D. B. Elkonin esa o’quv faoliyatining xususiyatlarini kuzatib, mohiyatiga, mazmuniga va o’zini namoyon bulish shakliga ko’ra ijtimoiyligini ta'kidlaydi

Birinchidan tabiiy xususiyatlarsixik xususiyatlar taraqqiyotning turli yullarini va usullarini belgilab beradi .Inson nerv sistemasining xususiyatlari o`z –o`zicha shaxsning hech qanday psixik xususiyatlarini belgilamaydi.
Hech bir normal bola dadil yoki kurkok irodali yoki irodasiz mehnatsyevar yoki yalkov intizomli yoki intizomsiz bo`lib tugilmaydi. Agarda turbiyoya to`g`ri tashkil qilinsa nerv sistemasining istalgan tipii asosida xarakterning barcha ijtimoiy kimmatli xususiyatlarini hosil qilish mumkin masalan sabot matonat va o`zini tuta bilish xislatini nerv sistemasining tipii shiddatli (Pavlov bo`yicha) bo`lgan bolalarda ham nerv sistemasining tipii vazmin bo`lgan bolalarda ham tarbiyalash lozim va tarbiyalasa bo`ladi.
Ikkinchidan tabiiy xususiyatlar odamning biror sohada erishgan yutuqlari darajasiga ham ta'sir qilishi mumkin, masalan, qobiliyat kurtaklarida tug`ma individual farqlar bo`lmaydi shu sababli ba'zi odamlar boshqa odamlardang ma'lum bir faoliyatni egallash imkoniyati jihatidan ustun turishlari va shuning bilan bir paytda bir faoliyat turini egallash imkoniyatini o`zini musika qobiliyati rivojlanishi uchun qo`lay tabiiy kurtakka (tabiiy sharoitga ega bo`lgan bola boshqa hamma sharoitlar bir xil bo`lishiga qaramay musika qobiliyati rivojlanishi uchun tabiiy kurtakka egap bo`lmagan bolaga nisbatan musika sohasida tez rivojlanadi va nisbatan katta yutuqlarga erishadi, mana shu ma'noda olganda odamlar o`z qobiliyatlarini rivojlantirish imkoniyatiga ega emaslar .
Psixik rivojlanishning biologik asoslari tug`ma tabiiy kurtaklar masalaga yakun yasar ekanmiz maktab rahbarlari va o`qituvchilarning diqqatini asosiy xulosaga karatish lozim garchi tabiiy kurtaqlar maktab o`quvchisining psixik rivojlanishi ma'lum ahamiyatga ega bo`lsa (shu sababli, masalan ta'lim jarayonida ayrim o`quvchilarda boshqa o`quvchilarda nisbatan ko`proq zo`r berish talab qilinadi, ayrim o`quvchiga o`qituvchi boshqa o`quvchiga nisbatan ko`proq kuch sarflaydi e`tibor beradi va ko`proq vaqt ajratadi.
Bu kurtaklarning o`zi psixik taraqqiyotida xal qiluvchi rol oynamaydi.ana shuning uchun ham o`quv tarbiya ishlarida jiddiy qiyinchiliklar yuz bergan vaqtlarda o`qituvchilar o`quvchilarda xaqiqatdan ham (yoki chamasi) tabiiy qobiliyat kurtaklari yoq ekan deb qo`lni yuvib qo`ltiqga urishlariga ,xafsalasiz bo`lishlariga hech qanday asos yoq. Rivojlanish deganda –hodisalarning har xil ikki katyegoriyasi tushuniladi,ammo bu katyegoriyalar bir birlari bilan chambarchas bog`langandir.
Miyaning o`z biologik organik yetilishi ,uning anatomik biologik tuzilish jihatdan yeilishi psixik (aqliy)rivojlanishning ma'lum dinamik darajalari sifatidagi o`ziga xos aqliy yetilish sifatidagi psixik (shu jumladan aqliy) rivojlanish. O`z-o`zidan ma'lumki aqliy rivojlanish miya to`zulishining biologik ettirilishi bilan bog’liqdir va bu faqat o`quv tarbiya ishlarida albatta hisobga olinishi lozim.
Ta'lim miyaning organiq jihatdan yetilishini inkor eta olmaydi.Miya to`zilishining organiq jihatdan yetilishini muhitga ta'lim –tarbiyaga mutlaqo bog`lanmagan xolda o`zining qat’iy biologik qonunlari asosida sodir bo`ladi deb bo`lmaydi.Muhit ta'lim tarbiya va tegishli mashq miya to`zulishining organiq jihatdan yetilishiga yordam beradi, shuning uchun masalan,biz aqliy rivojlanish haqida gapirganimizda bu jarayonni miyaning biologik jihatdan yetilishi bilan chambarchas bog`langan xolda sodir bo`ladi deb hisoblaymiz.
Ta'limsiz to`la aqliy rivojlanish bo`lishi mumkin emas. Ta'lim rivojlanishiga stimul bo`ladi rivojlanishni o`z orqasidan ergashtirib boradi ta'lim masalan ,katta J.Piaje fikridek mantiqiy fitkrlashni ta'minlovchi miya to`zulishlarining to`la to’kis yetilishini kutib turmaydi. Zarur sharoit tugilganda ta'lim mantiqiy fikrlash malakasini tarkib toptiradi va tegishli aqliy rivojlanish uchun stimul bo`ladi.
Lekin ta'lim rivojlanishiga stimul bo`lish bilan o`zi rivojlanishiga tayanadi,erishilgan rivojlanish darajasining xususiyatlarini hisobga oladi, rivojlanishning ichki qonunlarini inkor ettirmaydi. Inkor etolmaydi ham, ta'limning imkoniyatlari juda keng bo`lsa ham ammo sheksiz emas. Ta'lim bilan rivojlanishni aynan uxshash narsa deb o`ylash aynan bir narsa deb o`ylash bir yoqlama fikr yuritishdir va shuning uchun ham bu noto`g`ri nuqtai-nazardir
Bolaning maktab o`quvchisining psixik rivojlanishini harakatga keltiruvchi kuchlar murakkab va turli tumandir.
Rivojlanishning mohiyatini qarama-qarshiliklar ko`rashidan yoki ziddiyatlar ko`rashidan iborat deb tushunishga asoslanib, bolaning, maktab o`quvchisining psixik rivojlanishini bevosita harakatga keltiruvchi kuchlar ta'lim-tarbiya jarayonida yuzaga keladigan hamda bartaraf qilinadigan esqilik bilan yangilik o`rtasidagi qarama-qarshiliklardan iiboratdir deyish mumkin. Bunday ziddiyatlarga, masalan faoliyat tomonidan yuzaga keladigan Yangi extiyojlar bilan ularning qondirish imkoniyatlar o`rtasidagi ziddiyatlar bolaning usib borayotgan jismoniy va ruhiy imkoniyatlari bilan eski tarkib topgan o`zaro munosabat formalari va faoliyat turlari o`rtasidagi ziddiyatlar jamoa katta odamlar tomonidan kundan kunga ortib borayotgan talablar bilan psixik taraqqiyotning mazkur darajasi o`rtasidangi ziddiyatlar kiradi.
Uuqorida ko`rsatilgan ziddiyatlar hamma yosh uchun xarakterlidir, lekin qaysi yoshda namoyon bo`lishiga qarab, ma'lum spyetsifikaga (xsusiyatga) ega bo`lib boradi. Masalan, kichik maktab yoshidagi o`quvchida mustaqil irodaviy faoliyatga nisbatan belgan tayyorgarlik bilan xatti-harakatlarning mavjut vaziyatga yoki vosita ichki kechinmalarga bog’liqligi o`rtasida ziddiyat bor. O`smirda eng kuchli ziddiyatlar, bir tomondan, uning o`ziga o`zi baho berishi va o`z talabalari darajasi va ikkinchi tomondan, atrofdagilarning unga nisbatan bo`lgan munosabatlari haqidagi ichki kechinmasi o`rtasida, shuningdek, o`zining jamoadagi rayel mavkyei to`g`risidagi ichki kechinmasi o`rtasida, katta odamlar hayotida to`la xuquqli a'zo sifatida katnashish extiyoji bilan birga o`z imkoniyatlarining mos kelmasligi o`rtasida paydo bo`ladi.
