D. B. Abduraximov, D. E. Toshtemirov mutaxassislik fanlarini o‘qitish metodikasi

Uchinchi yondashuv virtual dunyo ob’ektlari bilan ekranda harakatlanayotgan tasvir ko’rinishida taqdim etilgan (masalan, aniq bir rasm ko’rinishidagi kursor) va foydalanuvchining o’zi bilan tenglashtiriladigan «uchinchi shaxs»ni o’zarota’sirini amalga oshiradi. Bunda «uchinchi shaxs» harakatlarini foydalanuvchi o’zining shaxsiy tasvirini ekranda topgandek, boshqaradi.
Ushbu yondashuvlarning hammasi, «Virtual haqiqiylik» tizimi ta’minlaydigan axborotli o’zarota’sirning asosiy g’oyasini amalga oshiradi. Bu g’oya, birinchidan, foydalanuvchining, virtual dunyoda kechayogan, lekin haqiqiy vaqtda ro’y berayotgan hodisalarda bevosita ishtirokini; ikkinchidan, foydalanuvchi bilan kompyuter orasidagi interfeysni maksimal uzoqlashtirishni ta’minlashdan iborat.
6.3. "Virtual haqiqiylik" tizimining psixologo-pedagogik imkoniyatlari.
Yuqorida tavsiflangan imkoniyatlarni amalga oshirish, uch o’lchovli stereoskopik taqdim etilgan virtual haqiqiylikka «cho’kish» hisobiga:
-foydalanuvchini virtual haqiqiylik ob’ektlari bilan bevosita kontaktini sezish (ko’rish, eshitish, qo’li bilan sezish)ni modellashtirish;
-foydalanuvchi tomonidan virtual haqiqiylik ob’ektlari yoki jarayonlarini kontaktsiz boshqarish;
-haqiqiylik imitatsiyasi – ekranda sodir bo’layotgan jarayonlarda bevosita ishtirok etish samarasi va ularning rivojlanishi va ishlab turishiga ta’sir etish;
-amalga oshirilishi mumkin bo’lmagan, lekin o’z akslarini ekranda topadigan ob’ekt yoki jarayonlar bilan o’zarota’sirini ta’minlaydigan axborot-predmet sohasining umuman yangi darajasini yaratish imkoniyatini beradi.
«Virtual haqiqiylik» tizimining imkoniyatlari maxsus uslublarni amalga oshirish va joriy etish orqali, o’qitish texnologiyalarini predmetga-yo’naltirilgan o’quv muhiti:
-nazariy fikrlashni ko’rgazmali-obrazli, ko’rgazmali-ta’sirchan, intuitiv, ijodiy rivojlantirish;
-estetik tariyalashga imkoniyat beradigan ([Filosofskiy slovar G’ Pod red. I.T. Frolova. 5 - e izd. - M.: Politizdat], b. 570) xis-tuyg’ulik did, baholarni shakllantirishni ([Platonov K.K. Kratkiy slovar sistemo’ psixologicheskix], b. 172) ta’minlaydigan pedagogik ta’sirni amalga oshirish imkoniyatini beradi.
«Virtual haqiqiylik» tizimini foydalanish quyidagilarni:
-predmetli dunyoni loyihalash faoliyatini ( [Filosofskiy slovar G’ Pod red. I.T. Frolova. 5 - e izd. - M.: Politizdat], b. 570);
-badiiy faoliyatni – «jarayonida san’at asarlari yaratiladigan va qabul qilinadigan faoliyat»ni amalga oshirish ko’nikma va malakalari ([Filosofskiy slovar G’ Pod red. I.T. Frolova. 5 - e izd. - M.: Politizdat], b. 530);
-o’quvchiga o’rganilayotgan o’rab turgan atrof haqiqatni ham, haqiqatda ishlab chiqilmaydiganlarni ham o’rganilayotgan ob’ektlar, hodisalarni modellashtirish quroli sifatida taqdim etgan holda abstrakt obraz va tushunchalarni shakllantirish jarayonida yangi uslubiy ikoniyatlar ochadi. «Virtual haqiqiylik» tizimini amalga oshirish «virtual dunyolarn» ishlab turishi uchun yaratilgan dasturiy vositalarni ishlab chiqish darajasi, shuningdek ushbu muhitni amalga oshiradigan apparatli qo’rilmalarning imkoniyatlari bilan chegaralangan.
Yuqorida bayon qilganlardan xulosa qilganda, shuni ta’kidlash lozimki, «Virtual haqiqiylik» tizimi longirlaydigan (uzoq vaqtli) tabiatdagi «fazoviy ko’rishni» (tasvir ichini ko’rishni) shakllantiradigan pedagogik ta’sirni ta’minlaydi; tasvirni estetik qabul qilishga moyilligini rivojlantiradi, fontaziyani rivojlantiradi; tahlil qilish, sintez qilish, abstaktlash, umumlashtirish ko’nikmalarini shakllantiradi; operatsional, ko’rgazmali-obrazli, nazariy fikrlashni rivojlanishga imkoniyat beradi.
6.4. «Virtual haqiqiylik» tizimining istiqboldagi foydalanish haqida gap yuritib, uni ta’limda – steriometriyani, chizmachilikni o’rganishda; echish uchun qandaydir ob’ektni uning grafik taqdim etish bo’yicha fikriy fazoviy konstruktsiyasini yaratish ko’nikmasi zarur bo’ladigan konstruktiv-grafik, badiiy va boshqa masalalarni echishda; mutaxasisslarni kasbiy tayyorlash – muhandislik grafika, kompyuter grafikasi kurslarida modellashtirish grafik uslublarini o’rganish jarayonida, maksimal haqiqatga yaqinlashtirilgan sharoitlarda mutaxassislarni mashqlarini tashkil etishda; bo’sh vaqtlarni band qilish va rivojlantiruvchi o’yinlarni tashkil etishda foydalanishni prognoz qilish mumkin.
