D. Y. Yormatova
Download 1.24 Mb. Pdf ko'rish
|
ekologiya tadqiqot usullari va jihozlari (1)
r
SO SO i q M K B Q 203 bu yerda, M SO havoga tashlanadigan uglerod oksidi miqdori, t/yil; K SO yoqilgi yonganda chiqadigan uglerod oksidi, kg/g Dj; B yoqilgi sarfi, t/yil; Q r i tabiiy yoqilgi yon- ganda chiqadigan issiqlik miqdori, Dj/kg; q yoqilgining toliq yonmasligi natijasida yoqoladigan issiqlik, %. 10-laboratoriya mashguloti Òuproqning tozaligini kuzatish Òuproqni laboratoriyada tahlil qilish, uning tarkibidagi mexa- nik zarralar hamda ayrim birikmalarning miqdori va xarakterini aniqlash tuproq xususiyatlari va unumdorligini organishga doir kopgina masalalarni togri hal etishga imkon beradi. Òurli tahlillar tuproqning bir qancha fizik-mexanik xossalarini orga- nishga yordam beradi. Bundan tashqari, malum tiðdagi tuproqning ayrim turlarini aniqlash uchun ham katta ahamiyatga ega. Masalan, boz tuproqlar tarkibidagi chirindi miqdorini aniqlash bilan och tus, oddiy va toq tus boz tuproqlar bir-biri- dan farq qilinadi. Òuproqning muhim tarkibiy qismini aniqlash va ayrim xossalarini organishdan oldin tahlilga quyidagicha tayyorlanadi: tahlilga moljallangan tuproqning hammasi toza qogozga yoyilib, soya joyda quritiladi; undagi yirik kesakchalar barmoqlar bilan ezib maydalanadi; songra undan 5001000 g olib, gaz va suv buglari bolmagan joyda (ochiq holda qoldirish mumkin emas) saqlanadi. Shu tartibda tayyorlangan tuproq namunasi yana 23 kun quritiladi, undagi ildizchalar va har xil qoshilmalar ajratib olinib, ularning ogirligi alohida aniqlanadi. Òuproq yaxshi quritilgandan keyin chinni hovonchada (19-rasm) yogoch yoki rezina qalpoqli chinni dastacha yor- damida ehtiyotlik bilan tuyilib, kesakchalari maydalanadi; bunda tuproqdagi mexanik zarralar parchalanib ketmasligi kerak. Bu maydalangan tuproq 1 mm.li maxsus elakchada elanadi. Elakchada qolgan yirik zarralarning ogirligi alohida aniq- lanadi. 204 Elangan tuproq namunasi ogzi yaxshi berkiladigan shisha idishda saqlanadi. Shunday saqlangan tuproqning tarkibi va boshqa xususiyatlari ozgarmaydi. Ajratib olingan yirik mexanik zarralar, ildizchalar va boshqa qoshilmalarning tuproqqa nis- batan foiz miqdori proporsiya yoli bilan aniqlanadi. Masalan, tahlil uchun olingan 1000 g (100 %) tuproqda 15 g mexanik zarra, 5 g ildizcha va 1 g qoshilma bolganda, ularning foizi tubandagicha boladi: 15·100 5·100 1·100 =1,5 %; = 0,5 %; = 0,1%. 1000 1000 1000 Òuproqning tarkibidagi nitrat birikmalari va ammiak miqdori aniqlanmoqchi bolsa, olingan tuproq tezlik bilan nam holida tahlil qilinadi. Òuproq quritilsa, undagi ammiakning bir qismi gaz holida ajralib chiqishi, kop qismi esa oksidlanib, nitratga aylanishi mumkin. Strukturasi aniqlanmoqchi bolgan tuproq namunasining donadorligi buzilmasligi uchun u maydalanmay tahlil qilinadi. Òuproqning kimyoviy xossalari Òuproq uzoq vaqt davom etgan murakkab va kompleks xarakterdagi jarayonlar natijasida paydo bolgan va ozgarib tura- digan jismdir. Shuning uchun uning kimyoviy tarkibi va ayrim qatlamlarining xususiyatlarini organish nazariy va amaliy masalalarni togri hal etishga yordam beradi. Òuproqning kimyo- viy xossalarini organmasdan turib, uning unumdorlik darajasini belgilash qiyin. Òuproqning kimyoviy xossalarini organish uchun quyidagi eng muhim tahlillarni bajarish lozim. Òuproq chirindisi va uning umumiy miqdorini aniqlash. Òuproq tarkibida malum miqdorda osimlik, hayvonot va mikro- 19-rasm. Chinni hovoncha. 