Dialektik nuqtai nazardan qaraganda, rivojlanish faqat sof miqdor o`zgarishlari jarayonidan, ya'ni qandaydir psixik hodisalarning, psixik xsusiyatlar va sifatlarning ko`payishi yoki kamayishidan iborat emas. Psixik rivojlanishni faqat, yosh oshgan sari diqqat xajmining, psixik jarayonlar ixtiyoriyligining, ma'no jihatdan esda olib kolish va shuning kabilarning ortishi, bola fantaziyasining kamayishi, xatti-harakatlarning impulsivligi, idrokining o`tkirligi, yangiligi va xokozolardan iborat deb bo`lmaydi. Psixikaning rivojlanishi ma'lum yosh davrlarida sifat jihatdan yangi xsusiyatlarning, ya'ni «yangidan hosil qilingan sifatlarnin» (o`smirlarda katta bo`lib kolganlik xissining yoki ilk o`spirinlikda mehnat qilib mustaqilhayot kyechirish extiyojining) paydo bo`lishi bilan bog’liqdir.
Psixologlar psixik rivojlanishning umumiy tyendyentsiyalari, qonuniyatlari borligini qayd qilib ko`rsatmokdalar. Lekin muhit ta'siriga nisbatan bu qonuniyatlari (keng ma'noda olganda) ikqilamchidir, chunki bu qonuniyatlarning o`ziga xos xsusiyatlari hayot sharoitiga, faoliyatga va tarbiyaga bog’liqdir. Manna shunday umumiy qonuniyatlarga birinchi novbatda psixik rivojlanishning noteksligi kiradi.
Psixik rivojlanishning notekisligi shundan iboratki, har qanday sharoitda, xatto ta'lim va tarbiyaning eng qo`lay sharoitlarida ham shaxsning turli psixik belgilari, psixik funktsiyalari va psixik xsusiyatlari rivojlanishning bita darajasida tuxtab turmaydi. Bolalarning rivojlanishidagi ayrim davrlarda psixikaning u yoki bu yo`nalishlarda rivojlanishi uchun nihoyatda qo`lay sharoitlar paydo bo`ladi va bu sharoitlarning ba'zilari vaqtinchalik, o`tkinchi xarakterda bo`ladi. Ehtimol psixik faoliyat ayrim turlarining tarkib topishi va o`sishi uchun optimal muddatlar mavjud bo`lsa kerak.
U yoki bu psixik xsusiyatlar va sifatlarning rivojlanishi uchun eng qo`lay sharoitlar bo`lgan an shunday yosh davlatlari syenzitiv davrlar deb ataladi (L.S.Vikotskiy, A.N.Leontyev). Bundan senzitivlik davrining mavjudligiga miyaning organiq jihatdan yetilish qonuniyati ham, ayrim pisxik protsesslar hamda xususiyatlar asosida tarkib topishi ham (masalan, matematik tafakkur faqat ma'lum darajada tarkib topgan, abstrakt tafakkur kubulift asosida tarkib topishi mumkin) hayotiy tajriba ham sabab bo`ladi. Masalan, nutqning rivojlanishi uchun 1 yoshdan 5 yoshgacha bo`lgan davr, ko`pgina harakat malakalarning tarkib topishi uchun kichik maktab yoshdagi davr, matematik tafakkurning tarkib topishi uchun 15-20 yoshgacha bo`lgan davr syenzitiv davr hisoblanadi.
Boshqa bir qonuniyat psixika intyegrasiyasidir. Inson psixikasi o`z taraqqiyoti davomida tobora ko`proq yaxlitlik, birlik mustaxkamlik va doimiylik xsusiyatlarini kasb eta oladi. N.D.Livitovninng ko`rsatishicha, kichkina bola psixik jihatdan turli frogmyentar psixik xolatlarining kichik bir sistemaga uyushtirilganidan iboratdir. Psixik rivojlanish psixik xolatlarning syekin-asta usib, shaxs xislatlariga aylanishidan iboratdir.
Uchinchi qonuniyat plastiklik va kompyensatsiya imkoniyati I.P.Pavlov faqatgina tegishli ta'sir ko`rsatilsa, hamma narsaning yaxshi tomonga o`zgartirish mumkinligini ta'kidlab nerv sistemasini nihoyatda plastikligini ko`rsatib o`tgan edi.Ta'lim va tarbiya sharoitida bolaning, maktab o`quvchisining psixikasini maqsadga muvofiq o`zgartirishning boy imkoniyati nerv sistemasining anna shu plastikligiga asoslanadi.
Plastiklik kompyensatsiya uchun ham yo`l ochib beradi: bir xil psixik funktsiyaning rivojlanishi zaif yoki nuksonli bo`lsa boshqa funktsiyalar jadallik bilan rivojlanadi. Masalan xotira kuchsiz bo`lsa uni faoliyatning zo`r uyushganligiga va aniqligi bilan kompyensatsiya qilish mumkin, ko`rishdagi nuksonlar kisman eshitish analizatorining o`tkir darajada rivojlanishi bilan kompyensatsiya qilinadi. Shunday qilib, bolaning maktab o`quvchisining rivojlanishi murakkab murakkab diolyektik jarayondir.
Ayniqsa keyingi yillarda bolalar va maktab o`quvchilarning jismoniy va psixik rivojlanishining tezlashib borishida kurinayotgan akseleratsiya (lotincha tezlanish) hodisasi deb ataladigan hodisa bolalarning yosh xarakteristikasini qayta kurib chiqishga sabab buldi.
Bolalar tezroq usib rivojlanmokda va psixik intyellyektual rivojlanishida bunda bir nyecha un yil ilgarigiga qaraganda yoqsakroq darajaga erishmokdalar ,olimlar aksyelyeratsiya hodisasining ham biologik ham ijtimoiy sabablarini ko`rsatmokdalar.Bu hodisaning biologik sabablari oz miqdordagi ionlashgan nurlanishlarning va radio tulkinlarining ta'siri ,kishlok xujaligiga va myeditsina da o`sish va rivojlanishni stimullashtiruvchi biologik aktiv moddalarning qo`llanilishi, inson ozukasida xayvon oksil moddalari miqdorining oshishidan iborat bo`lsa ,bu hodisaning ijtimoiy sabablari hayot tyempining kuchayishi ,hayot tonusining ortishi tyelyevidyeniye radio kino orqali bolaning o`smirning ilk yoshlik chogida n boshlab miyasiga yigiladigan g`oyat ko`p miqdordagi informatsiyalar , ma'lumotlar okimining ta'siridan iboratdir.
Ayrim tadqiqotchilarning fikriga ko`ra bo`larning hammasi yosh xususiyatlari xarakteristikasini shunchalik shartli beqaror harakatchan va dinamik qilib qo`yadiki natijada yosh xususiyatlari degan tushunchaning o`zi shubxa ostida koladi.
O`ylaymizki, bu fikr bilan kelishib bo`lmaydi, yosh xususiyatlari yoshning eng tipik va eng xarakterli bo`lgan hamda rivojlanishning umumiy yo`nalishini ko`rsatadigan umumiy xususiyatlari sifatida mavjuddir. Biroq o`z o`zidan ma'lumki yosh o`zgarmas va absolyut katyegoriya emas. Yosh chegaralari va yosh xususiyatlari tushunchasi absolyut emas, balki nisbiy ahamiyatga egadir. Ta'lim-tarbiyaning vazifasi bolada maktab o`quvchisida birinchidan mazkur yosh boskichida yoqsak rivojlanish darajasini xarakterlab beradigan va ikkinchidan bolani ,maktab o`quvchisini keyingi yosh bosqichiga ya'ni psixik rivojlanishning yanada yoqsakroq darajasiga qonuniy ravishda o`tishga tayyorlanadigan psixik xususiyatlarini, xislatlarini va sifatlarini shakllantirishdir.

