Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

M ehnat qo'shiqlarimng vujudga kelish jarayoni. Bu jarayon 
ibtidoiy jam oa tuzumining ilk davridayoq boshlanib, uning so'nggi

---

bosqichlarida yakunlangan. M azm unan ular u yoki bu harakatga 
undaydi, jam oa b o ‘lib harakat qilishga chorlavchi xitoblardan tashkil 
topgan.
2. M ehnat taqsim otining yuzaga kelishi va m ehnat turlarining 
h ar biriga oid q o ‘shiqlarning yaratilish bosqichi.
3. Ijtimoiy m ehnat taqsimotining tugaiianishi, sinfiy jamiyatning 
qaror topishi va m ehnat qo ‘shiqlarida ijtimoiy tengsizlik motivlarining 
rivojlanish bosqichi. Shu davrdan boshlab m ehnat q o ‘shiqlarida 
g‘oyaviy-estetik vazifa yetakchilik qila boshlagan. M ehnat jarayoni 
bilan bevosita bog‘liq holda q o ‘shiqlar yaratila boshlangan.
M ehnat q o ‘shiqlari lirik turga m ansub mustaqil turkum lashgan 
janrlardan iboratdir. Bu q o ‘shiqlar, albatta, m ehnat jarayonida ijro 
etiladi. Shu sababli m ehnat turining o ‘zgarishi yoki yo‘qolishi tufayli 
o ‘sha jarayonda ijro etiladigan q o ‘shiqlar ham yo‘qoladi. M asalan, 
charx va yorg‘ichoq ishlatilmay qolgandan buyon charx va yorg‘ichoq 
q o ‘shiqlari ham kuylanmay qoldi.
M ehnat qo‘shiqlarida m ehnat va unda qo‘llaniladigan narsalaming 
nom i uchraydi va ularga m urojaat qilinadi. M ehnat qo'shiqlarining 
ritm ik qurilishi sodda, poetik tili va qofiya tizimi oddiy b o ‘ladi. 
U larda murakkab poetik obrazlar, ko'chim lar uchramaydi. Sanab 
o ‘tilgan bu xususiyatlar mehnat q o ‘shiqlarini mehnat haqida yaratilgan 
q o ‘shiqlardan farqlashga yordam beradi.
M ehnat qo'shiqlari m arosimga aloqasizdir. Lekin dastlabki ayrim 
nam unalari b a ’zi agrar m arosim larga aloqadorlikda yuzaga kelgan 
bo'lishini ham inkor etib bo‘lmaydi. Masalan, qo‘sh qo‘shiqiari dalaga 
qo‘sh chiqarish uchun o ‘tkazilgan.»Shox moylar» marosimiga qaysidir 
jihatlariga ko‘ra yaqinlik hosil qiladi.
M ehnat q o ‘shiqlari m ehnat turlariga qarab har xil b o ‘ladi. Ularni 
maxsus tadqiq qilgan K.Ochilov m ehnat q o ‘shiqlarini tubandagi uch 
katta guruhga b o ‘lib o ‘rganadi:
1. D ehqonchilik bilan bog‘liq q o ‘shiqlar.
2. Chorvachilik bilan bog‘liq q o ‘shiqlar.
3. K asb-hunar bilan bog‘liq q o ‘shiqlar27.
B.Sarimsoqov ham bu tasnif bilan yakdil. Biroq har ikkala tasnifda 
ham ichki xilma-xillikni belgilashda m a ’lum tafovutlarbor. Aytaylik, 
K .O ch ilo v m e h n a t q o ‘sh iq la rin in g ichki xillarini: 1) q o lshchi 
q o ‘shiqlari; 2) o ‘rim q o ‘shiqlari; 
3) xirm on yanchish q o ‘shiqlari; 
4) yorg‘ichoq q o ‘shiqlari. C horvachilik bilan bog‘liq qo'shiqlam i: 1)

---

xo‘sh-xo‘sh qo‘shiqlari; 2) turey-turey qo'shiqlari; 3) churey-churey 
qo‘shiqlari; va nihoyat kasb-hunarqo‘shiqlarini I) urchuq q o ‘shiqlari;
2) charx qo'shiqlari: 3) tikuvchilik q o ‘shiqlari tarzida belgilasa,
B.Sarimsoqov dehqonchilik va chorvachilik q o ‘shiqlarini aynan 
sh u nd ay ichki xilm a-xillikd a qayd e tsa -d a , h u n a rd m a n c h ilik
qo‘shiqlarini: I) charx qo'shiqlari; 2) b o ‘zchi q o ‘shiqlari: 3) o ‘rmak 
q o ‘shiqlari: 4) kashta qo‘shiqlari tarzida bir m uncha boshqacharoq 
tasnif etadi2x.
Shuni alohida ta ’kidlash joizki, K.Ochilov ilgari am alga oshirgan 
tasnifida mehnat qo'shiqlarini to ‘rt guruhga b o ‘lgan edi, unda b o g \ 
bog‘dorchilik q o ‘shiqlari alohida guruh sifatida ko‘rsatilganiga 
qaramay, keyingi tasnifotida uni um um an e ’tiro f etishni xayoliga 
ham keltirmaydi. Bunday cheklanish B.Sarimsoqov tasnifotida ham 
mavjud. Holbuki, o ‘zbek m ehnat q o ‘shiqlarini sinchiklab kuzatish 
ulami tubandagi turlar va ichki xilma—xilliklarga egaligini k o ‘rsatib 
turibdi. Qolaversa, ulam i paydo bo'lish tarixi va m ehnat turlariga 
daxldorligiga ko‘ra tubandagi uch katta guruhga b o ‘lib o ‘rganish 
maqsadga muvofiqdir: