Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

V ariantlilik va versiya. X alq ijodiyoti n a m u n a la ri jo n li ijro 
jaray o n id a xilm a-xil v a ria n tla rd ag in a yashaydi. V arian tlilik — 
fo lk lo rn in g jo n li yashash ta rz i. /« V aria n tlilik , — d eb y o zad i 
T.Mirzayev, — folklor tabiati, uning estetikasi, yaratilishi va jonli 
ogzaki ijroda yashash q o n u n iy atlari ham da funksiyasidan kelib 
chiqqan xususiyatidir. U folklorning ham m a tom onlari va elementlarini
— sujeti, obrazliligi, stilistik asin i, u m u m an , p o etik asi va ja n r
xususiyatlarini qamrab oluvchi belgisidir»j7 i B inobarin, variant —

---

m a’lum bir asarning jonli og‘zaki epik a n ’ana zam inida vujudga 
kelgan, bir-birini inkor etm asdan yonm a-yon yashay oladigan va 
o ‘zaro farqlanuvchi turli-tum an matnlaridir.^Chunonchi, «Alpomish» 
dostonining yigirma sakkiz dostonchidan yozib olingan o ‘ttiz uchta 
to ‘liq, parcha, ertak va m azm unidan iborat variantlari mavjud\
Xalq ijodiyotida variantlar bir-birlaridan, aw alo , asar matnining 
saqlanishi, ya’ni to ‘laligi, qisqarganligi, parcha holiga kelganligi yoki 
kontom inatsiya (lotincha: co n tam inatio — bir-biriga tegdirmoq, 
aralashtirm oq, qorishtirm oq)ga uchraganligi, so‘ngra esa, badiiy 
shaklining o ‘zgarib turishi, aytaylik, band yo bayt tarkibining o‘zgarib 
turishi, bir m atnning goh u va goh boshqa bir ja n r tarkibida o ‘rin 
alm ashtirishi natijasida farqlilik kasb etadilar. Shu sababli folklorda 
har bir variant to ‘la va teng huquqqa ega mustaqil asar sanaladi.
Variantlilikning m uhim xususiyati, versiya ichida harakat qilishidir. 
Binobarin, versiya m ohiyatan ancha keng hodisa bo'lib, «kompozitsion 
va g‘oyaviy-badiiy tasvir vositalari jihatidan bir-biridan prinsipial 
ravishda keskin farq qiluvchi xalq og‘zaki poetik ijodining bir sujet 
va janrdagi nam unalari (tekstlari)»8 dan tashkil topgan. Chunonchi, 
«Alpomish» dostonining o ‘zbek, oltoy, tatar, boshqird, qoraqalpoq, 
qozoq va boshqa xalqlarga m ansub versiyalri kabi. G ohida birgina 
doston birgina xalqning o ‘zida ham ikki va undan ortiq versiyaga 
ega b o ‘lishi m um kin. M asalan, «Shirin bilan Shakar» va «Sohibqiron» 
dostonlari o ‘zbek xalqi orasida ikki versiyada tarqalgan.
Shunday qilib, variantlilik folklor asarlarining xalqchilligini hamda 
tarqalish chegarasini belgilaydi, folklorda kechayotgan o ‘zgarish- 
larning sabablarini o ‘rganish asosida xalq ijodiyotidagi jarayonlarga 
xos q on uniyatlam i ochish uchu n boy material beradi.
\ Folklorda ijodiy m eto d badiiy adabiyotdan farqli o ‘laroq, voqelikni 
in’ikos etish vositalari ham da uni tipiklashtirish prinsiplarida namoyon 
b o ‘ladi.|X alq asarlarida davrning tarixiy ruhi real aks ettirilib, keng 
miqyosdagi tipiklashtirish prinsipiga amal qilinadi. Chunonchi, o ‘zbek 
qahram onlik eposi — «Alpomish»da Q o ‘ng‘irot qabilasida patriarxal
— urug‘chilik alom atlari yem irila boshlagan davrlarda oila uchun 
kurashning jam iyat ijtim oiy m unosabatlarida m uhim rol o ‘ynaganligi 
real ko'rsatilib, bu A lpom ish va Barchin obrazlarida keng miqyosli 
um um lashm a holida tipiklashtirilgan. Ammo xalq badiiy tafakkuri 
hali ilk bosqichida dunyoni stixiyali materialistik tarzda anglashga, 
idrok etishga m oyil va q o d ir edi. Bu hoi o ‘sha real hodisalarni

---

ajabtovur m o‘jizaviylik yoki sehrlilik fonida ta sa w u r qilishga olib 
keldi. N atijada xalq badiiy tafakkurida reallik va fantastika o ‘zaro 
uyg‘unlashib ko'rina boshladi. Shu tariqa folklorda shartlilik — 
fantastika va hayotiylik — reallik o‘zaro singishib, tipik holga aylanib 
bordi. M asalan, sehrli ertaklardagi go‘zal ayollar obrazlarini ko‘zdan 
kechiraylik. Ularda xalq o'zinig estetik idealinigina emas, balki o ‘zbek 
ayoliga xos eng yaxshi fazilatlarni ham um um lashtirib ifoda etgan. 
Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, dunyoni abstrakt — idealistik 
va realistik tasaw ur qilishning g‘alati holda o'zaro q o ‘shilih ketishi 
folklor ijodiy m etodining o ‘ziga xos xususiyatiga aylandi. Shu 
jarayo nd a fantastika va ro m antik a m ehnat ahliga o ‘z xayoli — 
o ‘ylarida yorqin kelajakni yaratish im konini bergan: m anzildan 
m anzilga tezroq borish istagi — uchar gilam , g ‘irot, boychibor, 
sim urg'larni; dushm andan qasos olish istagi — u r to ‘qmoq« bir 
serm aganda qirq gaz cho'ziladigan keskir qilichni, ichi qovoqariga 
to ‘la tarvuzni; jahon ayvonidagi voqealardan voqif b o ‘lish istagi — 
o y n ayi ja h o n n i; hayot ishqi b ila n yash ash istagi — in so n n i 
yashartiruvchi yoki har qanday xastaliklardan xalos etuvchi obi hayot, 
sehrli olm a va hokazolarni yaratganki, kishilik jam iyatining hozirgi 
bosqichida qachonlardir sehrlilik timsoli b o ‘lgan bu obrazlar tezuchar 
samolyotlar, tezyurar avtomobillar, avtomat, m inom yot, katyushalar, 
televizor va hayotbaxsh dorilar tarzida reallashdi.
F o lk lo rd ag i bir q ator ja n rla rd a , ju m la d a n , m a ish iy -h ay o tiy
ertaklarda, tarixiy va lirik q o ‘shiqlarda voqelik ham , qahram on ham 
real ifodalanadi. Bu, shubhasiz, xalq onginig mifologik tasaw urlardan 
qutula borib, o ‘z-o ‘zini anglashi ancha chuqurlashgan, oilaviy va 
ijtimoiy turm ush tarzidagi o ‘zgarishlarni teranro q idrok eta borishi 
tufayli nisbatan keyinroq sodir b o ‘lgan hodisadir.
Xalqning juda ko‘p asarlarida qahram onni badiiy ifodalash prinsipi 
ham mushtarakdir. Xalq ideal fazilatlar egasi bo‘lib, om m ani ergashtira 
oladigan qahramonnigina qabul qilgan. Shu sababli folklor asarlaridagi 
qahram on beqiyos yiriklashtirilgan: Alpomish, G o ‘ro ‘g‘li, Rustam, 
Ravshan, Avaz, Nasriddin afandi, Kal, Aldar ko‘sa, K achal polvon — 
bularning har birida xalq qu drati va zakovati b o r salobati bilan 
umumlashtirilgan. Shu sababli ular hamisha, har qanaqa og‘ir vaziyatda 
g‘olib chiqadi va xalq umidvorligi (optimizm)ini tashiydi. Umidsizlik 
( реомяшип) folldorga yetd i p ^ a iq badiiy tafakkurida um um xalq