7. Ta’limda yangi axborot texnologiyalar vositalari (YaATV) joriy etish jarayoni kompyuter tarmoqlarini va telefon, televizion, sputnikli aloqa vositalarini sintez qilish darajasida telekommunikatsiya vositalarini foydalanish bilan uzluksiz bog’langan.
Yuqorida sanalgan vositalarni foydalaniladigan majmualar davlatning butun bir hududlarini axborotli ta’minlash uchun mo’ljallangan uzatish va qabul qilish tizimlariga birlashtirilishi mumkin. Bunda kompyuter tarmoqlari (lokal va global) orqali muloqot matnli, grafik axborotlarni foydalanuvchi so’rovi va markaziy axborotli ma’lumotlar omboridan, ular javob olish ko’rinishida almashinishni amalga oshirish imkoniyatini beradi.
Telekommunikatsion aloqalar haqiqiy vaqtda amalga oshirilishi mumkin. Bu sinxron telekommunikatsion aloqadir. U yordamida bir vaqtni o’zida (zarurat bo’lganda bir o’qituvchi bilan) hudud yoki rayonning bir necha ta’lim muassasalarining bir necha guruhlarida o’qitish tashkil etish mumkin.
Telekommunikatsion aloqa vaqtni to’xtatgan holda (elektron pochta) ham tashkil etilishi mumkin. Bu asinxron telekommunikatsion aloqadir. Elektron pochta EHM lokal tarmog’ini va umumiy ishlatiladigan telefon tarmog’ini foydalanishi mumkin. U yordamida, qiziqishi bo’yicha o’quvchilari davlatning ixtiyoriy nuqtasida bo’lib, birgalikdagi o’quv, izlash yoki tadqiqiy tabiatdagi ishlarni amalga oshiradigan «taqsimlangan» o’quvchilar jamoasini yaratish mumkin.
Asinxron telekommunikatsion aloqalarni qo’llash tajribalari shuni ko’rsatmoqdaki, o’quv maqsadlarida o’quvchilarni ustivor tashkiliy ish shakli loyihalar uslubidan iboratligini tasdiqlamoqda [Uvarov A.IO. Kompyuternaya kommunikatsiya v uchebnom protsesse], [New York StateG’Moscow Schools Telecommunications Project]. Bu uslub o’quv faoliyatning turli-tumanligi, o’quv jarayoniga o’qitishning tadqiqiy uslubini joriy qilinishni, loyiha bo’yicha hamkorlarning intellektual kontaktini qo’yish imkoniyati bilan o’zining ijobiy tomonini namoyon qildi.
Telekommunikatsion tarmoq yordamida amalga oshiriladigan muloqot qilishning ikkala varianti ham o’quvchilarda axborotni qisqa shaklda taqdim etish ko’nikmasini rivojlantirishga; uzatilayotgan axborotning mohiyatini ifodalaydigan qisqa ko’p axborotli ma’lumotlarni tuzish; zarur axborotni ma’lum belgilariga ko’ra saralash imkoniyatini beradi.
Yuqorida bayon qilinganlar individning shaxsiy sifatlarini rivojlanishida salmoqli ahamiyat kasb etadigan kommunikativ qobiliyatlarni ishlab chiqaradi ([Platonov K.K. Kratkiy slovar sistemo’ psixologicheskix ponyatiy. 2 - e izd., pererab., dop. - M.: Vo’ssh. shk., 1984.], b. 56).
Telekommunikatsion aloqa yodamida amalga oshiriladigan (sinxron yoki asinxron) foydalanuvchining markaziy axborotli ma’lumotlar ombori yoki axborot almashinish bo’yicha hamkorlari bilan muloqotini uzluksizligi axborotni, shu jumladan ishlab chiqaruvchilar xohishiga qarab o’rgatuvchi tizim ko’rinishida taqdim etiladigan va katta masofalarga uzatiladigan o’quv axborotni maqbul foydalanish imkoniyatini beradi.
Yuqorida bayon etilganlarni umumlashtirgan holda, telekommunikatsion tarmoqlarni foydalanish qisqa vaqtda o’quvchining umumiy rivojlanishiga ta’sir etadigan ilg’or pedagogik texnogiyalarni nushalash, «masofali o’qitish» g’oyasini amalga oshirish imkoniyatini beradi.
Xulosalar. YaATVni ta’lim jarayonida foydalanish istiqbolining bayoni, xususan ekspert o’rgatuvchi tizimlarni, o’quv ma’lumotlar va bilimlar omborlarini, videokompyuterli tizimlarni, apparatli-dasturli majmualar (masalan, EHM bilan birlashtiriladigan datchiklar komplekti)ni, multimedia texnologiyasi negizida ishlaydigan dasturiy-apparatli majmualarni yoki «Virtual haqiqiylik» tizimini foydalanish, ularning didaktik imkoniyatlarini aniqlash, shuningdek ularni foydalanishning pedagogik maqsadga muvofiqligini tadqiq etish ta’limni axborotlashtiishning hozirgi bosqichida ularni ishlab chiqish zarurligi va ustivorligini tasdiqlashga imkoniyat beradi.