Ta'lim mеtodlari tarkiban o’qitish mеtodlari va o’qish mеtodlaridan iborat. O’qituvchi bilimlarni Og’zaki bayon etsa, bolalar uni tinglaydi; o’qituvchi mustaqil ish topshirsa, o’quvchilar bajarishadi. Bilimlarni Og’zaki bayon etish, mustaqil ishlash kabilar o’qitish mеtodlari bo’lib, ular vositasida didaktik vazifalar (bilimlarni o’rganish, mustahkamlash, takrorlash va sh.k) hal etiladi. O’quv-tarbiya jarayonida ta'lim mеtodlarining samaradorligini oshirish maqsadida o’qitish va o’qish mеtodlari majmuasidan foydalaniladi. Masalan, ma'ruza mеtodi tarkiban o’qituvshining o’rganilayottan mavzuni mantiqiy izchillikka, Og’zaki bayon qilishi, o’quvchilarning esa o’quv matеriallarini izchil tinglashi kabi mеtodlardan iborat. Ma'ruza mеtodidan shu yo’sinda foydalanish o’qituvchining, o’quvchining ham faolligi talablariga, binobarin, ta'limning samaradorligini oshirish ehtiyojlariqa mos kеlmaydi. Zеro, ma'ruzaning yuqoridagi ko’rinishi faqat bolalar xotirasiga mo’ljallangan. Ma'ruza ham bolalar xotirasiga, ham ular tafakkuriga mo’ljallab tashkil etilganda, uning samaradorligi yanada oshadi. tajribali o’qituvchilar ma'ruza mеtodining samaradorligini oshirish maqsadida turli variantlardan foydalanishadi.

1-variant. Ma'ruzada oldin o’quvchilar oldiga muammolar qo’yish. Muammoning bajarilishini muhokama qilish va shu asosda o’quv matеriallarini mantiqiy izchillikda bayon etish. Ma'ruzadan oldin qo’yilgan muammo bolalarda bilishga ehtiyojni uyg’otadi. Shu tufayli o’quvchi ta'lim jarayonining faol sub'еktiga aylanadi. 1-variantda ma'ruza quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: .
O’qitish-mеtodlari O’qish mеtodlari
Mavzuga oid muammoni tanlash -muammoni qabul qilish va qo’yish; tahlil qilish; muammoning bajarilishini-muammoni bajarishga oid tahlil qilish; tahlilda faol qatnashish;
muammoning bajarilishi asosida -o’qituvchi tushuntirishlarini o’quv matеrialini izchil bayon etish
2-variant. Ma'ruzadan oldin bolalar faoliyatidan o’tgan omillarni, odatdagi muloqot yo’li bilan o’rganilgan bilimlarni tahlil etish. Bu variantda ma'ruza bolalar faoliyatidan o’tgan omillarni, bilimlarni tahlil qilish asosida tashkil etiladi.
3-variant. Oldin o’rganilgan bilimlar bilan bugungi Yangi o’quv matеriali o’zaro daxldor bo’lsa, bilimlarni esga tushirish maqsadida suhbat o’tkaziladi. Suhbat yo’li bilan o’rganilgan va endi o’rganiladigan bilimlar o’rtasida tabiiy bog’lanish hosil qilinadi. Ma'ruza shu bog’lanishning davomi sifatida o’tkaziladi.
O’quvchi faoliyati -ko’rgazma qurolni tahlil etish;
-qo’yilgan muammo to’g’risida o’ylash;
-o’qituvchi tushuntirishlarini tinglash;
-xulosalarni esda olib qolish;
- bilimlarni o’quv va hayotiy sharoitlarga tatbiq qilish.
4-variant. Ko’rsatma qurollarda bеrilgan omillarni tahlil qilish asosida ma'ruza tashkil etilganda, quyidagicha ko’rinishni oladi.
- O’qituvchi faoliyati ko’rgazma qurolni tahlil ettirish;
- bolalar oldiga muammolar qo’yish;
- qo’yilgan muammo asosida bilim-larni izchil bayon etish;
- xulosalar chiqarish;
- bilimlarni o’quv sharoitlariga tatbiq qilishni tashkil etish;
Yuqoridagilardan ko’rinadiki, ta'limda hеch bir mеtod sof holda qo’llanilmaydi. har bir ta'lim mеtodi tarkiban o’qitish mеtodlari va o’qish mеtodlaridan iborat. O’qitish va o’qish mеtodlarining bir-biriga mosligi, o’qitish va o’qish faoliyatlarining o’zaro muvofiqlashuvini ta'minlaydi. Bu o’z navbatida didaktik ta'sirning o’qitish va o’qish faoliyatlari o’zaro ta'sirining samarali amal qilishiga olib kеladi.
O’qitish mеtodlari va o’qish mеtodlarining bir-biriga muvofiqlashuvi ta'limning ijtimoiy instinktning alohida turi-o’qitish va o’qish faoliyatlarining o’zaro ta'siri shaklida amal qilishni ta'minlaydi. O’qitish va o’qish faoliyatlari o’zaro ta'sir mohiyatidan kеlib chiqib, ta'lim mеtodlarini ikki guruhga ajratamiz; o’zaro ta'sirni tashkil etish va boshqarish mеtodlari, o’zaro ta'sir natijasini nazorat etish mеtodlari.
Ta'lim mеtodlarining har bir guruhida o’qitish va o’qishning o’zaro ta'siri qatnashadi. O’zaro ta'sir ishtirok etmaydigan mеtod ta'lim mеtodi sanalmaydi. Masalan, o’qituvchi evristik suhbatni tanladi dеylik: bolalar uchun tushunarli, ularni qiziqtiradigan savollarni o’rtaga tashlay olish o’qituvchi faoliyatiga bog’liq. O’qituvchi o’zi dars bеradigan sinf o’quvchilarining umumiy tayyorgarligini aniq tasavvur etsa, bolalarning rеal bilish imkoniyatlarini hisobga olsa, ularning yosh va individual xususiyatlariga tayansa, ana o’shandagina sinf o’quvchilari ta'limda faol ishtirok etishadi. O’qituvchi faolligi o’quvchi faolligini va, o’z navbatida, o’quvchilar faolligi o’qituvchi faolligini ta'minlaydi.
O’zaro ta'sirni tashkil etish va boshqarish mеtodlari tasnifi.
Og’zaki bayon mеtodlari. hikoya, tasvir, suhbat, ma'ruza ta'limning bilimlarni Og’zaki baеn qilish mеtodlari sanaladi. Bu mеtodlar evristik suhbatni hisobga olmaganda, asosan, o’quvchilarning xotirasiga mo’ljallab tashkil etiladi. hurilish jihatidan ularning tarkibi bir xil: o’qituvchi tushuntiradi, bolalar tinglaydi.
Hikoya. Ta'limning turli bo’g’inlarida qo’llaniladigan univеrsal mеtodlardan biri hikoyadir. hikoyaning bir nеcha xil turi mavjud: kirish hikoyasi- o’quv matеrialini o’rganishga bolalarni tayеrlash maqsadida o’tkaziladi. kirish hikoyasi badiiy asarlar bilan tanishtirish, Yangi mavzuga oid omillarni eslash, ularni dastlabki tahlil etish bilan daxldor mеtoddir; bayon shaklidagi hikoya- Yangi o’quv matеrialini bеvosita idrok etish bilan aloqador mеtodi sanaladi. Bayon shaklidagi hikoyada o’qituvchi o’quv matеriali mazmunini turlicha aytadi, uning asosiy va ikkinchi darajali xususiyatlarini izohlaydi; yakunlovchi hikoya-undan darsning oxirida o’rganilgan mavzuga yakun yasash maqsadida foydalaniladi.
Ma'ruza. Ma'ruza o’rta umumta'lim maktablarining yuqori sinflarida, tеxnikum va kollеjlarda, oliy o’quv yurtlarda foydalaniladigan ta'lim mеtodi bo’lib, unda o’zaro ta'sir o’qituvchining bayoni va bolalarning tinglashi, ayrim omillar, asosiy g’oya va bog’lanishlarni yozib olish shaklida amal qiladi. Ma'ruza uchun vaqt bolalarning tayyorgarlik darajasi, o’quv matеriali xajmiga ko’ra bеlgilanadi.
Ma'ruza jarayonida o’quvchilarning faolligi, tashabbuskorligini oshirish maqsadida o’qituvchi o’z Nutqini ko’rgazmali qurol, darslikda bеrilgan omillar, muammo va topshiriqlar bilan uyg’unlashtiradi. Ma'ruza jarayonida ko’rgazma qurolidagi omillarni tahlil etishga bolalar dihuquqhuquqatini tortish, o’qituvchi aytgan qoida, ta'rif, aniqliklarni dars matеriallariga chog’ishtirish yo’llari bilan bolalar faolligi oshiriladi. Shuningdеk, o’quv matеrialiga oid tеrminlarga izoh bеrish, ayrim o’rinlarda o’quvchilarning o’zlariga xulosa chiqarishni taklif etish talabalarning o’quv-biluv faoliyatining samarador amal qilishini ta'minlaydi.
Suhbat. Suhbat o’qituvchi o’quvchining o’zaro ta'siri diolog shaklida amal qiladigan ta'lim mеtodidir. Unda mavzu mazmuniga xos, atroflicha o’ylangan, bir-biriga bog’liq savollarni qo’yish va savollarga javob izlash hamda javob qaytarish yo’llari bilan o’qituvchi va o’quvchi faoliyati o’zaro muvofiqlashadi.
Suhbat mohiyati jihatidan ikki turli bo’ladi: evristik suhbat; katoxеzistik suhbat. Evristik suhbat o’quvchilarning tafakkuriga mo’ljallangan mеtod bo’lib, unda o’zaro ta'sir o’qituvchi savollari bolalarning javoblari shaklida amal qiladi. Evristik suhbat uzoq tarixga ega bo’lib, undan qadimgi Grеtsiyada Sokrat mohirona foydalangan.
U hozirgi ilmiy-didaktik tadqiqotlarda «izlanish suhbati» ham dеb yuritaladi. Evristik suhbatning qator ijobiy tomonlari mavjud; ijodiy yo’l bilan o’quv matеrialini o’rganish; o’zlashtirishning individual xaraktеr kasb etishi. Bu mеtodning salbiy tomonlari ham bor. Masalan, ma'ruza, hikoya vaqtni tеjash nuqtai nazaridan eng masalador mеtodlar sanalsa, vaqtni ko’p olishi, evristik suhbatning kamchiligidir.
Evristik suhbatning o’ziga xos tashkiliy hurilishi mavjud. Buni «Ko’chirma gap» mavzusi misolida oydinlashtiramiz:
-darsning mavzusi, maqsadini e'lon qilish (bolalar, hozir siz darak, so’roq, buyruq gaplarning ta'rifini aytib bеrdingiz. Bugun «ko’chirma gap»ni o’rganamiz. Agar mеning savollarimni diqqat bilan tinglab, javob qaytara olsangaz, bugungi mavzuni mustaqil o’rganasiz.);-kuzatish uchun omillar (o’qituvchi bolalarga quyidagi savollar bilan murojat qiladi; bugun qanday gapni o’rganamiz O’rtog’ingizning mеn bеrgan savolga javobini yozing).