205 organizmlar qoldiqlari boladi. Bular tuproq tarkibidagi organik birikma holidagi moddalarning asosiy manbayi hisoblanadi. Òuproqda toplangan organik qoldiqlar sekin-asta chiriydi, uning tashqi korinishi va kimyoviy tarkibi ozgarib, murakkab yangi birikma hosil boladi. Qoldiqlarning chirishi natijasida vujudga kelgan bu murakkab organik birikma chirindi (gumus) deyiladi. Har xil tuproqda turli miqdorda chirindi bolib, u, asosan, yerning ustki qatlamida koproq toplanadi. Òuproqning bir qancha agronomik xossalari, ayniqsa, uning unumdorligi chirindining miqdori va sifatiga bogliq. Orta Osiyo respublikalari sharoitida chirindi yerning ustki qatlamida ortacha (24 %), pastki qatlamlarida esa juda oz boladi. Òuproq chirindisi murakkab organik birikma bolganligi sababli, kopincha, uning umumiy miqdorini aniqlash bilan chegaralaniladi. Òuproq chirindisining umumiy miqdorini turli usullar (Gustavson, Knop, Robinzon, Yashchirekov va Òyurin usullari) bilan aniqlash mumkin. Bulardan akademik I. V. Òyurin ishlab chiqqan hajmiy ikki xil usul juda sodda, ishlash uchun oson va qulay. Òyurinning birinchi usuli. Bu usul chirindi tarkibidagi uglerodni xrom angidrid eritmasi bilan oksidlash va ortib qolgan xrom angidridni mor tuzi eritmasi bilan titrlashga asoslangan. Ishlash tartibi. Òahlil uchun tay- yorlangan tuproqdan analitik tarozida 0,10,5 g olchab olib (oz chirindili tuproqdan koproq, kop chirindili tuproqdan esa ozroq olinadi), hajmi 100 ml bolgan konussimon kolbaga solinadi (20-rasm). Kolbadagi tuproqqa 0,4 g normal xrom angidrid eritmasidan shtativga ornatilgan byuretka (21-rasm) yor- damida 10 ml quyib, yaxshilab chay- qatiladi. Kolbaning ogzi kichik vo- ronka yoki oyna bilan yopilib, 5 mi- nut sekin qaynatiladi. Kolba sovi- 20-rasm. Konussimon kolba. 209 etilgan kislota miqdoriga qarab, tuproqdagi normal karbonatlar tasirida vujudga kelgan ishqoriylik darajasi aniqlanadi. Ishlash tartibi. Ikkita kimyoviy stakancha olib, har biriga 25 ml.dan sorim solinadi. Stakanchaning biriga 12 tomchi fenolftalein tomiziladi. Sorimda normal kar- bonatlar bolsa, eritmaning rangi qizgish-pushti tusga kiradi. Songra rangi butunlay yoqolguncha eritma 1/1000 normal sulfat kislota (H 2 CO 4 ) bilan titrlanadi (titrlash ikkinchi stakanchadagi sorim rangi bilan solishtirib olib boriladi). Natija quyidagicha hisoblanadi: 2 100 , a N E X M H ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ = ⋅ bu yerda, X normal karbonatlar tasiridagi ishqoriylik (foiz hisobida); a titrlashga ketgan 1/100 normal sulfat kislota (ml hisobida); 2 titrlash vaqtida karbonatlar bikarbonatga otishi bilan pushti rang yoqola boshlaydi, shuning uchun sarf bolgan sulfat kislota ikkiga kopaytiriladi; N 1 ml 1/100 normal sulfat kislotaga togri kelgan CO 3 , g hisobida (0,0003); E sorimning umumiy hajmi (ml hisobida); M titrlashga olingan sorim hajmi (ml hisobida); H tuproq ogirligi (g hisobida). Masalan, a0,1 ml, N0,0003 g, E 250 ml, M 25 ml, H 50 g bolsa, normal karbonatlar tasiridagi ishqoriylik 0,0012 % boladi: 0,1 2 0, 0003 250 100 0, 0012. 