ta’siri, folklorizm hodisasi va uning adabiy jarayondagi tiplari. badiiy 
asarda sujetning folkloriy asoslari singari qator ilmiy muammolar tekshirildi. 
Chunonchi, N.Mallayev «Navoiy ijodiyotining xalqchil negizi» (1973), 
«Alisher Navoiy va xalq ijodiyoti» (1974) hamda M.Hakimov «Alisher 
Navoiy lirikasi va xalq og‘zaki ijodi» (1979) monografiyalarida ulug' shoir 
ijodidagi folkloriy asoslar tadqiq qilindi. O.Sobirov Komil Yashin va

---

Oybek ijodida, G'.Jalolov Hamza ijodida, K.Qodirov M.Shayxzoda ijodida 
folklor tasiri mohiyatini 
0‘rgangan boisalar, G \M o ‘minov 60-70-yillardagi 
o ‘zbek she'riyatida folklordan foydalanish a'analari, T.Abduqulov «70- 
yillar bolalar poemalari va folklor» (1977), S.Alimov «O'zbek adabiy 
ertaklarining shakllanishi va taraqqiyoti» (1984), I.Yormatov «60-80-yillar 
o'zbek adabiyotida folklorizmlar tipologiyasi» (1985), D.Quwatova « 0 ‘zbek 
ilmiy-badiiy fantastikasida folklor motivlari» (1997), Sh.Sulaymonov o‘zbek 
detektiv nasrida folklor an'analari roli (2002) va L.Sharipova «70-80- 
yillardagi o‘zbek she’riyatida folklorizm»(2008) muammolari bo‘yicha 
muhim ilmiy xulosalaiga keldilar.
Bu davrda o ‘zbek folklorining boshqa tillarga taijimalari va xorijda 
o ‘rganilish m uam m olarini o ‘rganish ham keng miqyos kasb eta bordi. 
Y.N urm urodovning « 0 ‘zbek folklorining olmon tiliga taijima qilinishi 
tarixi m uam m olari» (1983), « 0 ‘zbek folklori nemis tilida» (1987), 
« 0 ‘zbek-nem is folklor aloqalari» (1999), A.Saparovning « 0 ‘zbek xalq 
d ostonlarida ritm va rus tiliga o ‘girish jarayonida uni ifodalash 
m uam m olari» (1989), X .R o‘zim boyevning «Xorazm folklorining 
xorijda o ‘rganilishi (XIX asr-XX asr boshi)» (1996), B.Shamsiyevaning 
«Chet el adabiyotshunosligida o ‘zbek folklori masalalari» (1994), 
D .Rahimboyevaning « 0 ‘zbek xalq maqollarining qiyosiy tipologiyasi» 
(2002) ana shu yo‘nalishdagi izlanishlar natijalaridir.
0 ‘zbek bolalar folklorini to ‘plash, nashr etish va tadqiq qilishda 
ham m a'lu m natijalarga erishildi. G ‘.Jahongirov 1975 -yilda « 0 ‘zbek 
bolalar folklori» risolasi bilan bu yo‘nalishdagi izlanishlarni boshlab 
bergan b o ‘lsa, O.Safarov o ‘zbek bolalar folklorining allalar, aytim- 
o lq i s h l a r , o v u tm a c h o q la r , e r k a l a m a l a r , q iz iq m a c h o q la r , 
q a y ta r m a c h o q la r , y a lin c h o q la r, h u k m la g ic h la r, a ra z la m a la r, 
yarashtirgichlar, tegishm achoqlar, masxaralam alar, tez aytishlar, 
g u ld u r-g u p la r, c h a n d ish la r, c h o rla m a la r, ch ek lash m ach o q lar, 
sanam alar, tarqalm achoqlar kabi yigirmaga yaqin poetik janrlardan 
tarkib topgan yaxlit b irtiz im ekanligini, u ham kattalar, ham bolalar 
ijrochiligi va ijodkorligi hosilasi sifatida tarkib topganligini jiddiy tadqiq 
etib, «Bolalarni erkalovchi o ‘zbek xalq qo‘shiqlari» (1983) va « 0 ‘zbek 
bolalar poetik folklori» (1985) monografiyalarini yaratdi. U o ‘zbek 
folklorshunosligi tarixida ilk bor o‘zbek bolalar poetik folklorining barcha 
ja n riy k o ‘rin ish lari n am u n a larid a n tarkib topgan yirik nashrni 
«Boychechak» (1984) nomi ostida amalga oshirdi. 0 ‘zbek onalarining 
m uqaddas q o ‘shig‘i—allalardan tuzilgan «Alla-уо alia» (1999), «Е1

---

suyarim.alla»(2009) to ‘plamilarini ommaga yetkazdi. Shuningdek, u 
o'zbek bolalarining harakatli va m a’naviy o ‘yinlarini to ‘plab, mingta 
shunday o ‘yinni o ‘z ichiga olgan «Chittigul» (2004) to ‘plam ini ham
yaratdi. Qolaversa, bu silsilada M .Yoqubbekovaning « 0 ‘zbek xalq 
beshik qo‘shig‘i—»AJla»larning janriy tabiati va badiiy xususiyatlari» 
(1990), N.Qurbonovaning « 0 ‘zbek bolalar marosim folklori» (1994). 
Sh.Galiyevning « 0 ‘zbek bolalar o ‘yin folklorining tasnifi va poetikasi»
(1998) va S.Avezovning «Sanama janri tabiati va badiiyati» (2004), 
N.Safarovaning «O'zbek bolalar okyin folklorining janriy tabiati, genezisi 
va badiiyati» (2005) kabi tadqiqotlari ham m uhim ilm iy-am aliy 
ahamiyatga ega.
Shunisi diqqatga sazovorki, 6 0 -8 0 -y illa rd a o ‘zbek folklori 
nam unalarini kitobat qilib xalqqa qaytarish va xalq ijodini keng 
miqyosda tadqiq etish- bir-birini to ‘ldiruvchi jarayonga aylandi. Bir 
to m o n d a n , xalq ijo d iy o ti n a m u n a la rin i t o ‘plash m a q sa d id a
respublikamizning barcha viloyatlari va qardosh respublikalardagi 
o ‘zbeklar istiqom at qiluvchi hu d udlar (ju m lad an , Q ozog‘iston 
Respublikasining Turkiston, Qirg‘iziston Respublikasining O lsh va 
0 ‘zgan, Tojikiston Respublikasining janubiy hududlari)ga folklor 
ekspeditsiyalari uyushtirilib, folkloriy ja ra y o n lar faol kuzatildi, 
folklorga oid xilma-xil jan rlar nam unalari yozib olindi. Ayniqsa. 
Qashqadaryo-Surxondaryo vohasidagi jonli folkloriy jarayon qator 
xalq ijodkorlarini kashf etish va talay xalq dostonlarini yozib olish 
im konini berdi. N atijada 60-yillarning b o sh larid a ular o ‘zbek 
folklorining ko*p tom ligini nashr etishga tayyorlana 
bordilar. 
N ihoyat, 1964-yildan e'tiboran « 0 ‘zbek xalq ijodi»ning 50 tom ligi 
nashrini boshlab yubordilar. Hozirgacha bu ko‘p tom likning 39 tom i 
bosilib chiqdiki, bu Markaziy Osiyoda misli ko‘rilmagan nashr sifatida 
ayricha ilmiy-amaliy qim matga molik. Bu nodir nashm ing xarakterli 
xususiyati sh u n d ak i, u n d a folklor m atniga eh tiy o tk o rlik b ilan 
munosabatda bo‘linadi, ayrim hollarda ularni filologik, tarixiy-etnografik 
izohlarva tadqiqotlar bilan ta ’minlashga diqqat qilinadi. Bu nashrning 
yana bir muhim afzalligi shundaki, o ‘zbek folklorshunosligi tarixida 
birinchi marta 2664 topishmoqdan tarkib topgan alohida to ‘plam kichik 
ja n r sanalguvchi hodisa haqida keng ta saw u r hosil qilsa, ayrim bir 
tom ida birgina ertakchi repertuari nam unalarining joylashtirilishi ham 
e ’tiborga sazovor. C hunonchi, 24-tom i kitoblik ertakchi Abdug‘ofur 
Shukurov repertuaridan yozib olingan 17 ta ertakdan iborat. Bunday

