D tojiboyeva, A. Yo‘ldoshev maxsus fanlarni o'qitish metodikasi

§. Ijodiy fikrlashga o‘rgatuvchi metodlar

0‘quvchi-taIabalarni ijodiy fikr yuritish, «Delfa» metodi bildirilgan fikrlarni taqqoslab, baho berish
ko'nikmalarini shakllantiradigan metodlardan biri «Delfa» meto- didir.
«Delfa» metodida u yoki bu mezonlarga ko‘ra muqobil vari- antlar tanlanadi va ulardan muhimiari ajratiladi.
Statistik ma’lumotlardan ma’lum bo‘lishicha, mehnat unum- dorligi pasayib ketishining beshta sababi bor. Bular:

• 
  ish vaqtida tanaffuslaming ko‘pligi;
  
• 
  texnikaning eskirganligi;
  
• 
  ishchilarning malakasi pastligi;
  
• 
  xomashyoning sifatsiz chiqib qolgani;
  
• 
  sexda haroratning balandligi.
  

Shulardan eng muhimini topib, bartaraf qilishimiz kerak. Bu­ning uchun o‘qituvchi har bir sababni ko‘rsatib, talabalarga, ana shu sabablardan qaysi biri ularning fikricha, eng muhimi hisobla- nishini ko‘rsatishni so‘raydi. Talabalar navbati bilan o‘z fikrlarini bildiradilar. Ular texnikaning eskirganligi deb javob berishi mum­kin.
0‘qituvchi talabalarga murojaat qilib, shu fikrga qo'shiladiganlar bormi, shu fikr tarafdori bo‘lsa qo‘l ko‘tarsin, deb murojaat qiladi. 20 ta talabadan 14 tasi qo‘l ko'tarsa, texnikaning eskirganligi 14 deb yozib qo‘yamiz.
0‘qituvchi ikkinchi o‘ringa fikringizcha, qaysi sababni ko‘rsatishimiz mumkin? deya tashlangan savolga, ikkinchi talaba xomashyoni sifatsizligini, deb javob bersin. 0‘qituvchi yana shu fikr tarafdorlarini aniqlaydi, ular 6 ta bo‘lsin. Demak, talabalarning yarmidan ozrog‘i bu fikrni qo‘llab-quwatlayapti. Kimda yana boshqa fikr bor? Uchinchi talaba, ishchilarning malakasi pastligini ' ko'rsatishi mumkin. Bu fikrning tarafdorlari ham aniqlanadi. Ular 12 ta bo‘lsin. 3—5 o'ringa qo‘yiladigan sabablar ham shunday yo‘l bilan aniqlandi. Shu asosda mehnat unumdorligini pasayib ke­tishining eng asosiy sabablari quyidagi tartibda joylashadi:

• 
  texnika-texnologiya eskirganligi;
  

Muhokama qatnash- chilari	Sabablar
	1			2				3				4				5
	T	В	H		T	В	H		T	В	H		T	В	H	T	В	H
Abbos	5	2	10		1	6	6		2	8	16		3	6	18	4	8	32
Erkin	4	3	12		1	8	8		3	6	18		2	8	16	5	7	35
Shuhrat	3	2	24		2	7	14		1	9	9		4	2	8	5	6	30

Komila	4	7	28	2	5	10	1	8	8	5	3	25	4	5	20
Nafisa	3	8	24	1	9	9	2	5	10	4	4	16	5	5	25
Jami:			98			43			61			73			142

T- toifa bahosi (ldan 5gacha);
В - ball bo‘yicha baho (ldan lOgacha);
H - hosila (ya’ni TxB.).
Demak, 1-kichik guruh a’zolari eng past hosila ballni 2- sa- babga qo'yishgan. Berilgan sabablarda u texnika-texnologiyaning eskirganligi deyilgan. Demak, guruh a’zolarining fikricha, mehnat unumdorligining pasayib ketishining eng muhim sababi texnika- texnologiyani eskirishi.
Ikkinchi o'rinda 61 ball bilan 3-sabab turibdi, u ishchilarning malakasi pastligi; so'ngra 73 ball bilan 4- sabab, 98 ball bilan 1- sabab, 142 ball bilan 5- sabab turibdi. Kichik guruh a’zolaridan bir talaba gunihning umumiy natijasi asosida qanday qarorga kelish- ganini bildiradi, xuddi shunday tartibda boshqa kichik guruhlarning natijasi eshitiladi. To‘rtta kichik guruh bo‘yicha jadval ma’lumotlari umumlashtiriladi va butun guruh uchun umumiy fikrga kelib, taklif ishlab chiqiladi. Ana shunday metodning o'ziga xos modifikatsiyasi mavzu qo'yilgan muammoni o'rganishda tahliliy, ijodiy vazifalami guruh bo‘lib yechish metodidir.

• 
  1.1*1- •• j. -r Bunda o‘qituvchi o‘rganiladigan
  

la у - ljo ly vazi a- _mavzu bo‘yicha fikrlashni talab qiladigan, 'arn. guruh bo hb _{muvofiq ravishda tavsiyalar ishiab}_
yec i me i chiqishini o‘rganish zarur bo‘lgan savol yoki muammoni doskaga yozadi.
Muhokama jarayonida bildirilgan fikrlar ham yozib boxiladi. Bunda barcha talabalar albatta o‘z fikrini aytishi zarur. Aytaylik, biz xarajatlarni o'rganyapmiz. Asosiy maqsad xarajatlarni kamayti- rish orqali mahsulot ishlab chiqarib sotishdan yuqori foyda olishni ta’minlash.
Demak, xarajatlarni pasaytirish omillarini aniqlashimiz, ular- ning ta’siri katta yoki aksinchaligini topishimiz kerak. Buni guru­hda muhokama qilish uchun doskaga:
«Sarf-xarajatlar miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar* deb yozib qo'yamiz.
Guruhda 20 ta talaba bo'lsin. Har bir talaba navbat bilan o‘z fikrini aytadi.




Biri ikkinchisini takrorlamasligi kerak. Bildirilgan fikrlar dos­kaga yozib boriladi. Har bir talaba: nima uchun shu omil xarajat- laming ko‘payishi yoki kam bo'lishiga ta’sir qilishini asoslab beradi.
Xarajatlaming miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar talabalar to- monidan quyidagicha ko‘rsatilsin:
'f sotib olingan xomashyoning sifati;
S iste’molchilarni uzoq - yaqin joylashishi;
■S xomashyo narxi;
S amortizatsiya normasi;
S yordamchi materiallar narxi; - S elektr energiyasi narxi;
S gaz narxi; v' isitish narxi;
S issiq suv, sovuq suv narxi;
S asbob-uskunalarning narxi va sifati;
S texnika - texnologiya darajasini talabga javob berishi;
S ishlab chiqarilgan mahsulot sifatiga e’tibor berish;
^ o‘rganilgan bozor konyunkturasi;
^ mahsulot birligiga sarflangan material yoki material sig'imi; J mahsulot birligiga sarflangan mehnat xarajatlari yoki mehnat unumdorligi;
S mahsulot birligiga sarflangan kapital sarfi yoki kapital sig‘imi;