D. S. Yarmatova, A. R. Bobojonov, A. R. Raximov

II bob. YER VA KO^WCHMAS MULK KADASTRIN1
TUZISHDA ZARUR GEODEZIK ISHLAR
2.1. Koordinatalar sistemasi
Tayanch tboralar.
koordinatalar, nisbiy va absolyut balandliklar.
Yer yuzasi kattaligi va shakli turlicha bo'lgan notekisliklar balandlik hamda chuqurliklarning murakkab yig'indisidan iborat. Yer yuzasini qog'ozda tasvirlash uchun gorizontal proyeksiyalar metodi qo‘llaniladi. Bu metod quyidagidan iborat: yerning tabiiy yuzasidagi ABCDE nuqtalar (l-rasm) sathni, ya’ni gorizontal yuzaga vertikal chiziqlar orqali proyeksiyalanadi, bunda sathning yuzada a, b, c, d, e nuqtaiari hosil qilinadi. Bu nuqtalar yerning tabiiy yuzasidagi hosil nuqtalaming gorizontal proyeksiyasi deyiladi. Yer yuzidagi nuqtalaming gorizontal proyeksiyalari vaziyati biror sistemada olingan koordinatalar bilan aniqlanadi. Geodcziyada geografik (yoki geodezik) koordinatalar sistemasi to'g'ri burchakli yassi Dekart, koordinatlar sistemasi va Gauss-Kryugerning to‘g‘ri burchakli koordinatalar sistemasidan foydalaniladi.
Boshlangfich meridian PMEP. va ekvator EN.K, tekisliklari geografik sistemasining asosiy koordinataviy tekisliklari hisoblanadi (2-rasm). Grinvich meridiani (Angliya) boshlang*ich meridian deb qabul qilingan. Bu koordinatalar sistemasida biror nuqtaning vaziyati shu nuqtada NO tik chiziq va ekvator tekisligi orasida hosil bo'lgan burchak geografik kenglik deyiladi. Shu nuqtadagi meridian tekisligi PNP_{ bilan boshlang‘ich meridian tekisligi PMEP_t orasidagi burchak shu nuqtaning geografik uzoqligi deyiladi.
Ekvatordan shimol tomonga qarab hisoblangan geografik kcngligi 0’ dan 180° sharqiy uzunlik deyiladi va «+» ishora bilan ifodalanadi, g'arbga qarab hisoblangani g'arbiy uzunlik deb ataladi va «+» ishora bilan ifodalanadi.
Yer yuzasidagi har qanday nuqtaning geografik koordinatalarini astronomik kuzatishlar orqali hamda geodezik o'lchashlar natijasida aniqlash mumkin.

Geogral'ik kooordinatalardan foydalanish ma’lum qiyinchiliklar tug'diradi. Ular ancha murakkab hisoblar talab qiladi hamda chcklangan kichik hududlarda muhandislik masalalarini yechishda ancha qulayliklar tug'diradi.

Shuning uchun muhandislik geodeziyada nemis olimi Gauss Kryuger ishlab chiqqan yassi burchakli koordinatalar sistemasidan foydalaniladi va bu proycksiyalash metodi Gauss-Kryuger proyek- siyasi dcyiladi.
Bu proyeksiyaning mohiyati quyidagidan iborat: yer shari shinioliy qutbdan janubiy qulbga qarab davom etgan 6’ li yoki 3’ zonalarga bo'linadi. So‘ngra yer shari silindri ichiga solinadi.
AB o'qi sferaning markazidan o'tib ekvator tekisligida yotadi. Yer sharining zonasi esa silindrik yon yuzasiga proyeksiyaiab va yuzani bir zonalikka tekislikdagi proyeksiyasi hosil bo'ladi.
Zonaning o'rta meridiani abssissa o'qi, ekvator chizig'i ordinata o'qi deb qabul qilingan (3-rasm).

Abssissa ekvatordan qutblarga qarab hisoblanadi, bunda ekva- tordan shimol tomondagi abssissalar musbat. janub tomondagilari esa manfiy bo‘ladi. Ordinatalar o'qi meridiandan hisoblanadi, bunda o‘qi meridiandan sharq tomondagi ordinatalar musbat, g‘arb tomondagilar manfiy bo’ladi.
Zonada koordinatalar bir xil ishorali bo'lishi mumkin. Shuning uchun har qaysi zonaning o'rta o‘qi meridianning ordinatasi nol emas, balki 500 km deb qabul qilingan. Bundan tashqari, har qaysi ordinata oldida nuqta joylashgan zona nomeri ko'rsatiladi.
Masalan, 6476100 ordinata berilgan nuqta 6 zonada joylash- ganligi va uning ordinatasi U = 466100 — 500000 = — 23900 m.ga teng.
To'griburchakli koordinatalardan foydalanishni osonlashtirish maqsadida kartada har qaysi zona kvadrat turi bilan qoplanadi; bu tur ma’Ium kilomctrlarda koordinata o‘qiga parallel qilib olkazilgan to‘g‘ri chiziqlardan iborat.
Koordinata o'qlari chizma tekisligini to'rt qismga bo'ladi, bu qismlar I - Sh; ShQ; II - JShQ; III - JG’-; IV - ShG’ deyiladi.