---

n ash r ertak ch ilar repertuari xususiyatlarini tadqiq qilish uch u n
qim matlidir. Askiya, latifa, maqollarga bag‘ishlangan tom lari ham 
m azkur janrlar tabiatini anglashga yordam beradi.
0 ‘zbek folklorini nashr etish sohasidagi yana bir m uhim jiddiy 
ish — Ergash Jum anbulbul o ‘g‘Iining o ‘zbek tilidagi besh tom lik 
«Bulbul taronalari» (1971-73) va rus tilidagi uch tom lik «Pesni 
Bulbulya» (1976-77) b o ‘ldi. Bir baxshi Ergash Jumanbulbul o ‘g‘lidan 
yozib olingan dostonlar q o ‘lyozmalarini puxta o‘rganish natijasida 
yuzaga kelgan m azku r kulliyot ja h o n xalqlari folklorshunosligi 
am aliyotida misli ko‘rilmagan o ‘ziga xos dadil tajriba bo‘lib, bunday 
ish 0 ‘zbekistonda birinchi marta amaiga oshirildi va uning H odi 
Z a rif boshchiligidagi Sh.Shoabdurahm onov, M.Afzalov, M.Alaviya, 
T.Mirzayev, Z.Husainovalardan iborat amaiga oshiruvchilari Beruniy 
n o m id a g i 0 ‘zb e k isto n D av lat m u k o fo tig a sazovor b o ‘ld ilar. 
T o ‘plangan ana shu tajribalar asosida o ‘zbek xalq maqoUarining 2 
tom lik (1987-88) akadem ik nashri, «G o‘ro ‘g‘li» turkumiga mansub 
dostonlarning ko‘p tom ligi (1994-1997). nashrlari amaiga oshirildi.
Ayni choqda o ‘zbek folklorini tadqiq etish jarayoni ham kengaya 
b o rdi. X uddi shu davrda « 0 ‘zbek xalq o g ‘zaki ijodi b o ‘yicha 
tadqiqotlar seriyasiga mansub « 0 ‘zbek xalq og‘zaki ijodi, 1 kitob» 
(1967), « 0 ‘zbek sovet folklori masalalari, 11 kitob» (1970), «Ergash 
shoir va uning dostonchilikda tutgan o ‘rni, III kitob» (1971), «Fozil 
shoir, IV kitob» (1973), «РоЧкап shoir, V kitob» (1976), «Islom 
shoir va uning xalq poeziyasida tutgan o ‘rni, VI kitob» (1978), 
« 0 ‘zbek folklorining epik janrlari, VII kitob» (1981) yettita tadqiqotlar 
kitobi yuzaga keldi. U larda o ‘zbek folklori ayrim janrlari taraqqiyoti 
xususiyatlari, a n ’ana va novatorlik masalalari, yozma adabiyot va 
fo lk lo r m u n o sab a ti, a to q li xalq sh o irlarin in g hayoti, ijodi va 
repertuariga xos xususiyatlar, doston va ertak janrlari tabiati va 
janrlararo m unosabat, janrlarning o ‘zaro singishuvi va diffuziyasi 
ho disalari h ar taraflam a ta d q iq qilindi. Bu ta d q iq o tlar o ‘zbek 
folklorshunosligini yana b ir pog‘onaga ko‘tardi. Natijada, « 0 ‘zbek 
folklori ocherklari» uch tom lik m onografik tadqiqotining ikki jildi 
1988-1989-yillarda bosilib chiqdi. Jam oa tom onidan yaratilgan bu 
m o n u m en ta l um um lashtiru v chi xarakterdagi tad qiq o td a o ‘zbek 
folklorining taraqqiyot qonuniyatlari va tamoyillari umumlashtirilib, 
janriy tarkibi yaxlit bir tizim dan iborat holda nazariy asoslandi.
0 ‘tgan asrda o ‘zbek folklorining o ‘rganilishi ham da nashr qilinishi

---

masalasini tadqiq qilish bilan bir qatorda, shu ishlarni amalga oshirish- 
da alohida jonbozlik ko‘rsatgan taniqli folklorshunoslarning hayoti 
va ijodini ham maxsus o ‘rganishga alohida e'tib o r qaratila boshlandi. 
Natijada taniqli foiklorshunoslardan H.Zarif, M.Aiaviya, T.M irzayev- 
lar14 haqida m uhim ilmiy tadqiqotlar yaratildi.
Istiqlol o ‘zbek folklorshunosligining jahoniy miqyosga intilishida 
keng yo‘l ochib berdi. Miiliy hurlik baxsh etgan ijod erkinligi tufayli 
xalq og‘zaki ijodi namunalarini uzoq ajdodlarimizning tarixi, turmush 
tarzi, ibtidoiy, diniy va e’tiqodiy qarashlari bilan bog‘liq holda o'rganish 
imkoniyatlari tug'ildi. Natijada ilgari Sho‘ro mafkurasi taqiqi tufayli 
nashr etilmagan «Shoh Mashrab qissasi» (1991), «Ibrohim Adham 
qissasi»( 1991), «Hazrati Ali haqida qissalar» (1992), «Abu Muslim 
jangnomasi» (1992) va «Bobo Ravshan» (1992) singari diniy-axloqiy 
xarakterdagi xalq kitoblari keng jam oatchilik hukmiga yetkazildi.
Sho‘ro mafkurasi qatag‘on qilgan N avro‘z qayta tiklandi. Shu 
munosabat bilan har yili Respublika miqyosida ulkan xalq sayllari 
o ‘tkazish a n ’anaga aylanib borm oqda. Bu jihatdan, ayniqsa, h ar yili 
bahorda Boysunda o ‘tkaziladigan «Boysun bahori» ko'rik-tanlovi, 
xalq baxshilari k o briklari, Jizzax v ilo y atin in g F orish tu m a n id a
o ‘tkaziladigan « 0 ‘zbek xalq o ‘yinlari» va Term izda o4kaziladigan 
«Alpomish o ‘yinlari» tadbirlari ayricha aham iyat kasb etm oqda. 
Shunisi quvonchliki, «Boysun bahori» Y U N E SK O qarori bilan 
xalqaro festival m aqomini oldi va nodir m a’naviy yodgorlik sifatida 
ro ‘yxatga olindi. Bunday tadbirlar xalq q o ‘shiqlari tabiatini yanada 
chuqurroq o ‘rganish va ularning yangi-yangi nashrlarini yaratish 
ehtiyojini chuqurlashtirdi. N atijada, A .M usaqulovning o ‘zbek xalq 
q o ‘shiqlarin in g tarixiy asoslari, S .M irz ay ev an in g x alq afsu n - 
duolarining, N.Qosimovaning xalq laparlarining, O .lsm onovaning 
kelin salomlaming janriy tabiati, genezisi va badiiy xususiyatlariga oid 
tadqiqotlari, shuningdek, M.Mirzayeva va A.M usaqulovlartartib bergan 
«Ostonasi tillodan» (1992), T.M irzayev va M .Jo ‘rayevlar tuzgan 
«Navro‘z» (1992), M .Jo‘rayev va O .Ism onovalar to ‘plagan «Qizil 
gulning g‘unchasi», «Kelin salomlar» (1999), M .Jo‘rayev nashrga 
tayyorlagan o‘zbek xalq marosim q o ‘shiqlaridan iborat «Oy oldida 
bir yulduz» (2000), «Ulug* oy umidlari» (2001) va O.Safarov to lplab, 
nashr ettirgan «Toly muborak, yor-yor» (2000) ham da «Bo‘zlardan 
uchgan g‘azal-ay» (2004, D .O ‘rayeva bilan ham korlikda) singari 
to ‘plam lar yuzaga keldi. Bularda o ‘zbek nikoh to ‘ylari va m otam

---

marosimlariga oid xilma-xil qo‘shiqlarjam langan va shu xususiyatlari 
bilan ular xalqimiz m a ’naviyatining tengsiz obidalari hisoblanadilar.
N ihoyat, 1982-yilda «Shoir kutubxonasi» ruknida «Alpomish»ning 
rus tilidagi to ‘la taijim asi T o ‘ra Mirzayev so‘zboshisi va izohlari 
b ila n S an k t P e te rb u rg d a b o silib chiqdi: Bu n ash rn in g keng 
jam oatchilikka m anzur b o ‘lganini T.Mirzayev yozgan so‘zboshining 
K.Rayxl tom onidan nem is tiliga taijim a qilinib, Bonnda (G F R ) 
«Turkiy tillarga oid tadqiqotlar» seriyasining 9-tomida e’lon qilingani 
m isolida ham ko‘rish m um kin.
Shuningdek, Y U N E SK O qarori bilan 1999-yilda o ‘zbek xalqining 
qahram onlik eposi «Alpomish» yaratilganligining 1000 va xalqimiz 
mifologik tafakkurining nodir durdonasi «Avesto» yaratilganligining 
2700 yilliklari o ‘zb ek folklo rsh un oslig i taraq q iy o tid a ay rich a 
aham iyatga ega b o ‘lib, ja h o n miqyosida o ‘zbek folkloriga qiziqishni 
kuchaytirdi. Buni «Alpomish»ning Fozil Yokldosh variantining turk 
va Saidm urod Panoh variantining olm on tillariga o ‘girilib, Turkiya 
va G erm aniyada chop etilganligi ham tasdiqlaydi. Qolaversa, Fozil 
Y o‘ldosh aytgan «Alpomish» dostonining to ‘la holda o ‘zbek va rus 
tillarida ham da akadem ik holdagi nashri. P o‘lkan shoir va Ergash 
Ju m an b u lb u l o ‘g ‘li, B erdi b ax sh i, B ekm urod J o ‘raboy o ‘g ‘li, 
Saidm urod Panoh o ‘g*liga m ansub variantlarning chop etilishi o'zbek 
alpomishshunosligi tarixidagi m uhim hodisalardir. Shu ikki buyuk 
asarga bag‘ishlanib, 1999-yilning 23-noyabrida Term iz shahrida 
o4 k azilgan «Alpomish» d o sto n i va jahon xalqlari epik ijodiyoti 
«ham da 2001-yilda U rg an ch d a o4 k azilg an «Avesto» va uning 
insoniyat taraqqiyotidagi o ‘rni» mavzularidagi ilmiy simpoziumlar 
va ularda o ‘qilgan m a’ruzalam ing alohida to ‘plam!arda chop etilishi, 
shuningdek, «Alpomish» — o ‘zbek xalq qahram onlik eposi» (1999) 
va boshqa qato r ilm iy tad q iq o tlarn ing yuzaga kelganligi o kzbek 
folklorshunosligining xalqaro e'tirofini chuqurlashtirdi.
0 ‘zbek folklorshunosligi istiqlol g‘oyalariga yo‘g‘rilgan holda 
istiqlol sari shu xilda odim lam oqda. U yuz jildlik « 0 ‘zbek xalq ijodiyoti 
yodgorligi»ni nashrga tayyorlash va amaiga oshirish ruhi bilan nafas 
olm oqda.
0 ‘zbek folklorining tarix iy taraqqiyot tamovUIari. Folklor xalq 
om m asining ijtim oiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy, maishiy turm ush 
tarzi, kundalik hayoti va ijodkorlik faoliyati bilan mahkam bog4angan, 
o ‘ziga xos g‘oyaviy-estetik tizim ga ega og‘zaki badiiy ijod sifatida