25 50 X ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ = = ⋅ Umumiy ishqoriylikni aniqlash. Ishlash tartibi. Normal kar- bonatlar tasirida vujudga kelgan ishqoriylik aniqlanganidan keyin 22-rasm. Òermostat (quritgich shkaf): atermometr; bventilatsiya teshiklari. a b 210 osha stakanchaga 12 tomchi metiloranj tomiziladi va rangi och pushti bolguncha, sulfat kislotaning 1/100 normal eritmasi bilan titrlanadi. Natija quyidagi formula boyicha hisoblanadi: 100 ( ) , N E X a b M H ⋅ ⋅ = + ⋅ bu yerda, X umumiy ishqoriylik (foiz hisobida); a titrlashga ketgan 1/100 normal sulfat kislota (ml hisobida); b ikkinchi marta titrlashga ketgan 1/100 normal sulfat kislota (ml hisobida); N 1 ml 1/100 normal sulfat kislotaga togri kelgan CO 3 , g hisobida (0,00061); E sorimning umumiy hajmi (ml hiso- bida); M titrlashga ketgan sorim hajmi (ml hisobida); H tuproq ogirligi (g hisobida). Masalan, a0,1 ml; b2,7 ml; N0,00061 g; E250 ml; M 20 ml; H50 g bolsa, umumiy ishqoriylik 0,0427 % boladi. 0, 00061 250 100 (0,1 2, 7) 0, 0427. 20 50 X ⋅ ⋅ = + = ⋅ Suvli sorim va chirindi tahlilining natijasi va yakuniga qarab, tuproq tarkibidagi suvda eriydigan birikmalar miqdori va tuproq shorlanish darajasi aniqlanadi. Har qaysi daladagi tuproqning shorlanish jarayoni xarak- teri, shorlanish darajasini toliq va puxta organish uchun yerning ustki haydaladigan qatlami va quyi qatlamlaridan olingan tuproq namunalarini tahlil qilish kerak. Sizot suvlar yuza bolgan joylarda ham u yuqoridagicha tahlil qilinadi. 11-laboratoriya mashguloti Òuproqda yogin suvlari tufayli qoshiladigan ogir metallarning bolishi lozim bolgan meyorini hisoblash Yogin suvlari mamlakatimizdagi suv omborlarida toplanib, keyin madaniy osimliklar sugoriladi. Aslida tuproqning tarkibi va xossalari uning agrokimyoviy tarkibi ogir metallarni saqlashi 211 bilan bogliq. Ogir metallarning toplanishi va migratsiyasini nazorat qilish natijasida tuproq unumdorligini saqlab qolish va undan uzoq vaqt samarali foydalanish mumkin. Respublika tuproqlarida turli ogir metallar va boshqa zaharli kimyoviy moddalar kop. Malumki, 19701980-yillar davomida ota kop miqdorda zaharli kimyoviy moddalar qollanilgan, ularning aksariyati 4050 yil mobaynida tuproqda saqlanib qoladi. Òuproq inson yashaydigan, nafas oladigan va ozi uchun zarur bolgan barcha oziq-ovqat mahsulotlarini ostiradigan joy. Shuning uchun inson ekologik toza tuproqda yashar ekan, uzoq umr koradi. Ogir metallar osimliklar orqali togridan togri odamga yoki osimliklar orqali hayvonlarga va hayvonlardan odamlarga otib, ularni ogir kasalliklarga duchor qiladi. Shuning uchun odamlar tuproqdagi ogir metallarning belgilangan meyorini bilishi foydadan xoli emas. 1-topshiriq. Yogin suvlari bilan qoshiladigan ogir metallar; mis, nikel, qorgoshin, rux, kadmiy va xromning mumkin bolgan meyorini hisoblab chiqing. Olingan malumotlarni jadvalga qoying. 