Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

Toponimik rivoyatlar yana b ir n e c h a ichki ko ‘rinishga b o ‘linadi:
a) aholi yashaydigan jo y lar n o m in in g kelib chiqish sabablarini 
izohlovchi 
oykonomik rivoyatlar;
b) suv havzalari - daryo, k o ‘l, quduq, soy, chashm a, ariq nom ining 
kelib chiqishi bilan bog‘liq b o ‘lgan 
gidronomik rivoyatlar;
c) tog‘-u toshlar, tepaliklar, g 'o rla r, c h o ‘lla r to ‘g‘risidagi 
oronomik 
rivoyatlar;
d ) m o z o r, q a b ris to n n o m la r i, z iy o r a tg o h la r va m u q a d d a s
qadam jolarning nom i bilan b og‘liq 
nekronomik rivoyatlar.
Toponimik rivoyatlarda muayyan ju g ‘rofiy atam aning paydo b o ‘lishi 
aniq faktlar va etnofolkloriy detaliar bilan tushuntiriladi, joy nom ining 
vujudga kelish sababi izohlanadi.
Tarixiy rivoyatlarda haqiqatda h ay o td a b o ‘lib o ‘tgan voqealar, 
yashab o ‘tgan shaxslar to ‘g ‘risida so ‘z yuritiladi. Atoqli va m ash h u r 
sh ax slam in g h ay o ti va fao liy atini hik o y a qilish o rq ali ax loq va 
odobning ideal norm alari tashviq etiladi. Ju m ladan, T o ‘m aris, Shiroq 
kabi vatanparvarlar, lbn Sino kabi buyuk tabib, U lug‘bek, A lisher 
N avoiy kabi olim va shoirlar, M ashrab singari ilohiy ishq y o ‘liga 
kirgan oshiq, A m ir T em ur kabi jaso ratli va d o n o h u k m d o r, lm o m
Ism oil Buxoriy, Xoja A hm ad Yassaviy, A bduxoliq G 'ijd u v o n iy , 
B ahouddin N aqshband, N ajm iddin K ubro, Xoja A hrori Valiy singari 
d in va ta s a w u f arboblari haqida q a to r rivoyatlar yaratilganki, ularni 
xalq ham isha sevib tinglaydi.
Tarixiy rivoyatlar ko‘pincha u yoki bu shaxsni ko‘rgan-bilganlam ing 
yoki biror tarixiy voqeaning guvohi b o ‘lganlam ing xotira — esdaliklari 
asosida yaratiladi. Tarixiy rivoyatlarda tarixiy shaxs n o m id a n boshqa 
dalil uchram asligi ham m um kin. B a’z a n h a tto tarixiy shaxs sayyor 
syujetlar qolipida hikoya qilin ad i. M asalan , A .N avoiyning d o n o
vazirligi, to p q ir va tadbirkorligi, ziyrakligini izohlash u ch u n yaratilgan 
riv o y a t «E rksiz fo-lchi», «Ayoz» n o m li e rta k la r su je ti a so sid a
yaratilgandir.
Tarixiy shaxs va tarixiy voqealarga d ax ld o r rivoyatlar yozib olingan 
davriga qarab, tarixiy faktni talq in qilish xususiyati bilan b ir-b irid an
farq qiladi. Aytaylik, xalq orasida pay d o b o ‘lgan davridayoq yozib 
oling an rivoyatlarda tasvirlangan voq ea va hodisalar o ‘sha davr 
sh art-sh aro iti va ruhiga m os keladi h a m d a keltirilgan d alillarning 
t o ‘liqligi-yu aniqligi bilan ajralib tu ra d i. B inobarin, tarixiy jan g lar