---

yuzaga keldi va rivojlanishda davom etayotir. O'zbek folklori xalqimiz 
badiiy faoliyatining tarkibiy qism i, so‘z san 'atin in g og‘zaki turi 
sanaladi. U uzoq va murakkab tarixga, taraqqiyot bosqichlariga ega.
Inson nutqi shakllanishi bilan og‘zaki ijod ham yuzaga kelgan. 
Xalq poetik ijodining dastlabki bosqichi ibtidoiy inson faoliyatining 
turli shakllari bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, qadim iy kishilaming 
diniy, mifologik qarashlarini, boshlang‘ich ilmiy bilim larini, tabiat 
va jamiyat haqidagi tasawurlarini aks ettirganligi bilan xarakterlanadi.
To‘g‘ri, qadimiy folklor namunalari bizgacha to ‘liq yetib kelmagan. 
Faqatgina ularning ayrim izlari-yu qoldiqlari tu rli ta s a w u r va 
qarashlarda. 0 ‘rta Osiyo xalqlarining eng qadim gi b a ’zi tarixiy 
yodgorliklar, ilmiy asar va yodnom alar orqaligina bizgacha yetib 
kelgan.
Eng qadimgi folklor miflarni, jangnom a tipidagi afsonalar va 
rivoyatlarni. ertak va naqllarni, qahram onlik eposlari, q o ‘shiq va 
maqollarni qamrab oladi.
Eng qadimgi folklor asarlarining yaratilishida animistik va totemistik 
qarashlar, turli mifologik ishonchlar muhim rol o'ynagan.
Animizm — bu ibtidoiy insonning tabiat haqidagi qarashi, o ‘zini 
tabiatdagi narsalar: tabiat kuchlari va hodisalari, jonsiz predm etlar 
bilan aynan bir narsa deb hisoblashi, ham m a narsalarni jonli deb 
bilishdan iborat tasaw urlari yig‘indisidir. Animizm asosida jon va 
ru h n in g b o rlig ig a is h o n c h y o ta d i. A n im istik tu s h u n c h a — 
tasavvurlarning qoldig'i «Yoriltosh», «Qilich botir», «Oqbilakxon» 
kabi k o ‘plab ertak lar ta rk ib id a saq lanib qo lgan. C h u n o n c h i, 
«Yoriltosh»da toshning inson m urojaatiga quloq tu tib yorilishi 
mo'jizasi, «Qilich botir»da qahram onning joni tanasida em as, balki 
unga tegishli predm etda saqlanishi, «Oqbilakxon» ertag id a esa 
yigitning toshga aylanib qolishi kabi motivlar bevosita anim istik 
tushunchalar qoldig‘idir.
Totemizm — odamning biror hayvon yoki o‘simlik turi bilan o'zini 
qondosh deb bilishdan iborat ish on ch -e’tiqodi tizim idir. T otem — u 
yoki urug‘ning e ’tiqod q o ‘ygan him oyachisi hisoblanadi.
Turkiy xalqlar, jum ladan, qadimgi ajdodlarim iz ot, h o ‘kiz, ilon, 
bo‘ri, it kabi hayvonlarga, ayrim qushlarga va parrandalarga e ’tiqod 
qo‘yganlar. Shular orasida ot va bolrini totem hayvon sifatida alohida 
e'zozlashgan. Totemlar bilan bog'liq bir qancha geneologik afsonalar 
ham mavjud. Ularda u yoki bu urug‘ — qabilaning kelib chiqishi

---

ko 'p in ch a ona b o ‘ri obraziga bog‘lab talqin etiladi. Bo‘ri totemiga 
aloqador ertaklar ham anchagina: «Cho‘loq bo‘ri», «Bo‘ri qiz» kabi 
ertaklar shular jum lasidandir.
Fctishizm — fransuzcha «fetiche» so‘zidan olingan bo'lib, ibtidoiy 
ajdodlarim izning qadim iy e ’tiqodiga ko‘ra, narsalarga irim qilib 
sig‘inish yoki ularga magik kuchga ega deb qarash asosida sig'inishni 
anglatadi. Xalq ertaklarida uchrovchi oyna, qilich, igna, maijon, 
tosh, taroq va boshqa shu xildagi predm etlar magik kuchi tufayli 
qahram onlarga yordam chi vositaga aylangan.
Q adim gi ajdodlarim iz o ‘z turm ush-tirikchiligida o td an keng 
foydalanganlar. Ot ularga ham oziq, ham uzoqni yaqin qiluvchi 
ulov, h am chorvani boqishda ko‘makdosh ish hayvoni sifatida xizmat 
k o ‘rsatgan. H atto otning yolidan turli kasalliklarni davolashda 
foydalanilgan. Ot kalla suyagi yovuz ruhlardan himoya qiluvchi vosita 
hisoblangan. O tdan shunchalik katta naf ko‘rgan qadimgi odam uni 
kult darajasida ilohiylashtirib, e ’tiqod timsoliga aylantirgan. Tabiiyki, 
bunga otning jozibadorligi ham m a’lum darajada ta ’sir ko‘rsatgan.
Ot kultiga aloqador qarashlar natijasida folklor asarlarida otning 
e p ik b a d iiy tim s o li p a y d o b o ‘lg an . J u m la d a n , o ‘zb ek xalq 
dostonlaridagi G ‘irot, G ‘irko‘k, Boychibor, Jiyronqush, M ajnunko‘k 
kabi epik ot obrazlari bunga yorqin dalil bo‘la oladi.
Ot kultiga aloqador urug‘ nomlari va geografik joy nomlari ham 
bor. Bu haqda «Hazorasp» nomli toponimik afsona yaratilganligi ma’lum.
Eng qadimgi davr folklorining ilk bosqichida ko‘p miflar yaratilgan. 
M iflar qadimgi davr folklorida alohida o ‘rin tutadi. U larda dunyoning 
paydo b o ‘lishi, tabiat hodisaiari, xudolar va hayvonlar haqida to ‘qima 
hikoya qilinadi. M iflarning bizgacha yetib kelishida zardushtiylik 
(otash parastlik ) dinining m uqaddas kitobi «Avesto» m uhim rol 
o ‘ynaganligini alohida e ’tiro f etish lozim.
Eng qadimgi davr folklorida jangnoma tipidagi epik asarlar ham 
m uhim o ‘rin egallaydi. Ular tarixiy voqea va hodisalar bilan bog‘liq 
holda yuzaga kelgan. «To‘maris» va «Shiroq» kabi rivoyatlar buning 
yorqin namunalaridir. Bosh qahramoni To‘maris va Shiroq bo‘lgan ushbu 
qadimgi epos namunalarida vatanparvarlik va qahramonlik madh etiladi.
«To‘maris» rivoyatining qisqacha mazmuni G erodotning «Tarix» 
asarida keltirilgan. U nda E ron shohi Kir bilan massagetlar qabilasi 
o ‘rtasida yuz bergan jang voqealari tasvirlanadi. M assagetlar qabilasi 
boshlig‘i T o ‘m arisning vatanparvarligi va qahram onligi alohida qayd