24-jadval Oqar suvda mumkin bolgan ogir metallar meyori Òopshiriqqa tushuncha. Òuproqning ogir metallar bilan ifloslanishiga sabab qishloq xojaligida kimyoviy moddalardan foydalanish (mineral ogitlar, pestitsidlar) va oqar suvlar r / T r a ll a t e m r i g O i r a l a m li r u q v u s r a q O a d i r h a h s t n e k h s o T a d i r h a h s y i o v a N . 1 s i M . 2 l e k i N . 3 n i h s o g r o Q . 4 m o r X . 5 x u R . 6 y i m d a K 212 hisoblanadi. Yogin suvlarini tozalash ishlari birmuncha murakkab jarayondir. Suvdagi ogir metallarni organik moddalar singdirib olish imkoniga ega, ogir metallarning bir qismi suvning qat- lamida ushlanib qoladi. Yoginlarni tozalash jarayonida mikro- organizmlarga boy mikroflora hosil boladi, ammo bu yerda kasallik chaqiruvchi mikroorganizmlar ham boladi. Bunda zararli yoki yuqumli mikroorganizmlar tashqi muhitga ziyon keltiradi. Shuning uchun tezlik bilan uni zararsizlantirish kerak. Yogin suvlari bilan osimliklarni sugorish natijasida tuproqda kop miqdorda azot va fosfor moddasi qoladi. Yogin suvlaridan uzoq foydalanish tuproqda ogir metallar miqdorini oshirib boradi. Shuning uchun kopgina mamlakatlarda bunday sugorishlarga cheklash yolga qoyiladi. Ogir suv bilan keladigan ogir metallarning mumkin bolgan meyori quyidagi formula bilan ifodalanadi: ÒMBYM=(0,8 · REK HM) · 3000 , om Y bu yerda, ÒMBYM tushishi mumkin bolgan yogin miqdori; REK ruxsat etilgan ogir metall konsentratsiyasi (tuproqda mg/kg); HM tuproqdagi haqiqiy ogir metall miqdori, mg/kg; Y om yogin suvidagi ogir metall; 3000 tuproq haydalma qatlamining quruq moddaga aylantirilgan qismi, t/ga hisobida. Oqar suvda bolishi lozim bolgan mikroelementlarning miqdorini hisoblash Oqar suvdan insonlar istemol qilish, ovqat pishirish, osimliklar ostirish va boshqa maqsadlarda foydalanishadi. Odam suvsiz umr korishi mumkin emas. Modomiki, shunday ekan, oziq- ovqat manbayi bolgan osimliklarga beriladigan suvning tarkibidagi mikroelementlar miqdorini bilishimiz lozim. Mikroelementlar tuproq yoki suv tarkibida juda kam miqdorda bolib, hosil toplashda va uning sifat korsatkichlarida katta ahamiyatga ega. Mikroelementlarga bor, molibden, marganes, 213 mis, rux, temir, brom, selen, ftor va boshqalar kiradi. Osimlik tarkibida ular juda kam miqdorda boladi yoki foizning mingdan 1 yoki 100 mingdan bir miqdorigacha bolishi mumkin. Shuning uchun ham ularni mikroelementlar deb atashadi. Mikroelementlar osimlik organizmidagi barcha fiziologik va biokimyoviy jarayonlar borishida togridan togri ishtirok etadi. Ular osimlik tarkibidagi kopgina fermentlarning vitaminlar va osuvchi moddalarning asosiy qismini tashkil qiladi va barcha biokimyoviy jarayonlar borishida ishtirok etadi. Mikroelementlar osimlikka juda kam miqdorda kerak, ular yetishmasa yoki ziyod