---

h a q id a yoki u ning t a ’sirid a yaratilgan « T o ‘m aris». « S h iro q , 
«Guldursun» kabi rivoyatlar bunga misol bo‘ladi. Shunisi ajablanarliki, 
ayrim tadqiqotlarda, o ‘rta maktab darsliklarida bu asarlar afsona 
nam unasi sifatida o lrganib kelinmoqda. Holbuki, ular rivoyat ianriga 
m ansub b o ‘lib, real tarixiy. voqelik va real tarixiy shaxslarga oid 
m a’lum otlarni tashiydi.
«To‘maris» G erodotning «Tarix» asari orqali bizgacha yetib kelgan 
b o ‘lib, unda massaget qabilasining oqila va jasoratli hukm dori 
T o 'm aris ismli ayolning o ‘z elini hiylakor bosqinchi Eron shohi Kir 
hujum idan onion saqlab qolganligi haqida hikoya qilinadi.
T o ‘maris beva ayolligi uchun Kir unga uylanish bahonasida sovchi 
yuborib, Shu yo‘l bilan massagetlar yerini osongina o ‘z tasarrufiga 
o ‘tkazm oq chi b o ‘ladi. Biroq Kirning bu yovuz rejasini T o ‘maris 
ilg‘ab, un i o c h iq d a n -o c h iq kurashga ch o rlay d i. Kir K rezning 
m a sla h a ti b ilan hiyla ishlatib , T o ‘m arisn in g o ‘g ‘li S p arganiz 
boshchiligidagi m assagetlarning bir guruhini q o ‘lga oladi. Sparganiz 
o ‘z ahvolidan orlanib, joniga qasd qiladi. S hundan so‘ng ikki o ‘rtada 
q attiq jang bo‘lib o 'tad i. Kir bu jangda sharm andalarcha yengilib, 
h alok b o ‘ladi. Jang tugagach, T o‘maris uning jasadini m urdalar 
orasidan toptirib, boshini olib, uni qon to ‘ldirilgan meshga tashlaydi 
va « M en seni qonga to ‘ydiram an, deb bergan va’dam ning ustidan 
ch iq d im » ,— deydi.
«Shiroq» Polienning «Harbiy hiylalar» asari orqali bizgacha yetib 
kelgan. Bu rivoyatda shak qabilasining ch o ‘poni, oddiy otboqar va 
d o stonchi chol Shiroqning o ‘z qabilasi osoyishtaligini o‘ylab o ‘limga 
tik borishi, el-yurti uchun fidoyiligi haqida hikoya qilingan.
Shiroq o ‘z quloq-bum ini kesib, go‘yo qabiladoshlaridan norozi 
b o ‘lgan qiyofada d u sh m an lashkarboshisi oldiga boradi. U ning 
ayanchli ko‘rinishi esa dushm an lashkarboshisida ishonch uyg‘otadi. 
S h iro q dushm an lashkarini ergashtirib c h o r atrofi suvsiz dasht- 
biyobonga olib boradi va ulam i aldab, yolg‘iz bir o‘zi butun boshli 
d u s h m a n q o ‘sh in in i yengganligini e ’lon q ilad i. g‘aza b lan g an
lashkarboshi Ranosbat uni chopib, qiymalab tashlaydi. Shunday qilib, 
Shiroqning donishm andlarcha o ‘ylab topgan tadbiri, hiylasi tufayli 
uning qabiladoshlari dushm an hujum idan om on qoladilar.
Rivoyatlar qat’iy kompozitsiyaga ega bo‘lmaydi. Ko‘pincha ular 
ikki yoki uch epizoddan tashkil topadi. Ixcham sujetda yaratiladi. Ayrim 
riv o y a tla r g o ‘yo tu g a llan m ag an d ek , d av o m i b o rd ek tu y u lad i.