---

etiladi. Xalq rivoyatida T o‘maris obrazi qadimgi jangovorayollarning 
tipik vakili sifatida talqin etiladi. Lining jasurligi, o ‘ktamligi, donoligi 
tarannum qilinadi.
«To‘maris» rivoyatining yaratilishiga matriarxat jamiyatida (onalik 
saltanati davrida) yashagan qahram on jangchi ayollar — am azonkalar 
timsoli yetarli ta ’sir ko‘rsatgan. Rivoyatda hikoya qilinishicha, adolatli, 
tadbirkor, mustahkam idorali, jasur va jangovor ayol, qabila boshlig‘i 
T o ‘maris Eron shohi Kirning hiyla-nayranglarini donolikbilan idrok 
etib, Kir boshlagan fitna-jangdan el-yurtini om on saqlab qoladi. 
Qabila mustaqilligini himoya qilish uchun jang boshida turib kurashadi 
va mardlarcha g‘alaba qozonib, Kirni yo‘q qiladi.
K eyinchalik «To‘maris» rivoyati asosida «Oysuluv» d o sto n i 
yaratilgan.
«Shiroq» rivoyatining yaratilishiga Eron shohi Doro bilan shak 
qabilalari o ‘rtasida yuz bergan tarixiy jang lar asos bo'lgan. Bu 
rivoyatning qisqacha m azm uni yunon tarixchisi Polienning «Harbiy 
hiylalar» nomli kitobi orqali yetib kelgan. U nda hikoya qilinishicha, 
D oro shak qabilasiga qarshi yurish qilganda, shu qabila otboqari 
harbiy holatni muhokama qilib o ‘tirgan qabila boshliqlari Saksfar, 
O m arg va T o ‘m aris huzuriga ta sh rif buyurib, agar bolalari va 
nabiralarining tirikchiligi ta ’minlansa, Doro qo‘shinlariga qarshi borib, 
ularni bir o ‘zi yengishini aytadi. Shak hukm dorlari uning taklifiga 
ro z i b o ‘lg a ch , o tb o q a r o ‘z q u lo q va b u r n in i k esib , g o ‘yo 
qabiladoshlaridan ozor ko‘rgan qiyofada D oro q o ‘shinlari huzuriga 
boradi va ularni aldaydi. Shiroqning achinarli holatini ko'rgan D oro 
uning gaplariga ishonadi va u boshlagan yo‘ldan yuradi. Shiroq uni 
yetti kun yurdirib, jazirama ch o ‘lning o ‘rtasiga olib boradi. Shiroqning 
yetti kunlik suv va ovqat olish taklifl bilan yo‘lga chiqqan qo‘shinning 
suvi va ovqati tugab, ham m asi charchaydi. Y ettinchi kuni ham 
shaklardan darak topolm agan qo'shin aldanganini sezadi. Q o‘shin 
boshlig‘i Shiroqni aldab-suldab yo‘lga solmoqchi b o ‘ladi. Lekin u 
shuncha qo‘shinni bir o ‘zi yengganligini aytib, faxrlanadi. Q o‘shin 
lashkarboshisi Ranosbat g‘azablanib, Shiroqni chopib tashlaydi.
K o‘rinyaptiki, rivoyatda vatan uchun jo n fidolik, tinchlik va 
ozodlik uchun kurashda m ardlik, jasorat va qahram onlik g‘oyalari 
m adh etilmoqda. Bu m otivlar esa qadimiy eposga xos an ’anaviy 
motivlardir.
Yana bir qahram onlik eposi xalq qahram oni, pahlavon Rustam

---

nom i bilan bog'liq. Rustam haqidagi qahramonlik eposlari qadim dan 
0 ‘rta Osiyo. Eron va Afg‘onistonda keng tarqalgan. Ularda Rustam 
o b razi tu rlic h a ta lq in etilad i. M asalan . bir d o sto n d a u arab 
bosqinchilariga qarshi kurashuvchi qahram on qiyofasida gavdalansa. 
yana boshqa birida shaharlar bunyod etgan kuchli bahodir, bunyodkor 
qiyofasida nam oyon b o ‘ladi. Qadimgi sug'd eposi parchalarida esa 
Rustam devlar bilan olishib, ularni mahv etgan pahlavon qiyofasida 
tasvir etiladi. 0 4 nafasli oti Raxsh hamisha unga ham rohlik va 
m adadkorlik qiladi.
R ustam - ideal qahram on. Q ahram onlik eposlarida u hamisha 
xalq m adadkori sifatida talqin etiladi. Rustam ~ xalq orzu qilgan 
bemisl kuch-qudratning ramziy ifodasi. U har doim elat va xalq 
m anfaatlarini him oya qilib. o kz kuch-qudrati orqali adolat va tinchlik 
o ‘rnatib yuradi. Shu bois u bir joyda muqim turib qolm aydi. U 
m am lakatdan bu mamlakatga o ‘tib, hammaga yordam berib yuradi. 
R ustam haqidagi afson alar q ad im iy dualistik m iflar zam irid a 
yaratilgani bois ularda hamisha yaxshilik bilan yomonlik o ‘rtasida 
kurash ketadi. Bunda dev, ajdar kabi personajlar yomonlik timsoli 
b o ‘lib kelsa, Rustam va uning vafodor oti Raxsh yaxshilik timsoli 
sifatida talqin etiladi.
Keyinchalik Rustam haqidagi afsonalar «Rustam», «Rustam Zol 
o ‘g‘li», «Pahlavon Rustam» kabi ertaklam ing yaratilishi uchun zamin 
bo'lgan.
R u s ta m F ir d a v s iy n in g « S h o h n o m a » s id a h a m aso siy
qahram onlardan biri vazifasini o ‘tagan.
Eng qadim iy folk lo r-qo ‘sh iq lar va m aqollardan h am tashkil 
topgan. U larning dastlabki nam unalari M ahm ud K oshg‘ariyning 
«Devonu lug‘otit turk» asari orqali bizgacha yetib kelgan.
«Devon»dagi q o ‘shiqlar m azm unan rang-barangdir. Jam i 750 satr 
atrofida bo‘lib, to ‘rtlik, uchlikva ikkilik shaklidagi 210 she'riy parchadan 
iborat. U lar m eloddan avvalgi V ll asrdan m eloddan keyingi XI 
asrgacha 18 asrlik vaqt ichida yaratilgan va o'sha zam onlar voqeligini 
aks ettiradi. Ularning ko‘pchiligini ovchilik. chorvachilik, mavsum- 
marosim, lirik-ishqiy, qahram onlik va didaktik qo‘shiqlar tashkil etadi. 
Bu silsilada ayniqsa, ovchilik bilan bog‘liq qo'shiqlar katta o ‘rin 
egallaydi. U larda ov qilishning ilk ko'rinishlari — it. qush yordamida, 
shuningdek, o ‘q-yoy bilan ov qilish tajribalari haqida kuylangan:
Ov qushlarin ushlashib.

---

Tulki to ‘ng‘iz tishlatib,
Itlarimiz ishlatib,
Hunar bilan gerdaydik.
«Devon»dagi q o ‘shiqlarda xalqning hayot tajribalari. har bir 
faslning yaxshi va yomon jihatlari, suv toshqini, uylanish, oilada 
ota-onaning roli, nasihatlarining aham iyati. qahram onning jang 
m aydonida ei-u yurtini, xalqini deb halok b o ‘lishiga daxldor ruhiy 
kechinmalari o ‘z aksini topgan.
Shuningdek, «Devon»da Alp E rT o ‘nga marsiyasi keltirilgan. Unda 
xalq qahram oni Alp Er T o ‘nganing vafoti munosabati bilan elning 
qattiq qayg'uga botganligi, chuqur ruhiy iztirobga tushgani bayon 
etilgan. Yusuf xos Hojib Alp Er T o ‘ngani forslar Afrosiyob deb 
atashganini m a’lum qiladi.
Alp Er To'nga - yo‘lbars kabi kuchli, bahodir odam degani. 
Marsiyada Alp E rT o ‘nganing o'lim i achchiq qismat, dahshatli fojea, 
o 4m in i to'ldirib bolm aydigan yo‘qotish sifatida baholanadi.
«Devon» orqali bizgacha «Oltin qon» nom li afsona m atni ham da 
afsona janrining qadim da «sav» deb yuritilganligi, uning ijrosi 
xususidagi m a’lum otlar ham yetib kelgan. Shuningdek, «Devon»dan 
300 tacha xalq maqollari o ‘rin olgan.
Xullas. ibtidoiy kishilarning dunyoqarashi, tasavvur-tushunchalari, 
isho nch-e’tiqodlari va m ehnat. turm ush tarzi bilan bog'liq holda 
vujudga kelgan eng qadimgi folklor nam unalari, dastavval, qadimgi 
odam larning qarashlarini ifodalash vazifasini 
0 ‘tagan va asosan, 
ta 'lim iy ahamiyat kasb etib yangidan — yangi afsona, rivoyat. ertak 
va dostonlam ing yaratilishiga asos bo‘lgan.
FeodaIi
7.n1 davri o4zbek folklori VI asrdan XX asrning 1-yarmigacha 
yaratilgan xalq og‘zaki ijodi nam unalarini o ‘z ichiga oladi. Bu davrda 
yaratilgan folklor asarlarida feodal m unosabatlar bilan patriarxal — 
u r u g 'c h ilik m u n o s a b a tla r in in g , o ‘tr o q d e h q o n c h ilik b ila n
k o ‘chm anchi!ik hayoti ta rtib larin in g y o n m a -y o n yashaganligi, 
murakkab iqtisodiy munosabatlar. ijtimoiy-siyosiyjarayonlar, qadimiy 
ta s a w u r va qarashlarning izlari ifodasini topganligi kuzatiladi. 
C h u n o n ch i, folklor asarlari ijtimoiy taraqqiyotga bog‘liq tarzda ijod 
etilgan. Ular xalq hayotidagi tarixiy o ‘zgarishlar bilan birga o ‘zgara 
borgan. Sinfsiz jamiyatdan sinfiy jamiyatga o ‘tish yuz bergach, folklor 
asarlari janriy jihatdan boyidi. Yangi-yangi janrlarda og'zaki ijod 
nam unalari paydo b o id i. Jumladan, ertaklar, eposning arxaik shakllari