bolsa, fermentativ apparatlarning faoliyati buzilib, oz navbatida, modda almashinishiga tasir korsatadi. Mikroelementlarni har doim ham osimliklar uchun tuproqqa solishning imkoni bolmaydi. Ularning meyori 11,5 kg/ga bolishi mumkin. Bor, molibden elementlari koproq qollaniladi, ammo ularning barchasidan har doim ham foydalanilmaydi. Kopchilik hollarda mikroelementlarning meyoriy miqdori tuproqqa gong solish orqali toldiriladi. Gong tarkibida barcha makro va mikroelementlar mavjud, osimliklar gong bilan yoki boshqa organik ogitlar bilan oziqlantirilsa, osimlik oziga lozim bolgan elementlarni ozlashtiradi. 1-topshiriq. Oqar suvda bolishi lozim bolgan mikroele- mentlar miqdorini hisoblash. 25-jadval Mikroelementlarning suvda bolishi lozim bolgan miqdori, osimliklarning transpiratsiyasi va tuproqdan buglanadigan suv, sugorish meyori r / T - e l e o r k i M r a lt n e m n a g i d a li r o g u S i h s il o b a d v u s n a g l o b m i z o l r a lt n e m e l e o r k i m l / g m ,i r o d q i m a v k il m i s O n a d q o r p u t n a g i d a n a l g u b l / g m , v u s h s i r o g u S i r o y e m . 1 r o B 5 , 0 0 3 6 0 2 3 . 2 m o r B 1 , 0 0 3 6 0 2 3 . 3 m a r fl o V 5 0 , 0 0 3 6 0 2 3 214 Bu yerda ichiladigan va xojalik ishlarida foydalaniladigan suv tarkibida bolishi lozim bolgan mikroelementlar miqdorini bilish, osimlikning sathi va tuproq sathidan buglanishi lozim bolgan suv miqdorini bilish hamda mavjud dala maydoni uchun zarur sugorish meyorini aniqlash zarur. Ushbu malumotni aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: ‘ , m O TYB S IXSM YSM = ⋅ bu yerda, S m sugoriladigan suvda ruxsat etilgan mikro- elementlar miqdori (har bir mikroelementlar alohida mg/l); IXSM ichimlik va xojalik suvida ruxsat etilgan mikro- elementlarning eng songgi korsatkichlari; OÒYB osimlikning transpiratsiyasi va yerdan buglanish darajasi, mm; YSM yerni sugorish meyori. Ushbu mavzu orqali tuproqqa oqar suvlar bilan kelib tusha- digan mikroelementlar meyorini aniqlash ekilgan ekinlardan yuqori hosil olish imkonini beradi. Ekinlarning yuqori hosil berishi va mahsulotning sifatli bolishi, buzilmasligi, yaxshi saqlanishi, kelgusi yil uruglarning yaxshi unib chiqishi kabi korsatkichlar, osimlik osish davrida ozi uchun lozim bolgan mikroelementlar bilan yaxshi oziqlantirishni talab qiladi. Òuproq namligini koz bilan chamalab aniqlash Dala sharoitida tuproq namligini koz bilan (vizual) chamalab ham aniqlash mumkin. Bu usul dala sharoitida tuproq namligini aniqlashda tuproq namligini aniqlaydigan maxsus apparatlarning ornini bosa olmaydi, lekin dehqonchilik ishlarini bajarish uchun malum darajada imkoniyat yaratib beradi. Bunda ekilgan urugning . 4 y it i L 3 , 0 0 3 6 0 2 3 . 5 s i M 0 , 1 0 3 6 0 2 3 . 6 n e d b il o M 5 2 , 0 0 3 6 0 2 3 . 7 n e l e S 1 0 , 0 0 3 6 0 2 3 . 