---

Rivoyatlaming sujet tizimidagi motivlar yaxJit silsilani tashkil etadi. 
Ularda ajdodlar kulti, suv kulti, hosildorlik va daraxtlarga aloqador 
xalq qarashlari. tog‘, ranglar, dunyo tomonlari, anim izm va totemizm 
bilan aloqador qadimiy tasawurlaming epik talqinlari o ‘z ifodasini topgan.
N aql. N aq l atam asi y aq in va o ‘rta sh a rq x alq lari orasida 
«Zarbulmasal» deb yuritilgan. K .lm om ov esa uni m atal deb ataydi. 
«Naql» asli arabcha so‘z b o ‘lib, joydan joyga eltm oq, biror ertak, 
voqea, maqol, xabarlarni so‘zlab berm oq, naql qilm oq m a’nolarini 
anglatadi. O 'tm ishda qadimgi turkiy yodnom alar, xalq kitoblari, 
qo‘lyozmalardagi mif, ertak, afsona, rivoyat, doston, m aqol, matal, 
topishm oqlar ham naql deb yuritilgan. Lekin hozir u folklorning 
m ustaqil bir janriga nisbatan qo‘llanadi.
Turm ushdagi turli narsa va hodisalarni izohlashga qaratilgan 
axloqiy-didaktik mazmundagi, ram z va majozga asoslanuvchi kichik 
og‘zaki hikoyalar naql deb yuritiladi.
N aql xalq donoligining o ‘ziga xos ifodasi b o ‘lib, asosan, axloq 
norm alari haqida bahs yuritadi. Shuning uchun uning asosida har 
doim o ‘git — nasihatomuz fikrlar yotadi.
Kishilar o'rtasida axloq tamoyillari, dunyoviy tushunchalar haqida 
fikrlash ehtiyoji naqllarning paydo bo‘lishiga sabab b o ‘lgan.
N aqllarning tuzilishi jud a sodda, hajmi ixcham b o ‘ladi. U nda 
bayon qilinayotgan fikr etiologik xarakteri, didaktik m azm uni, 
inform ativ-estetik vazifasi bilan diqqatni tortadi. N aqllar badiiy- 
tasvir vositalariga u qadar boy b o ‘lmaydi, m ubolag‘asiz yaratiladi.
N aqllar m a’lum bir hayotiy ehtiyoj m unosabati bilan aytiladi. 
Besabab aytilmaydi: ko‘pincha muhokamaga sabab b o ‘lgan voqeani 
tasdiqlash yoki axloq qoidalarini buzib ish yuritayotgan biror-bir 
shaxsni ogohlantirish yoxud n o to ‘g‘ri tushunchani tartibga solish 
maqsadida aytiladi. Shu bois naqlning majoziy m a’nosi va ta ’limiy- 
tarbiyaviy vazifasi uning asosiy belgisi hisoblanadi.
Naqllarning yuzaga kelishi va shakllanishida quyidagilar bosh omil 
bo‘lgan:
1. Xalqning hayotiy tajribasi va dono falsafasi.
2. M ashhur Hind xalq kitobi «Panchatantra» va uning taijim alari, 
«Kalila va Dimna», shuningdek. arablam ing m ashhur «Ming bir 
kecha» ertaklari.
3. 0 ‘zbek xalq ertak va maqollari.
M aishiy hayotdagi o 'm a k b o ‘larli voqea-hodisalar, ibratli axloqiy

---

tushunchalar naqllar uchun mavzu qilib belgilangan.
Naqllarda voqelik hayotiy va xayoliy uydirma vositasida tasvirlanadi. 
Ulardagi obrazlar umumlashma xarakter kasb etadi va yaxshilik hamda 
yomonlik tim soli sifatida o ‘zaro zidlikda keltiriladi. Shuning uchun 
naqllarda ram z va zid qo‘yish san’ati yetakchi rol o‘ynaydi.
N aqlning yechim i kutilm aganda, favqulodda sodir b o ‘ladi. Bunga 
sabab b o ‘ladigan voqea esa oldindan sezilmaydi. N aqllar shakl va 
m azm uniga qarab ikki guruhga b o ‘linadi:
1. Sinkretik naqllar.
2. Sof naqllar.