---

yuzaga keldi.
Ilk feodal davlatlaming shakllanishi davrida qahramonlik dostonlari 
yaratilgan. K eyinroq esa epik, lirik va tarixiy qo'shiqlar, o g 'zak i 
dram a paydo bo'lgan.
0 ‘zbek dostonchiligida XVI asr boshlaridan muayyan yangilanish 
bosqichi boshlangan. XVII-X VIIi asrlarda dostonchilik taraqqiyotida 
jiddiy ko‘tarilish yuz bergan. XIX asrda esa u gullab-yashnagan. 
Demak, a n ’anaviy dostonlarning hammasi feodalizm davri mahsulidir. 
U larning ko‘pchiligida farovon o ‘lka va vatan mustaqilligi, chet el 
bosqinchilariga qarshi kurash g koyasi m uhim o ‘rin tutadi. Ju m lad an , 
«Cham bil qamali», «Rayhon arab», «Bektosh arab» kabi dostonlarda 
arab bosqinchilariga qarshi kurash tasvirlansa, «Guldursun» rivoyatida 
m o ‘g‘ul istilochilariga qarshi xalq nafrati ifodalanadi. T o‘g‘ri, bunda 
xalqning bosqinchilarga nisbatan m unosabati ramziy ifodalarda, 
afsonaviy-mifologik salbiy obrazlar tim solida beriladi, to ‘g ‘rid an- 
to ‘g‘ri ifodalanmaydi.
Feodalizm davri o'zb ek folklorida ayrim tarixiy voqealar va 
shaxslar nomiga aloqador dostonlar, afsona va latifalar kokp uchraydi. 
«Tulumbiy» (XV asr). «Shayboniyxon», «Oychinor» (XVI asr) kabilar 
bunga misol b o ‘ladi.
Feodalizm davrida yashagan m ashhur shaxslar Im om Ism oil 
Buxoriy. Abu Ali ibn Sino, Bahouddin N aqshband, Amir T em u r, 
Uluglbek, Alisher Navoiy, Xoja Ahrori Valiy, Bobur, Mashrab haqida 
xalq juda ko‘plab tarixiy afsona va rivoyatlar yaratgan. Shuningdek, 
M ashrab va M ahm ud G ‘aznaviy nom i bilan bog‘liq latifalar ham
shu davrda to'qilgan. Ularda bu tarixiy shaxslarning real biografiyasi 
emas, to ‘qima biografiyasi beriladi. Feodalizmning so'nggi bosqichlarida 
folklordagi antifeodal, antiklerikal m otivlar yanada kuchaygan. Xalq 
orasida yozm a adabiyot nam unalari keng tarqala boshlagan. Ayrim 
shaxslar o ‘zbek folklori asarlarini yozma adabiyotga yaqin ruhda qayta 
ishlab yoki aksincha, yozm a adabiyot nam unalarini «folklorlashtirib» 
yangi variantdagi asarlar yaratganlar. Buning natijasida qissalar (xalq 
kitoblari) yuzaga kelgan.
F eo d aliz m n in g oxiriga kelib, xalq ijodchilarining m u a y y an
ja n r la r d a p ro fe ssio n a lla sh u v i k u ch ay ib , d o sto n c h i, e r ta k c h i, 
q o ‘shiqchi, askiyachi, m asxabarbozlar ixtisoslashgan holda alohida 
ajralib ch iq a boshlagan. Bu davrda m arosim q o ‘sh iq la ri b a ’zi 
o ‘zgarishlarga yuz tutdi. Ertaklar bilan topishm oqlarda m ajoziylik

---

kuchaydi. Bir qator yangi janrlar (lirik va tarixiy qo‘shiqlar, latifa va 
loflar, askiya va og‘zaki dram a) paydo bo‘ldi.
Xullas, feodalizm davrida o ‘zbek folklorining janriy tarkibi to la
shakllandi va boyib, mukammallik kasb etdi.
XIX 
asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida o'zbek folklori. 
0 ‘zbek xalqi tarixida XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlari 
o ‘ziga xos bosqich bo‘ldi. Chunki bu davrda qator m uhim ijtimoiy- 
siyosiy. madaniy voqealar yuz berdi. Ayniqsa, XIX asrning 50-yillari 
o ‘rtalarida chor Rossiyasining O 'rta Osiyoni bosib olishi, Q o'qon 
xonligining tugatilishi, Turkiston general-gubernatorligining tashkil 
etilishi, uning siyosiy-ma'muriy tuzulishi mustamlakachilik zulmiga 
va o ‘lka xalqlarini milliy jihatdan ezishga asoslanganligi, o ‘lkaning 
Rossiya sanoati mollarini sotish va unga xomashyo yetkazib beradigan 
bozorga aylantirilishi o ‘zbek xalqi tarixida asoratli 
iz qoldirdi. 
Istilodan so‘ng o ‘lkada ayrim ijobiy ahamiyatga ega o ‘zgarishlar 
ham yuz berdi. Y a'ni, o ‘lkada feodal tarqoqlikka barham berildi, 
o ‘zaro urushlarga, toj-taxt uchun kurashlarga chek qo‘yildi. Ba’zi 
yirik shaharlarda sanoat korxonalari ochildi. Tem ir yo‘l. pochta, 
teleg raf tarm oq lari ishga tushdi. Evropacha tipdagi rus-tuzem
maktablarining ochilishi eski usuldagi maktab va madrasalardagi 
o ‘qish-o‘qitish tartibiga ham o ‘zgartirishlar kiritishga olib keldi. 
Bosmaxonalar paydo bo‘ldi. Shaharlarda sanoat korxonalarining, 
zavod va fabrikalarning ochilishi tufayli ishchilar sinfi shakllana 
boshladi.
Tabiiyku o ‘lka hayotida ro‘y bergan bunday ijtimoiy-siyosiy, 
m adaniy o'zgarishlar folklor asarlarida ham badiiy talqin etila 
boshlandi. Folklorning deyarli barcha janrlarida yangi nam unalar ijod 
etildi. An'anaviy folklor nam unalarining ijtimoiy mazmuni yanada 
teranlashdi. Ularda satirik yo‘nalish kuchaydi. Bu davrda, ayniqsa, 
qo‘shiq. tarixiy qo'shiq, latifa, askiya. term a va doston janrlarida 
barakali ijod qilindi. og‘zaki dramaning ko'pgina namunalari yaratildi.
XIX 
asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida juda ko‘p tarixiy 
qo'shiqlar yaratildi. Ulardan biri «Botirxon zulmi» qo‘shig‘idir. Bu 
q o ‘shiq m a’lum tarixiy voqea: Shahrisabz va Kitob atroflarida 
yashovchi kenagaslaming 1856 -yilda Buxoro amiri Nasrullo zulmiga 
qarshi olib borgan 27 yillik keskin kurashi tufayli shafqatsiz qirg'in 
qilinishi munosabati bilan yaratilgan. Xalq am ir Nasrulloni istehzo 
bilan «Botirxon» deb atagan. Q o‘shiqda am irning o ‘ta shafqatsizligi.