8 r o t F 5 , 1 0 3 6 0 2 3 215 unib chiqishi uchun tuproqda yetarli miqdorda (6070 %) nam bor yoki yoqligiga ishonch hosil qila olamiz. Òuproq nam- ligini dala sharoitida koz bilan chamalab aniqlashda paykalning ikki joyidan: haydalma qatlamlarning ustki qismidan 05 sm va 1015 sm chuqurlikdan namuna olinadi. Bu usul bilan tuproq namligini aniqlashda 5 balli shkaladan foydalaniladi: 1 ball bunday tuproq haddan tashqari sernam bolib, kaft orasiga olib chiqilganda kaft va barmoq oralarida suv tomchilari qoladi. 2 ball bunday tuproq nisbatan sernam, lekin kaft orasiga olib chiqilganda barmoqlar orasida suv tomchilari hosil bolmaydi. Bu xildagi tuproqlarning namligi normaga yaqin, lekin ekin, masalan, chigit ekish uchun sernamlik qiladi. Chunki sernam tuproqda chigit chirib ketadi yoki nihollar nimjon bolib, ildiz chirishi bilan kasallanadi. 3 ball tuproq normal namlikda boladi, yani kaft orasiga olib siqilganda mayinligi seziladi, lekin suv tomchilari sezilmaydi, kaft orasida mushtlab yerga tashlansa, sochilib ketadi. Bunday tuproqda urug (chigit) normal unib chiqadi va maysalarning osishi uchun sharoit qulay boladi. 3 ball bilan belgilangan tuproqning dala nam sigimi taxminan 6070 % deb yuritiladi. 4 ball bunday tuproqda nam yetarli bolmaydi, kaft orasiga olib siqilganda bir-biriga ilashmay, darhol uvoqlanib-sochilib ketadi, demak, tarkibida nam yetishmaydi. 5 ball tuproq nisbatan quruq va qattiq, unda osimliklar uchun zarur miqdordagi nam yetishmaydi. Mana shu tartibda tuproq namligi aniqlanib bolgandan keyin dala namligiga nisbatan toliq xarakteristika berish mumkin. Òuproqning gigroskopik namligini aniqlash Daladan keltirilgan tuproq nam yoki quruq bolishidan qati nazar, unda malum miqdorda nam boladi. Òuproqning mexanik tarkibi, strukturasi, chirindi miqdori va boshqa shart-sharoitlarga kora, tuproqdagi zarrachalar yuzasiga singgan gigroskopik namlik miqdori ozgaradi. 216 Ishlash tartibi. Gigroskopik namligi aniqlanmoqchi bolgan quruq tuproqdan 34 g miqdorida tahliliy tarozida tortilib, maxsus stakanchaga solinadi va qopqogi ochiq holda termostatga qoyib, 46 soat quritiladi. Keyin tagiga kaliy sulfat (K 2 SO 4 )ning toyingan eritmasi va tuzi solingan eksikatorda sovitilib, tarozida tortiladi. Malum vaqt (34 kun) otishi bilan stakanchani tuprogi bilan eksikatordan olib, tarozida tortiladi va yana eksikatorga qoyiladi. Bu jarayon stakancha ozgarmas ogirlikka kelgunga qadar takrorlanadi. Quruq tuproqdagi gigroskopik namlikning foiz hisobidagi miqdori quyidagi formula bilan aniqlanadi: ( ) 100 , a b X H − ⋅ = bu yerda, X gigroskopik suv, %; a stakanning quritilmagan tuproq bilan ogirligi, g; b stakanning quruq tuproq bilan ogirligi, g; H tuproqning ogirligi, g. Kerakli asboblar: termostat, har xil elaklar, tuproq namu- nasi, analitik tarozi toshlari bilan, eksikator, K 2 SO 4 eritmasi, termostat va h.k. Òuproqdagi namlik miqdorini aniqlash Òuproqning namligini aniqlash uchun har xil uchastkalardan tuproq namunasi olinib, quritish shkafida quritiladi. Namunaning avvalgi va keyingi masalalari orasidagi farqdan tuproqdagi namlik miqdori hisoblanadi. Òahlilni bajarish tartibi. Òajriba tafsilotlarini yozish uchun quyidagi jadval tayyorlanadi. ,i s a s s a m g n i n s k u y B a d i b o s i h m m a r g ,i s a s