Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

aaab tarzidagi qofiyalanish ham keng tarqalgan. Tubandagi satrlari 
11 hijoli to ‘rtlik shunday xususiyatga ega:
Erta bilan chiqdim arpa о ‘rgani, 
a 
11
Choshka bo‘lmay keldim yom i ко 'rgani. 
a 
11 
Yorda holat bormi eshik ochgani 
b 
11
Ot egarlab keldim olib qochgani. 
b 
11
Xalq qo‘shiqlarida radif, alliteratsiya singari tasviriy vositalar g‘oyat 
faol. R adif bir so‘zdan yoki b ir necha so ‘zdan iborat m urakkab

---

(tarkibli) b o lish i m um kin, Bir so‘zli radifga misol:
O sm ondagi oy о ‘zing, 
a
1
Q oshi-kam on- yoy о 'zing, 
a
7
Sevgan yoring dilida 
b
7
K echa-kunduz jo y о ‘zing. 
a
7
Yana:
Olma deb otganing kesak ekan-ey,
a
11
Koshki olm a b o ‘lsa, yesak ekan-ey.
a
11
Ikkim izni osh iq -m a’shuq deydilar.
b
11
Koshki oshiqlikni bilsak ekan-ey.
a
U
lkkala to ‘rtlik ham aaba tarzida qofiyalangan: birinchisida *oy, 
yoy, joy» so‘zlari to ‘q qofiyalar bo‘lib, o‘shalardan so‘ng takrorlanib 
kelgan «O 'zing» olmoshi; ikkinchisida «kesak, yesak, bilsak» so‘zlari 
yaratgan to ‘q qofiyalardan keyingi takroriy «екап-еу» to ‘liqsiz o ‘tgan 
zam on fe’li radif bo‘lgan. M ana bunisi murakkab tarkibli radifga misol: 
Havodagi bir tu p g‘o z-e, endi yor mani yor o'ldirsa, yor o ‘ldirsin, 
Pastlab-pastlab o ‘tingla-e, endi mani yor o ‘ldirsa, yor o ‘ldirsin. 
M an yorim ni yitirdim -e, endi mani yor o'ldirsa, yor oidirsin, 
So‘rog‘iga b o ‘lingla-e, endi mani yor o'ldirsa, yor o ‘ldirsin. 
T o 'rtlik bava tarzida qofiyalangan bo‘lsa-da, qofiyasiz satrda ham, 
qofiyali satrda ham ikkinchi ritm ik bo‘lak sifatida «endi mani yor 
o'ldirsa, yor o ‘ldirsin» m urakkab tarkibli radifi takrorlanib kelib, 
q o ‘shiq ohangi o ‘ynoqiligini, ravonligini ta ’minlangan. AUiteratsiya 
h am q o ‘shiqda musiqiy tovlanishni kuchaytiradi:
Q oshingni qarosiga qotgil mani, 
a 
11
O shiqning bozoriga sotkil mani. 
a 
11 
O shiqning bozoriga m en o ‘tm asam , 
b 
11 
Kiprigingdan o ‘q yasab otqil mani. 
a 
11 
«Q» va «sh»« undoshlari ham da «о» va «I» unlilari alliteratsiyasi, 
aaba tarzida «qotgil, sotqil, otqil» so'zlari asosida to ‘q qofiyalanish 
va satrlar oxirida qofiyadosh so‘zdan keyin radif sifatidagi «mani» 
so‘zining takrori qo'shiq musiqiy jozibasini oshirgan. «Yor-yor», «hay, 
yor-yor», «ajab yorlarim», «alyor», «yalli-yalli» singari iboralar goh 
radif vazifasida q o ‘llansa, goh xilma-xil strofik b o ‘lak (band) oxirida 
ta k ro rla n ib , p o e tik o ‘y n o q ilik n i k u ch ay tirad i. B and oxiridagi 
qaytariqda bunday iboralar radif emas, balki m a’no tovlanishlarini 
kuchaytiruvchi poetik takro r vositasiga aylanadi.
Eshigingda nelar bor,

---

cham annoringdan,
0 ‘rdak bilan g‘ozlar bor, 
bo‘yloringdan,
0 ‘rdak o‘lib, g‘oz qolsin,
cham annoringdan,
Dushman o ‘lib, d o ‘st qolsin, 
b o ‘yloringdan
«Chamannoringdan» va bo'yloringdan» so‘zlari takrori erkalash 
ohangini bo‘rttirgan.
B a’zan butun bir satr q o ‘shiqda satr osha takrorlanishi mumkin:
Olmani otdim otganga,
Nima-nima-nima deysiz!?
Gulbog‘chada yotganga,
N im a-nim a-nim a deysiz?
Achchig‘ingiz kelmasin,
N im a-nim a-nim a deysiz?
Q o‘l ushlashib yurganga.
N im a-nim a-nim a deysiz?
Bu xildagi takror ayni shu qo‘shiqda savol-javobdan iborat ikki 
xil o h a n g n i, in to n a tsiy a n i y u zag a k e ltirg a n i sezilib tu rib d i. 
Q o‘shiqlarda naqarot - har banddan so‘ng takrorlanuvchi satr, bayt 
yoki band ham poetik fikr va m usiqiylikni k u chay tiruv ch i va 
ravonlashtiruvchi vositalardan b o ‘lsa-d a, aslida u ham poetik 
takrorning o ‘ziga xos ko‘rinishlaridan hisoblanadi. Q o'shiq jan ri 
ta b ia tig a xos bun day x u su siy a tla r uzoq z a m o n la rd a n bu yo n
takomillashib, uning sinkretik m ohiyatini to ‘ldirib, badiiy-g‘oyaviy 
kam olotini ta ’minlab kelayotir. Shu tariqa q o ‘shiqlar yaratuvchilar 
va ijro etuvchilarning m ehnat faoliyati — ovchilik, chorvachilik, 
dehqonchilik, hunarm andchilik ishlari, kulolchilik, o ‘ym akorlik va 
boshqa san’atlarga bevosita aloqadorligi ham da qadim iy urf-odatlari. 
xilm a-xil m arosim lari va e ’tiqodlari negizida yashab kelm oqda. 
Binobarin, qo‘shiq hamisha, h ar qanaqa vaziyatda inson yo‘ldoshi, 
uni kurashga chorlovchi, um idiga kuch bag‘ishlovchi m a’naviy 
yo‘ldoshidir. 0 ‘zbek xalqi ham q o ‘shiqlarga behad boy. Xalqimiz 
o‘z m ehnatining barcha jarayonlarini q o ‘shiq bilan ziynatlagan, 
qo‘shiq bilan izhori dil qiladi, yovuzlikka nafratini q o 'shiqda ifoda 
etadi, mavsumlar almashinishini q o ‘shiq bilan kutib oladi, q o ‘shiqqa 
sig‘inadi, Shundandirki, q o ‘shiq bilan chaqaloqni uxlatadi, farzandini

---

uylantiradi, hatto eng yaqin kishisidan ajralganida ham uni yig‘i va 
yo‘qlovlarni b o ‘zlab kuylagan holda so‘nggi manzilga kuzatadi.
Xalq qo‘shiqlarining paydo bo‘lishi va rivojida mifo-poetik tafakkur 
m uhim aham iyat kasb etgan. Mifologik mushohadaning badiiy ifodasi 
esa, an'anaviy xalq q o ‘shiqlaridagi u yoki bu ramziy obraz bag‘rida 
bizning kunlarim izgacha saqlanib qolgan.
M ifologik dunyoqarashga ko‘ra, hatto turkiy xalqlar q o ‘shiqning 
o ‘zini ham jo nli mifik mavjudot deb tasaw u r qilganlar. Q o‘shiqning 
magik qudratiga sig‘inganlar. Shu boisdan q o ‘shiqlar m azm unan 
ijtimoiy turm ushning barcha sohalarini qamrab olgan. Turm ushda 
r o ‘y b ergan h a r b ir ijtim oiy hodisaga ular hozirjavobdir. Shu 
xususiyatiga k o ‘ra, ularni an ’anaviy va zamonaviy qo'shiqlarga bo‘lib 
o ‘rganish mum kin.
Xalq q o ‘shiqlarining asosiy salmoqli hissasini badiiy jihatdan 
pishiq va yuksak ohangdorlikka ega a n ’anaviy qo‘shiqlar tashkil etadi. 
Biroq hayot m uttasil harakatda b o ‘lgani bois unga hozirjavoblik 
bilan yaratilayotgan, yangi zam on va uning kishilari ruhiyatini 
ifodalayotgan zam onaviy qo‘shiqlar ham ijod qilinmoqda.
O qibatda keyingi yillarda istiqlolga tashna xalqimizning orzu- 
o ‘ylari. kechinm alarini ifodalovchi yangi qo‘shiqlar bot-bot quloqqa 
c h a lin a b o sh lad i. U larn in g a n ’anaviy xalq q o ‘sh iq la ri ruhida 
yaratilganligi jozibadorligini ta ’m inlovchi omil b o ‘layotir. A n’anaviy 
xalq q o ‘shiqlarida tashqi m a’no bilan bir qatorda tinglovchi birdaniga 
ilg‘ay olishga qiynaladigan, xalqning tarixiy-mifologik dunyoqarashi, 
ibtidoiy tasaw u r-tu shu n ch alari, irimlari, urf-odat va e ’tiqodlariga 
daxldor ichki m a ’nosi h am b o ‘ladi. Shu xususiyati bilan ular hozir 
yaratilayotgan q o ‘shiqlardan birm uncha farqlanib turadi.
0 ‘zbek xalq q o ‘shiqlari yaxlit tizim holida shakllangan b o klib, 
shakliy xilma-xilligi bilan ajralib turadi. U lar ja n r mansubiyati, ijro 
m aqsadi, o ‘rni va vazifasi jih atidan ikki katta guruhga b o ‘linadi:
I. M arosim ga aloqador xalq q o ‘shiqlari yoki m arosim folklori: 
m avsum iy, oilaviy-m aishiy va so‘z magiyasiga m ansub marosimlarga 
daxldor q o ‘shiqlam i o ‘z ichiga oladi.
I I . M a ro s im g a a lo q a s i b o ‘Im ag an x a lq q o ‘s h iq la ri yoki 
nom arosim iy folklor bu guruhga mansub qo‘shiqlar ham janriy shakli, 
ijro xususiyati va motivlari ham da ijtim oiy-estetik vazifasiga qarab 
to ‘rt k o ‘rin ish d a nam o yo n b o ‘luvchi m eh n at q o ‘shiqlari, lirik 
q o ‘shiqlar, tarixiy q o ‘shiqlar va term alam i qam rab oladi.

---

Q o‘shiq kishining ongi va hissiyotlariga ta ’sir etish qudratiga ega. 
Aksariyat qo'shiqlarda xalqning urf-odati, milliy a n ’analari, axloq 
normalari o ‘z aksini topgan. Shu vazifasiga binoan ular etnopedagogik 
qim m at kasb etadi.26
Xalq qo‘shiqlarida voqelik garchi yakka shaxsning kechinmalari 
orqali aks ettirilsa-da, biroq bu kechinmalar ommaning, ko‘pchilikning 
his-tuyg‘ulari bilan uyg‘unlashgan holda nam oyon bo'ladi.
Q o'shiqlar xalq m a’naviyatining, ijodkorining buyuk qudratini, 
m ehnatkash om m a irodasining bukilmasligini ifodalaydi. Kishilarni 
ru han tetiklikka, jasoratga, m ehnatsevarlikka, insonparvarlikka, 
d o ‘stlikka va vafodorlikka chorlaydi.
Q o'shiq qaysi tarixiy sharoitda, qanaqa munosabat bilan yaratilgani
— uning ruhiyatidan bilinib turadi. Shoirlar xalq q o ‘shiqlaridan ijodiy 
ta ’sirlanib, ular shakli va ohangini stilizatsiya qilgan holda she’rlar 
yozishmoqda. Buning natijasida o'zbek she'riyatida adabiy alia, she'riy 
topishm oq, baxshiyona singari badiiy-kom pozitsion folklorizmlar, 
xalq qo‘shiqlari vazni, motivi va ohangida bitilgan ham da ulardagi 
poetik obrazlardan ijodiy foydalanib yaratilgan b ad iiy-m a’naviy 
folklorizm lar tobora chuqurlashib, sayqallanib borm oqda. Ayni 
choqda bunday xalqona ruhdagi qo‘shiqlar tez omm alashib ketayotir.
M ehnat qo‘shiqlari. M azm unan m ehnat jarayoni bilan bog'liq 
b o ‘lgan q o ‘shiqlar m ehnat q o ‘shiqlari deb y uritiladi. M ehnat 
qo'shiqlari xalqimizning qo'shiqehilik repertuarida alohida va mustaqil 
o ‘rin tutadi. M ehnat qo'shiqlarining m azm un-m undarijasini, jan r 
xususiyatlarini m ehnat tu riari va uni am alga oshirish ja ray o n i 
belgilaydi. M ehnat qo‘shiqlari o ‘ziga xos ohangda sozsiz ijro etiladi.
M ehnat q o ‘shiqlari xalq she’riyatining eng qadimiy shakllaridan 
biridir. Ilk namunalari M .Q oshg‘ariyning «D evonu lug‘otit turk» 
kitobi orqali bizgacha yetib kelgan. M ehnat q o ‘shiqlari ibtidoiy 
insonning m ehnat faoliyati bilan bevosita aloqadorlikda vujudga 
kelgan va taraqqiy topa borgan. Dastlabki m ehnat q o ‘shiqlari m ehnat 
jarayonidagi muayyan harakat ritmiga mos keluvchi undov, xitob va 
nidolar xarakteridagi poetik parchalardan iborat b o ‘lgan. Bora-bora 
ular she’riy shaklga tushgan va kuylana boshlangan.
B .Sarim soqovning fik rich a, m e h n at q o ‘sh iq la rin in g tarix iy
taraqqiyoti uch bosqichda kechgan:
1.