---

zolimligi keskin fosh etiladi:
N echa -yil qam ab yotdi:
Kenagas yurtlarini.
Q am ay-qam ay. alqissa,
Oldi ko‘zin o ‘tlarini.
Tayloqday bo'kirtirib so‘ydi,
N e-ne azamatlarini.
0 ‘sha davrda yaratilgan tarixiy qo‘shiqlardan yana biri «Kelmas 
Koroskonning suvi» qo‘shig‘idir. Namangan uezdida yaratilgan ushbu 
q o ‘shiqda chor hukum atining mustamlakachilik siyosati natijasida 
g ‘o ‘zan in g k o ‘p ekilishi sababli yuzaga kelgan suv tan q islig i, 
m iro b larn in g p o rax o ‘rligi, yollangan d eh q o n n in g og‘ir ahvoli, 
boylarning ochko‘zligi satira vositasida kuylangan:
M irobboshi bo‘!di Tolib,
Pulni olib. yonga solib,
Ariqlari qurib qolib,
Kelmas Koroskonning suvi.
X orazm da yaratilgan «Xon zulmi», «Bevafo zolim», «Ayrildim». 
« 0 ‘lar b o ‘ldik bu xonlarning dastidan». «Xonavayron bo‘lsin Xivaning 
xoni», «Boshing kesilsinu qoning to ‘kilsin» kabi ko‘shiqlarda m azlum 
xalqning ruhiy kayfiyati, zulm -zo‘rlikdan. erksizlikdan, amaldorlaming 
adolatsizligidan noroziligi o ‘z ifodasini topgan:
Isfandiyor, zolimliging bildirding,
N on o ‘rniga kunjarani yedirding,
K am bag‘alni qiynab, boyni kuldirding,
H addan oshding, zolim, yoning so‘kilsin!
Boshing kesilsin-u, qoning to'kilsinf
X IX asrnin g o x irid a y aratilgan q o ‘sh iq larn in g ak sariy atid a 
m ustam laka davrining og‘ir fojealari, haqsizlikka qarshi norozilik, 
ikki tom onlam a zulm haqida zorlanilsa, XX asrning boshlarida 
yaratilgan qo‘shiqlaming aksariyatida 1916 -yilda yuz bergan m ardikor 
olish voqeasi, unga qarshi xalq isyoni va noroziligi kuylanadi:
N on tishlatdim bolamga,
M ardikordan qaytsin, deb,
Zolim larni qarg‘adim, 
llohi, yer yutsin, deb.
XX a s r b o s h la rid a y a ra tilg a n ak sariy at ta rix iy q o ‘s h iq la r

---

mardikorlikka olish voqeasi bilan bog'liqdir. U larda xalqning mavjud 
tuzum dan, mustamlakachilik siyosatidan norozilik nidolari yangraydi. 
Xalqning isyonkor ovozi baralla jaranglaydi:
So‘k oshini ichm aym an,
Etigimni yechm aym an,
Qorda qarag‘ay kesmayman,
Hech haqim dan kechm aym an.
Mardikorga olgan Nikolayni 
Taxtdan yiqitmay q o ‘ymayman.
Q o ‘shiqda o‘z haq-huquqini tanigan, hayotida siyosiy o ‘zgarish 
qilishga qurbi yetadigan o ‘zbek m a rd ik o rin in g arm o n li qalbi 
zarblangan.
XIX 
asrning ikkinchi yarm i va XX asr boshlarida xalq hayotida 
yuz berayotgan ijtim oiy-siyosiy, m adaniy o ‘zgarishlar baxshilar 
tom onidan asriy an ’anaviy meros zam inida yaratilayotgan qator terma 
va dostonlarda ham o‘ziga xos ravishda aks etdi. Jum ladan, Fozil 
Y o ‘ld o sh o ‘g ‘lin in g « Q a h a tc h ilik » , « C h ig irtk a » te r m a la r i, 
«M am atkarim polvon», «Jizzax q o ‘zg‘oloni» dostonlari, Po'lkan 
sh o irn in g «M ardikor» d o s to n i, N u rm o n A b d u v o y o ‘g ‘lin in g
«Nomoz», Islom shoirning «Mingboshi», «So‘filar», «Olloyorboy» 
kabi term a va tarixiy qo‘shiqlari shunday asarlardan sanaladi.
Bu davrga kelib baxshilar ijodida ma'lum tarixiy shaxslaming prototipi 
orqali tarixiy qo‘shiqlar yaratish m uhim o ‘rin tuta boshladi. Chunonchi, 
Ergash Jumanbulbulning «Miltiqboy hajvi» asari N urota bozoriga 
saksovuldan tayyorlangan ko‘mirni sotish uchun keladigan qizilqumlik 
qozoqlardan boj yig‘ishga Buxoro amiriigi tom onidan tayinlangan 
Miltiqboy ismli amaldor prototipi asosida yaratilgan bo'lsa. Nurm on 
A bduvoy o ‘g ‘lining «N om oz» tarix iy q o ‘sh ig ‘i S am a rq a n d va 
Q ashqadaryo qishloqlarida o ‘z atrofiga o ‘ttiz d a n ortiq yigitlam i 
birlashtirib, isyonkorlik qilib yurgan xalq qahram oni N om oz Pirimqul 
o ‘g‘li prototipi asosida yaratilgandir. N omoz haqidagi tarixiy qo‘shiq 
o ‘zbek folklorida yakka kurashchi obrazini birmchi b o iib yoritib berdi. 
Shundan so‘ng bu intilish Fozil Yo‘ldosh o ‘g‘lining Mamatkarim Polvon 
d o sto n id a kuzatiladi. M am atkarim obrazi sam arq and lik polvon 
M uhammadkarim Abdurahim o ‘g‘li prototipi asosida yaratilgan. Bu 
shaxs o ‘z jismoniy kuchiga tayanib, mahalliy am aldorlar va boylarning 
ta’zirini beradi, mehnatkashlarning manfaatlarini himoya qilishga urinadi.
N om oz va Mamatkarim obrazlari yakka kurashchi obrazi namunasi

---

bo‘lsa-da, xalqning zolimlarga qarshi noroziligini, milliy ozodlik uchun 
intilayotganligini nam oyon etadi.
XX 
asr boshlarida m am lakatda qattiq ommaviy ocharchilik yuz 
berdi. Bunga yerlarni chigirtka bosib, ekin-tikinlarga katta talofat 
yetkazgani m a ’lum darajada sabab b o ‘lgan. Shu m unosabat bilan 
bir necha m ashhur term alar yaratilgan. Jumladan, Fozil shoirning 
«Q ahatchilik», «Chigirtka» kabi term alari shunday asarlardandir. 
U larda kam bag‘al dehqonning og‘ir ahvoli, turm ush qiyinchiligi real 
aks ettiriladi.
Xullas, XIX asming ikkinchi yarmi va XX asming boshlari - o ‘zbek 
folklori taraqqiyotida alohida bir bosqichni tashkil etadi. Bu davrda 
yaratilgan og‘zaki ijod nam unalarida davrning muhim ijtimoiy-siyosiy 
voqealarini kuylash, xalq om m asining sinfiy va siyosiy ongi yuksala 
borishini ko‘rsatishga intilish, ozodlik harakatlarinitasvirlash muhim 
o ‘rin tutadi.
XX 
asm ing 20-80-yillaridagi o ‘zbck folklori. 0 ‘lkamizda 70 yildan 
ortiq hukm ronlik qilgan Sho‘ro tuzum i mafkurasi xalq og‘zaki ijodi 
asarlarining mavzu ko‘lamini belgilab bergan. Ularning mazmuniy 
asosini m am lakatda yuz bergan tarixiy voqealami kuylash tashkii etadi.
Bu d a v rd a g i o ‘z b e k fo lk lo rin in g o ‘ziga xos x u su siy a tla ri 
quyidagilarda k o ‘rinadi:
a) a n ’anaviy folklor asarlari bilan bir qatorda, yangi voqelikni aks 
ettiruvchi asarlar ko‘plab yaratildi;
b) yangi yaratilgan asarlarda mifologik va rom antik obrazlarga 
em as, realistik obrazlarga duch kelinadi;
v) voqelik realistik tarzda tasvirlanadi;
g) folklor asarlari aniq m ualliflar tom onidan yaratila boshlandi va 
shu sababdan keng variantlashm adi;
d) 
o ‘zbek folklorining jan rlari tarkibida muayyan o ‘zgarishlar 
yuzaga keldi, ya*ni afsona, rivoyat, naql va ertak janrlariga mansub 
nam unalar bu davrda jo n li ijroda katta o‘rin egallam asa-da, biroq 
yangi nam unalarini yaratish, asosan, to ‘xtadi. Eposning yangi doston 
deb ataluvchi yangi tip i paydo b o ‘ldi. Aslida bu tarixiy q o ‘shiq 
bo'lib, ko‘p hollarda yangi doston hodisasi sifatida nam oyon b o ‘lgan 
edi. Latifa, lof, askiya, to pish m o q va maqol kabi ja n rla r yangi 
voqelikni o ‘zlariga xos shaklda aks ettira boshladilar. U lar yangi 
davrda ham jam oatchilik. anonim lik va variantlilik kabi xususiyatlarini 
saqlab qoldi. C h u n k i ularning badiiy shakli, voqelikni tasvirlash usuli

---

q at’iydir.
Bu davrda yana tarixiy q o ‘shiq ja n rin in g jam o a to m o n id an
yaratilgan kichik hajmli tipidan tortib, aniq shaxs, professional ijrochi
— ijodkor tom onidan yaratilgan yirik liro-epik tipigacha yuzaga keldi;
e) 
o‘zbek folklori ja n rlar tarkibining boyishi — uning yangi 
m azm uniy salmoq kasb etishida nam oyon b o ‘la boshladi;
y) xalq ijodkoriari yangi voqelikni badiiy jihatdan aks ettirishda 
a n ’anaviy tasvir usulidan foydalanishda davom etishdi;
j) xalq baxshilarining bu davrdagi repertuari, asosan, uch janrdagi 
asarlardan tashkil topdi. Bular doston, tarixiy qo‘shiq va term adir.
Doston va term alar baxshilar repertuaridagi yetakchi janrlar b o ‘lib 
qolavergan. Ular tom onidan yaratilgan tarixiy q o ‘shiqlar esa-epik 
xarakterga ega bo‘lib, tarixiy dostonlarning paydo bo‘lishida epik 
asoslik vazifasini o ‘tagan. Baxshilar tom onidan yaratilgan «Baxtiyor 
avlodlarga», «Qoraqum», «Tinchlikjarchisi», «Dastagul» kabi tarixiy 
qo‘shiqlar doston darajasigacha ko‘tarila olmadi. Chunki ular keng 
epik talqin ololmay, faqat ijod etgan baxshining reperatuarida qolib 
ketdi. Shu vajdan XX asrning 50-yillarida o ‘zbek xalq dostonchiligida 
so‘na boshlash jarayoni kuzatila boshlandi.
Bu davrda yaratilgan aksariyat to ‘rtliklarda madhiyabozlik ustunlik 
qiladi. Ularda, asosan, o‘tgan asming 20-30 -yillarida ijtimoiy hayotda 
yuz bergan tarixiy voqealar: m am lakatni kollektivlashtirish, xotin- 
qizlam i paranji balosidan qutqarib, ozod qilish, m aorif — m aktab 
ishlarini jonlantirish hamda bu yo‘lga g‘ov bo‘lgan kimsalarni qoralash 
bosh mavzu vazifasini o ‘tagan. Shu vajdan ko‘pgina q o ‘shiqlarda 
milliy ozodlik uchun kurashgan, m ustam laka tuzum i va mafkurasiga 
qarshi chiqib jang qilgan kishilarni bosm achi deb qoralash va tanqid 
qilishga yo‘naltirilgan siyosat ta ’sirida buyurtm a q o ‘shiqlar paydo 
b o ‘ldi. Lekin xalq o‘z erki uchun jonini tikkan qahram onlarini ham
yaxshi tanirdi:
Ibrohim bek «huv!» — dedi,
«Jom kosada suv!» — dedi.
D ushm anlam i qirganda:
«Taqdiringiz shu!» — dedi.
Yoki:
G ‘azotga borar b o ‘lsak,
O ta-onam iz rozi.
0 ‘lganlar shahid ketdi,

---

Qolganlarimiz g‘ozi.
Bu xildagi qarshilik harakati ruhini ifodalagan xalq qo'shiqlari bisyor 
edi. Lekin ularni to ‘plashga jiddiy e’tibor berilmagan. Xayriyatki, 
G.V.Andreev 1928 -yilda yozgan «Xalq ijodida bosmachilikning ifodasi» 
maqolasida bir qancha namunasiga munosabat bildirgan ekan. 0 ‘shalar 
bizgacha yetib keldi. «Bosmachi» 
qabilidagi yasama q o ‘shiqlar 
o ‘rgatilib, tashviq qilinib kelindi. Sho‘ro tuzumi va mafkurasi xalqimizni 
abadiy qullikda saqlash niyati bilan milliy mustaqillik, erk va ozodlik 
uchun kurashganlarga qarshi keskin choralar ko‘rib, qo‘rqituv va vahima 
solish siyosatini olib bordi. Ommaviy qatag‘onni kuchaytirdi. Alal- 
oqibat o ‘z murodiga yetdi. Nihoyat Istiqlol yuz berib, adolat qaror 
topdi. Bugungi haqiqiy hur zam onda milliy ozodlik, mustaqillik uchun 
intilgan, shu yo‘lda jonini fido qilgan xalq farzandlarining nomi iftixor 
bilan yana tilga olina boshlandi.
S h o ‘ro d av rid a a n ’anaviy fo lk lo rn in g tab iiy ta ra q q iy o tid a
uzilishlar yuz berdi. A n ’anaviy motivlar o ‘m in i zam onaviy m otivlar 
egallay boshladi. F olklor asari yangi m azm un kasb etib, yangi g‘oya 
va obrazlar hisobiga boyib bordi. Buning natijasida epik a n ’ana 
asosida yaratiladigan ayrim folklor janrlari (masalan: doston, afsona 
kabilar) so ‘na boshladi. A n’anaviy folklordagi q o ‘shiq, b olalar 
folkloriga oid janrlam ing ham yangi nam unalari yaratildi. Sho'roviy 
voqelik o ‘z badiiy ifodasini topgan edi. U lar xalq hayoti m ohiyati, 
kurashi, ijtim oiy-axloqiy munosabatJarini teran aks ettirganligi bilan 
e ’tib o rn i tortadi.
Xalq shoirlarining yangi avlodi yetishib chiqdi. U lardan dehqono- 
bodlik Q odir baxshi R ahim ov, surxondaryolik Shoberdi baxshi, 
n u ro talik R ahm atu lla Y usuf o ‘g ‘li, ja rq o ‘rg‘onlik M am adrayim
S odiqov, x o razm lik Bola baxshi, Q aiand ar baxshi k ab ilarning 
zam onaviy folklorni rivojlantirishdagi xizmatlari katta b o ‘ldi.
S ho‘ro davrida a n ’anaviy folklorning og‘zaki dram a, q o ‘g‘irchoq 
teatri, askiya kabi janrlari qaytadan zamonaviy yo‘sinda jo n lana 
boshladi. M am lakatda teatr taraqqiyoti ushbu janrlardagi asarlam ing 
ko‘payib, boyib borishiga yetarli ta ’sir ko‘rsatdi.
S ho‘ro davrida m arosim va diniy folklor tabiiy holda saqlansa- 
da. uning ijrosiga nisbatan m oneliklar mavjud edi. Davr mafkurasi 
ularga eskilik sarqiti sifatida qaradi. Buning ta ’sirida ularga daxldor 
ko‘pgina urf-odatlar, poetik aytim lar unutila boshlandi. H atto xalq 
q o ‘shiqlaridagi marosimiy va mavsumiy belgilar ham yo‘qola boshladi.

---

Sho‘rolar davrida latifa, lof janrlarining saqlanishi va davom etishida 
«Mushtum» jurnalining xizmati katta bo‘ldi, uning deyarli har bir 
sonida latifa va loflar alohida ruknda berib borildi.
XX 
asr oxirlariga kelib, bolalar folklorida ham shakliy va mazmuniy 
o ‘zgarishlar yuz berdi. Asosan, bolalar uchun m o ‘ljallangan ertak, 
alia, topishm oq kabi janrlar stilizatsiyasi kuchaydi, yozm a adabiy 
janrlarga aylana boshladi. Yozuvchi va shoirlar tom onidan zamonaviy 
mavzulardagi ertaklar, topishm oqlar yaratila boshlandi. Muallifli alia 
m a tn la ri p ay d o b o ‘ldi. Bu esa fo lk lo r va y o zm a ad a b iy o t 
munosbatining Yangi pog‘onaga ko‘tarilganligidan guvohlik beradi.
Bu davrda o ‘zbek fo lk lo ri te a tr , k in o , te le v id e n ie b ila n
munosabatini yanada m ustahkam roq qilib qaror toptirdi. Folklor 
mavzulari asosida multfilmlar («Zum rad va qim mat», «Aldarko‘sa 
va boy», «Farrux va Zum rad»), operalar («Tohir va Zuhra»), filmlar 
(«Yetti jin», «Kulol polvon sarguzashtlari») yaratildi.
1941—1945-yillarida yuz bergan ikkinchi jahon urushida xalqimiz 
o ‘g‘lonlari ham ishtirok etdilar va ulardan juda ko‘pchiligi jang 
maydonlarida qurbon bo‘ldi. Urush yillarida yaratilgan xalq asarlarida 
shu urushni boshlagan nemis-fashistlarga qarshi cheksiz g‘azab-nafrat, 
g‘alabaga ishonch, botir jangchilam ing qahramonligi, vatanparvarligi, 
mamlakat ichkarisida m ehnat qilib, jangchilarni q o ‘llab-quw atlab 
tu rg an kishilarn in g ista k -o rz u si o ‘z ifo dasini to p g an . U larda 
da’vatkorlik ruhi ustuvorlik qilardi:
M enig yorim qahram on,
Dushmanga bermas omon.
Bosqinchi fashistlami 
Q ilar yer bilan yakson.
Urushdan keyingi davrda yaratilgan xalq asarlarida, asosan, urush 
yetkazgan talofatlam i bartaraf etish, kishilarning moddiy va madaniy 
turm ush darajasini yaxshilash, M irzac h o ‘lni o ‘ziashtrish haqida 
kuylandi. Tinchliksevarlik, m ehnatsevarlik, fidoiylik bu davrda 
yaratilgan asarlarning yetakchi pafosiga aylandi.
Istiqlol va folklor. 1991-yilda 0 ‘zbekiston o ‘z m ustaqilligini 
q o ‘lga kiritdi. 0 ‘zbek xalqi erkin, ozod b o ‘ldi. N ihoyat, istiqlolga 
tashna xalqning orzusi ushaldi. B archa sohada - ilm da, ijodda, 
m ehnatda miiliy hurlikka, ijodiy erkinlikka erishildi. Azaliy urf- 
odatlarim iz,miiliy qadriyatlarim iz tiklana boshlandi.U ning bir qismi 
b o ‘lgan xalq m arosim lari, xalq ijodi nam unalariga h am e ’tib o r