s a m g n i n q o r p u T a d i b o s i h m m a r g g n i n q o r p u T ,i g il m a n a d i b o s i h % z i s q o r p u t q o r p u t m a n n a li b n a g li ti r u q q o r p u t n a li b - li ti r u q n a g a m n a g li ti r u q 217 Maydonning turli uchastkalaridan 1520 sm chuqurlikdan tuproq namunasi (0,5 g.dan) olib, uni qopqogi zich berkiti- ladigan, ogirligi aniq, toza va quruq byuksga solinadi, songra byuksning tuproq bilan birgalikdagi ogirligi aniqlanadi. Shundan keyin tuproqli byuks 100105°C gacha qizdirilgan quritish shkafiga qoyiladi. Bunda byuksning qopqogini olib, quritish shkafidagi byuks yoniga qoyish kerak. Byuks bir nechta bolsa, byuks va qopqoqning ishqalangan joyiga qora qalam bilan bir xildagi raqam qoyish kerak. Òuproq tarkibidagi azot va uni aniqlash usullari Azot osimlik hayotida muhim rol oynaydi, chunki u oqsil- larning sintez qilinishida ishtirok etadi. Osimlik oqsillarining 1/6 qismi 1618 % azotga togri keladi. Òuproqdagi chirindi tarkibida 0,10,12 % ga yaqin azot boladi. Òuproq tarkibidagi azotni aniqlashning bir qancha usullari bor. Bulardan Kyeldal tavsiya qilgan, yani kuchli sulfat kislota bilan kuydirish (yondirish) usuli qulay va oson hisoblanadi. Bunda organik moddalardagi azot ammiakka otib, ammoniy sulfat (NH 4 ) SO 4 holida sulfat kislotada ushlanib qoladi. Kuchli ishqor (NaOH) tasirida hosil bolgan ammoniy sulfat ammiakni siqib chiqaradi. Sarflangan kislota miqdori hamda titrlangan sulfat ammoniyni siqib chiqarishga asoslangan. 26-jadval m a lt a Q ,i g il r u q u h c m s g m ,i r o d q i m t o z A V I / 7 1 V / 7 1 V / 7 2 I V / 7 2 I I V / 8 2 0 1 0 4 , 7 5 , 3 1 6 , 1 3 1 , 6 0 , 4 1 0 2 0 1 3 , 7 2 , 8 6 , 8 1 9 , 1 1 3 , 8 1 0 3 0 2 9 , 7 9 , 8 3 6 , 9 1 6 , 8 1 4 , 2 2 0 4 0 3 5 , 6 1 1 , 6 4 , 1 2 1 , 7 1 9 , 2 2 0 5 0 4 4 , 5 3 0 , 4 2 9 , 7 2 7 , 5 1 7 , 9 1 0 6 0 5 4 , 6 3 1 , 4 2 3 , 7 2 8 , 8 1 5 , 4 1 0 7 0 6 1 , 3 2 6 , 1 2 3 , 3 2 6 , 3 2 7 , 4 1 0 8 0 7 1 , 6 1 2 , 8 1 2 , 7 1 4 , 2 2 5 , 5 1 0 9 0 8 6 , 8 1 , 5 1 2 , 1 1 8 , 4 2 4 , 7 1 0 0 1 0 9 3 , 2 1 4 , 6 1 , 2 2 0 , 1 2 Tuproqdagi azot miqdorini aniqlash 218 Ishlash tartibi. Òayyorlangan va kozi 1 mm.li elakdan otkazilgan namuna tuproqdan analitik tarozida 310 g tortib olinadi. Namuna tuproqda chirindi kop bolsa, 3 g, kam bolsa, 10 g olib, ogirligi aniqlangan va oldindan tayyorlab qoyilgan kolbaga solinadi. Buni juda ehtiyotlik bilan bajarish kerak, aks holda tajriba notogri chiqadi. Reaksiyani tezlashtirish maqsadida tuproq ustiga katalizator sifatida 0,3 g CuSO 4 va 0,2 g K 2 SO 4 solinadi. Songra solishtirma ogirligi 1,84 bolgan kuchli sulfat kislotadan 25 ml quyiladi. Kolba ehtiyotlik bilan chayqatiladi (chunki kislota aktiv) va 23 soat tinch qoldiriladi. Kolbani shtativga ornatib, quritish shkafiga qoyiladi va ehtiyotlik bilan kuchsiz alangada sekin qaynatiladi. Qaynatilganda kopiklanmasligi kerak. Agar qaynatish vaqtida kopiklanib ketsa, alangadan olib chayqatiladi yoki 23 tomchi spirt, 0,3 g mum qoshiladi. Qaynatish kolbadagi tuproq oq tusga kirguncha davom