---

kuchaytirildj. U larni to ‘plash, o ‘rganish, om m alashtirish ishlari 
yanada jon lantirildi. U larni om m alashtirishda nashriyotlarning. 
radio, televidiniening roli yanada oshirildi.
S ho‘rolar mafkurasi qatag‘oniga uchragan qator an ’analar qayta 
tiklanib, xalqimizning e’zozli qadriyatlari tarzida nishonlana boshlandi. 
C hunonchi, 1990-yildan e'tiboran necha ming yillik tarixga ega bahor 
va shodlik bayrami Navro‘z yana umumxalq shodiyonasiga aylantirildi, 
x alq im izn in g vijdon erk in lig i, iy m o n -e ’tiq o d i tim soli b o ‘lgan 
R am azon va Q urbon hayiti kabi diniy bayramlarning qayta tiklanishi 
m u h im v o q e a la rd a n b o ‘ldi. H ar yili N a v ro ‘z va M ustaqillik 
shodiyonalaridagi folklor-etnografik dastalarining chiqishlarida xalq 
q o ‘shiqlari, raqslari va udum lari ijrosiga keng o ‘rin berilayotgani -
xalqim izni o ‘zligini anglash va milliy qadriyatlarni e ’zozlash ruhida 
tarbiyalashda m uhim rol o ‘ynamoqda.
Odil hukum atning sa’y-harakati tufayli xalq iste’dodlarini aniqlash 
va rag‘batlantirish, ulamig san’atini om m a orasida tarqatish maqsadida 
ju d a k o ‘p tadbirlar amalga oshirilmoqda. Yuzlab badiiy havaskorlik 
t o ‘g arak lari, fo lk lo r-e tn o g rfik ansam bllari istiqlol davrida o ‘z 
dasturlarini yanada boyitdilar. Ular o ‘z repertuarlariga xalq og‘zaki 
ijodi nam unalarini, urf-odat, bayram va marosimlar folklorini kiritib, 
x a lq ijo d in in g b a r h a y o tlig in i ta 'm in la m o q d a la r va 
m illiy
qadriyatlarim iz qayta tiklanishiga munosib hissa qo‘shmoqdalar.
Hozirgi paytda folklor merosim izning bugungi hayotim iz bilan 
hamnafasligini namoyish etishga jiddiy e ’tibor qaratilmoqda.
Bu jihatdan Y U N ESK O qarori bilan o ‘zbek qahramonlik eposi 
«Alpomish» dostoni yaratilganligining ming -yillik yubileyining 1999-yilda 
va xalqimizning nodir m a‘naviy yodgorligi «Avesto» yaratilganligining 
2700 yilligini 2001 -yilda xalqaro miqyosda nishonlanganligi; shu jarayonda 
0 4zbekiston xalq shoiri Usmon Azim yozgan senariy asosida 2 seriyali 
«Alpomish» filmi yaratildi, qolaversa, endilikda an'anaga aylanib, har 
yUi o ‘tkazilayotgan «Boysun bahori» xalqaro qo‘shiq va musiqa festivalini 
o ‘z homiyligiga olganligi ayricha ahamiyat kasb etadi.
Q adim iy va boy folklorim izda ajdodlarim izning o ‘tmishi, tarixi, 
m adaniyati, m a ’naviyati o ‘z aksini topgan. U orqali milliy tariximizni 
baholash m um kin. Shuning uchun istiqlol yillarida nam unali faoliyat 
y u r it a y o tg a n k o ‘p g in a f o lk l o r - e tn o g r a f ik d a s ta la r x o rijiy
m am lakatlarda bo'lib, san'atim iz dorvug‘ini jahonga taratm oqdalar. 
S huningdek, har yili ularning respublika bo‘yicha ko‘rik-tanlovlarini

---

o ‘tkazish a n ’anaga aylandi.
Respublika miqyosida baxshilarning an ’anaviy k o ‘rik-tanlovi ham 
b o t-b o t o ‘tk a zilm o q d a. P re z id e n tn in g 2 0 0 0 -yil 1 4 -m artidagi 
Farm oniga muvofiq, « 0 ‘zbekiston Respublikasi xalq baxshisi» unvoni 
t a ’sis etilib, shu tanlov g‘oliblari taqdirlana boshlandilar. Natijada 
hozirgacha bu faxriy unvonga surxondaryolik Shoberdi Boltayev, 
Boborahim M amatmurodov, A bdunazar Poyonov qashqadaryolik 
Shom urod Tog‘ayev, A bduqahhor Rahimov, sam arqandlik Ziyodulla 
Islom ov va xorazmlik Norbek Abdullayev, Q ahhor N orm atov singari 
baxshilar sazovor boldiiar.
Xullas, istiqlol yillarida folklor nam unalarini tashviq va targ‘ib 
etishga jiddiy e ’tibor qaratildi. Folklor — milliy qadriyatim izning 
tarkibiy qismi sifatida yuksak qadr topdi. Xalqning barcha janrlardagi 
og‘zaki ijodi durdonalari ijroda saqlanib qolm oqda. S ho‘ro davrida 
kam e ’tibor qaratilgan ayrim jan rlar qayta tiklanm oqda. Istiqlolni 
alqovchi to ‘rtliklar, term alar yaratilm oqda. U larda xalqning istiqlol 
h aqidagi azaliy orzusining ushalganligi. q u v o n ch i. yurtboshiga 
m innatdorchiligi kuylanmoqda.
0 ‘zbek folklorining janriy tarkibi va tizimi. Folklor asarlari ham. 
b archa san'at asarlarida b o ‘lganidek, o ‘zlarigagina xos tuzilish, 
g ‘o y av iy -b a d iiy x u su siy atlar, q o ‘lla n ish o ‘rn i va b ajarad ig an
vazifalariga ega va shu fazilatlariga ko‘ra m uayyan guruhlam i tashkil 
etadilar. Bunday guruhlanishni ifodaiash uchun folklorshunoslikda ham, 
adabiyotshunoslikda ham keng q o ‘llanuvchi bir q ato r tushuncha va 
istilohlardan foydalaniladi.
A dabiy tu r, ja n r va janriy xilm a-xillik tu shu nchalari shunday 
hodisalardan bo‘lib, ular hayotni badiiy tasvirlash usul va shakllari 
sifatida uzoq davrlar mobaynida vujudga kelgan barqarorlikka ega 
b o ‘lib, jud a sekinlik bilan o ‘zgarib boradi. Tur, ja n r va janriy xilma- 
x illik n i farqlash asar ijro ch ilari u ch u n g in a em as, balki ularni 
tinglovchilar uchun ham, xalq og‘zaki ijodini tadqiq etuvchilar uchun 
h a m ah a m iy atli b o ‘lib, bu o ‘sha h o d is a la rn in g sh a k lla n ish i, 
alm ashinuvi, so‘nishi kabi jarayonlarni kuzatish asosida adabiyot va 
folklorga xos qo n u n iy atlarn i, tarixiy ja ra y o n la rn i o ‘rganish va 
um um lashtirish imkonini beradi. Dem ak, tu r va janrlarning paydo 
b o ‘lishi, taraqqiyoti, o ‘rin alm ashishi va inqirozi folklor va adabiyot 
taraqqiyotida asosiy jarayon hisoblanadi.
Qadimgi grek faylasufi Aristotel (eram izdan oldingi 384-322 -

---

yillar). n em is faylasufi G egel (1770-1831 yillar) va u lu g ‘ rus 
adabiyotshunosi V.G.Belinskiy (1811-1848 -yillar) kabi mutafakkirlar 
badiiy ijodning uch turi — epos, lirika va dram a mavjudligini e ’tirof 
etganlar. A dabiy tu rla rn in g bu tasnifi A ristotel «Poetika»sidan 
boshlangan b o ‘lib, ilmiy taom ilda hozirgacha qo'llanib kelinmoqda.
Tur tushunchasi keng m a’noga ega. U o ‘z ichida turli janrlarni 
qam rab oladi. T urlar voqelikni tasvirlash usullari sifatida bir-biridan 
farq qiladi. Epos voqelikni obyektiv holda sujetli-hikoyaviy y o ‘sinda