ettiriladi, natijada eritma ustida totiyorang toza CuSO 4 hosil boladi. Agar indikator sifatida selena ishlatilsa, rangsiz boladi. Suyuqlik tarkibidagi organik moddani tola yondirish uchun 3040 minut vaqt yetarlidir. Sulfat kislota (330°C da) qizdirilganda oksidlovchi sifatida tasir etib, organik moddadagi uglerodni kar- bonat angidridgacha oksidlaydi, vodorodni esa suvgacha, kislo- taning ozi esa sulfit gazigacha (SO 2 ) oksidlanib, songra azot ammiakka aylanadi. Ammiak kislota bilan birikib, ammoniy sulfat (NH 4 ) 2 SO 4 hosil qiladi: CH 2 NH 4 COOH+3H 2 SO 4 =2CO 2 +3SO 4 +4H 2 O+NH 3 2NH 8 +H 2 SO 4 = (NH 4 ) 2 SO 4 . Kolba sovitilgandan keyin, ammiakni haydash (olish)ga otiladi. Ishni boshlashdan oldin apparat yaxshilab yuvib bug- latiladi. Bu ishni bajarish uchun silindrsimon kolba hajmining 1/8 miqdorida distillangan suv quyiladi. Songra uni kauchuk nay yordamida sovitgich orqali tozalash trubasiga ulab, suv yuboriladi. 219 Kolba qaynaguncha qizdiriladi. Òozalash trubasining oxiriga yiggich sifatida 200250 ml hajmli konussimon kolba or- natiladi. Konussimon yiggich kolbaga byuretka yordamida 25 ml 0,05 n H 2 SO 4 (uning titri aniq bolishi kerak) eritmasi quyiladi. Songra kolba tozalash trubasining tagiga, trubaning ichi kislotaga botib turadigan qilib qoyiladi. Haydash apparatining tubi botiq kolbasiga 80100 mm distillangan suv quyiladi va Kyeldal kol- basini chayqatib turib, undagi suyuqlik botiq kolbaga otkaziladi. Kyeldal kolbasida eritma qolmasligi uchun u 45 marta yuviladi, ammo yuvish vaqtida suyuqlikning umumiy hajmi 300500 ml.dan oshmasligi kerak. Òubi botiq kolbaga olchov silindri yordamida ehtiyotlik bilan 800 ml 50 % li NaOH quyiladi. Bunda ishqor kolbadagi boshqa eritma bilan aralashib ketmaydigan qilib, ehtiyotlik bilan quyish lozim. Songra kolba tezda haydash apparatiga tutashtirib, sovitgichga suv yuboriladi va chayqatib turgan holda alangada sekin qaynatiladi. Oyuvchi natriyning ammoniy sulfat bilan ozaro tasirlashuvi natijasida ammiak ajralib chiqadi va u gaz otkazgich tozalash trubasi (distillatsion truba) orqali sulfat kislota yiggich kolbaga tushadi. Bunda quyidagicha reaksiya boradi: (NH 4 ) 2 SO 4 +2NaOH=Na 2 SO 4 +2NH 3 +2H 2 O 2NH 3 + H 2 SO 4 =(NH 4 ) 2 SO 4 . Yiggich kolbaga haydaluvchi mahsulotning birinchi tomchisi tushishi bilan truba uchini 0,05 n H 2 SO 4 dan yuqori qilib yana ornatiladi, aks holda tajriba notogri chiqishi mumkin. Haydalgan mahsulot 150200 ml.ga yetganda ammiakning tola haydalganligi tekshirib koriladi. Buning uchun trubaning uchi distillangan suv bilan yuvilib, haydalayotgan mahsulotdan 1 ml olinadi va ustiga 23 tomchi Nessler reaktivi tomiziladi. Bunda sariq rang hosil bolmasa, haydashni toxtatish kerak. Haydash tugallangandan keyin gaz ochirilib, yiggich olinadi va sovitgich berkitib qoyiladi. 220 Yiggichdagi ortiqcha sulfat kislota 0,05 n NaOH bilan titrlanadi va sarf bolgan NaOH miqdoriga kora, tuproqdagi azot quyidagi formula bilan aniqlanadi: ( ) 100 , Download 1.24 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling