Дала тажрибаларини ўтказиш услублари

Йирмк варижигди тажрибалжр. Ғ$за тспга чалинганини ҳисобшии учун вариангнинг ўрта ҳртори олинади. Бу қаторяарда 10 туп ўсииликдан 20 бўпагча «минади. Бўлакчалар шахнат тартибиоа жойлашади. Далада ғўза вилти яхлит ёки яоғсимон тарҳрлнши мумкин. Ҳисоб бўпакчаларини юқррноагича жойлапгтириш вилг тарҳалишини тавсифлайди
Биринчи фсоб бўпакчаси варианг чсккасилан 5 м уэоқдикда апинади- Кичик варикнтли ткжрнба учуи

1. 
   
   Тажриба
   Ҳисобпаш санаси
   Ривожланиш палласи
   сонпи ҳисобпаш дафгари Ғуэа навв
   

Такрор- лашлар	Вўлак- лар рақами	Ҳисрбли цкгорлар бўйича ўсимликпар сони					Шундян внлтга чалингани					Шу жумладан, олф шаклда
		1	2	3	4	жа мн	1	2	3	4	аса ми	1	2	3	4	жа мн
Жами вилт (аиан касанлан ган, %

Ҳар қисоб булакчаснда ҳисобдаги 10 туп ўсимлик орасидан вилг билан зарарлангани саналади. Нагижаси 2-сон дафгарга ёэилади.

2. 
   сондн бирдамчи қясоб дафтари Ғўэанинг вилт билан зараршшгани
   

Тажриба Ғўэа навн
Ҳвеоблаш санаси
РивожланиШ палласи

Тжкрорланиш	Бўлякча рақдми -	Усимликлар сони
		жами	шундан вкягт бклан касжлланпн	шу жумла^ан, оғир шакдда
1	1	10
	2	10
	3	10
	4	10
	5
	6
	1
	20
ЖамиП	I	200
	2
	3
	4
	5
	6
	1
	20

Такрорланкшлар бўйича 3- сонли йиғма жадвал

Ғўзанинг вилт билан зарарланганлиги
Ҳисоблаш санаси Ғўза нави.
Ривожланиш палласи

Вариант	Такрорла- нишлар	Ўсимликлар сони
		ҳисобли	шулардан вилт ^илан касаллангани
			жами	%	шу жумладая оғир шаклида
					жами	%
	1	200
	2	200
	3	200
Вариантлар	4	200
буйича жами		800

Тажриба бўйича 4-сонли йиғма жадвал

Ғузанинг вилт билан зарарланганлиги
Ҳисоблаш санаси Ғўза нави
Ривожланиш палласи

Вариант.	Ўсимликпар сони
	ҳисобли	шулардан вилт билан касаллангани
		жами	%	шу жумладан, оғир шаклда жами [ %

Ишлаб чиқариш тажрибаста ҳам ғўзанинг вилт билан касалланганлигини қисобли бўлакчатар бўйича амалга оширилади.
Ҳар гектарда 10 туп усймликДан 10 та ҳисобли бўлакча шахмат тартибда жойлаштирилади. Биринчи ҳисобли булакча 5-эгатда вариант чеккасидан 5 қадам босиб ажратилади, қолганлари 29-эгатда, эгатдан 50 қадам (ҳар қадам тахминан 1 м) босиб олинади. Агар ҳисобли эгатда ҳисобли бўлакча ажратилгандан кейин яна 13 қадам қолса, галдаги ҳисобли бўлакча 29-эгатда 37-қадамдан сўнг (13+37=50) белгцланади, кейингиси шу эгатда яна 50 қадамдан кейин. Ҳисобли бўлакчагар шундай шахмат тартибда жойлаштирилади.
Ҳисобли бўлакчада 10 туп ўсимлик бўлиб, шулардан касаллангани ва алоҳида оғир шаклда касаллангани (ҳосил элементиснз ўсимликлар) ҳисобланади. Агар уларда касаллик борлигига гумон пайдо бўлса, пастки ҳосил шохи синдирилиб, еғочсимон тўқималар некрози кўрилади. Натижалар 5-сонли дапа ҳисоб дафтарига ёзилади.
5-сонли дала ҳисоб дафтари
Ғўзанннг вилт билан зарарланганлиги
Ишлаб чиқарнш тажрибаси ;
Ўтказилиш жойи
Ривожланиш иалласи _сана
Ғуза нави

Ҳисобли булакча	Шундан касали		Ҳисобли бўлакча	Шундаи касали		Ҳисобли бўлакча	Шундан касали
рақами 10 туп ўсим.	жами	шу лсумла- дан, оғир шаклда	рақами 10 туп усим.	жами	шу жумла- дан, оғир шаклда	рақами 10 туп ўсим.	жами	шу жумла- дан, оғир шаклда

Вариант га

Дала дафтарлари қора қалам билш тулаирилади.
Барча кичик варнантли, йирнк аариантли ва ишлаб чиқариш тажрибаларма ғўэвнинг вияг билан касалланганлиги уч марта аниқланади. Биринчиси - шоналаш палласида, мккинчиси-биринчи кусак пайдо бўлганда, учинчиси — дефолиация олдидан ўтказклади.
Учинчи санашда умумий касал ўсимлмклар орасидан оғир шаклда касаллангани, иъни қуриган, етилмаган кўсакли еки умуман, кўсаксиалари ҳисобпанади.
Внлтнннг зарарланнш даражасинн аниқлаш. Кичик майдондаги ва катта майдондаги тажрибаларда пахта теримидан аввал (дефолиациягача, агар у утказилса) ҳар бир вариантнинг барча такрорланишларида 50 тадан моделли касал ва соғлом усимликлар ажратилади, тасмалар . билан ёрлиқ (этикетка)ланади. Соғлом ўсимликларда касалликнинг твшқи ва ички белгилари бўлмаслиги керак, гумон бўлса, илдиэ бўйнини қийшиқ кссиб, сиичиклаб кўздан ксчириш орқали касаллик бор- йўқлигига ишонч ҳосил қилинади.
Модделли усимликладаан ҳосил алоҳида терилиб, умумий теримгача тортнлади.
Соғлом ўсимликлар ва касдл ўсимликлар пахта ҳосили айирмаси ҳосилнинг вилт ҳисобнга йўқотилишини кўрсатадк.
Ишлаб чиқариш тажрибаскда вилтнинг зарарли таъсири кўсаклар сони ва ҳосил соғлом ўсимликларга қараганда касалларида камайишига қараб белгиланади. Бунинг учун ҳдр теримдан аввол ҳар бир вариантда тажриба даласи чекхасидан 20 ҳатор ва 40 қадам ташлаб, 100 м² ли майдончалар ажратилади. Чекка эгатлар белгилаб қўйилади. Бу майдончаларда соғлом ва касал ўсимликлардаги кўсаклар сони саналади.

Усимликлар сони, дона	Кўсаклар сони, дона
	соғлом ўсимликларда	касал ўсимликларда
1 1 2 3 ве ҳ.к. Жами	•

100 м²ли майдондаги касал ва соғлом ўсимликлар аниқланади.

Касал ва соғлом ўсимликлардаги кўсаклар сони алоҳида-алоҳнда жамланади. Сўнгра бир ўсимликдаги ўртача кўсёклар сони ҳисобланади ва вилт оқибап.да кўсакларнинг камайиши рақам ва фоизларда мутлақ аниқпанади. Кейин ҳар теримда бир кўсакдаги пахта вазни касал ва соғ ўсимликларда аниқланиб, ўртача кўсаклар сонига кўпайтирилади-да, соглом (а) ва касал ўсимликдагн ўртача ҳоснл (б) топилади. Вилтдан йўқотилган ҳосил аниқланади
а-б 100 _
%
а
Ғўзанинг туп қдлинлиги, вилтдан кўрган зарари, соғлом ва касал ўсимликдаги пахта вазни асосида вилт билан I % касалланган ўсимликка вилтнинг эарарлилик коэффициенти ҳисобланади.
Тупроқааги УиНсШип ёаЬИас ЮеЬ. инфекцион бирлигининг саноқли ҳисо&лаш усули. Тупроқпаги вилтни қузғатувчиларнинг саноқпи ҳисоблаш усулини ишлаб чиқишда кўплаб тадқиқсггчиларнинг (Соловьев, 1965; Киреев, Мирпўлатов, 1967; ва б.қ.), ҳиссаси бор. Тадқиқотчилар таасия этган касаллик тарқатувчининг тупроқда инфекцион бирлигини ҳисоблаш усули содда ва дуруст натижадар беради. Аммо уларнинг саноқли баҳолашлари “кучли-кучсиз инфекиияланганлик" дан наруга ўтмайди. Ундан ташқари, тадқиқотчилар баъзи ҳолларда эамбуруғларни конидиал спораланишига мулжаллашади Бу хатоликка олиб кслиши мумкин, чунки тупроқда
'/сгЦсПИнинг жуда куп сонли сапрофит турлари ҳаёт кечириб, улар ҳам бир типли конидиал спораланишга эга.
М.Ю.Степанованинг кўплаб изланишлари асосида (“Микология и фотопотология”, т.9, вьш. 3, 1975) табиий зарарланган тупроқдаги V: ёаЬНае нинг инфекцион бирликларини саноқли ҳисоблаш услуби ишлаб чиқилган У тупроқ муаллақ заррачаларини тайёрлаб, сўнгра селектив муҳит юзасига сепишга асосланган (Попов, Степанова, «Микология и фигопотология», т.7, вьш.2, 1973).
М.Ю.Степанованинг кейинги тадқиқотлари тупроқдаги замбуруғларни миқдорий баҳолашнинг яна битга усулини таклиф этишга имкон яратди. Тупроқ суспензияси суюлтирилиб, Бюхнер воронкаси ёрдамида сузилздкган бу услубга Айзек таклиф этган услуб асос булиб (1ааас 1.,Ғ1е1сЬег Р., Наапш&оп I., Ап.Ар.В1о1 67.2.1971), у туйроқцаги Уегг1с1Шит турини миқдорий ҳисоблаш учун хизмат қилади. Айэек услуби тўлиқ қабуЛ қилингач, муаллифлар патогенни ажратиб олиш тсхникасини бироз содцалаштиришди. Бунда улар илгари ишлаб чиқилган селектив муҳитдан фойдаланишди. Ушбу ўзгартириш мўътадил натижалар бериб, кам вақг талаб қилади.
Селектив муҳит 25 мл тупроқ экстракти, 20 г. агар, 4 г К2НРО4, 15 г КН2РО4, 2 г нагрий лектинат, 50 г дан стрептомицин биомицин, левомецитин ва 1000 мл сувдан ташкил топган.
Тупроқ экстрактини тайёрлаш ўчун боғ ёки дала тупрогини олиб, устига (': 1 оғирлиги бўйича) сув қуйилади ва 30 мин. қайнатилади. Арапашма қогоз сузғичдан ўтказилиб, ўша заҳоти муҳитни тайёрлашга ишлатилади. Муҳитнинг таркибий қисмлари, антибиотиклардан ташқари, автоклавга солишдан аввал аралаштирилади (30 мин. 0,5 атм, босимда). Антибиотнклар стериллашдан кейин чашкаларга муҳитни қуйиш олдидан қўшилади.
Табиий зарарланган тупроқда У.баЬ11а1нинг инфекцион бирлиги (пропагул) миқцорини аниқпаш учун 100 ёки 200 г тупроқ термостатда 23-26 °С да қуритилади ва диаметри 0,25-0,05 мм ли элакдан ўтказилади. Кейин шу тупроқдан 8 гни колбага солиб, у 80 мл гача қайнаган сув билан тўдлирилади, сўнг омухтани яхшилаб чайқатилади ва қатор суюлтирилишлар амалга оширилиб, дастлабки омухтанинг суюлтирилиши 1: 10000 га етказилади. Ундан кейин фақат охирги суюлтирилишдан 200 мл олиб ишлатиладн. У обдон чайқатилиб, икки марта пипетка билан 10 мл дан намланган фильтрга тўкилади (Бюхнер воронкасидаги). Пипетка деворларидаги тупроқ заррачалари қайнатилган сув бйлан (Юмл дан) ювилаци. Бюхнер воронкасига туғри келадиган ўлчамдаги фильтрлар осгида сувли насос ёрдамида ўтказилади. Сўнг фильтр стерилланган Петри чашкасига жойланиб, эритилган муҳит 40° гача совутилган ҳодда қуйилади. Муҳит қалинлиги 2мм дан ошмаслиги керак Чашкагзр термостатда 25-27°да 10-12 сугка инкубация даврини ўтайди ва очиқ ҳолда кам йириклаштиришда (17x0,6) МБС-1 стериоскопик кескин кўринишини таъминлайди. Бу колонияларнинг кескин кўринишини таъминлайди. Гумонли ҳолларда замбуруғлар колонияси 17x2 ёки 17x4 йириклаштиришда кўриб чиқилади.У/с!аЬ1аенинг микросклероциал колониялари субсгратга чўккан бўлиб, бу муҳитда узига хос юлдузсимон куринишда бўлади. Муҳит юзасида Пстри чашкаларида пайқалган колониялар ҳисобланали, 20 чашкадаги колониялар жамланади ва улар сони 1 г қуруқ тупроққа ҳисоблаб чиқилади. Қуйида вилт билан кучли зарарланган далалардан олинган 3 та тупроқ намунасининг миқдори гаҳлили натижалари келтирилган (ЎзПИТИнинг Андижон филиали, жадвалга қаранг).
Таҳлил натижаларининг кўрсатишича, I г қуруқ тупроққа тўгри келадиган инфекцияланган бирликлар сони 150 дан 2150гача ўзгарган, аммо улар сони ҳар бир намуна учун нисбатан деярли бир хил : 830,750,800. Уларнинг I г қуруқ тупроққа нисбатан ҳисобланган сони жадвалда' берилган. Шунга кўра, бир даладаги турли тупроқ намуналаридд У.ЛаЬБенинг инфекцион бирликлари ўзгарувчанлиги анча эканлиги маълум булади. Пропагуллар сонини баҳолашм- хятолих тупроқ намуналарини олиш у.лубида бўлса керак, чунки замбуруғларнинг тупроқда тақсимланиши кам ҳоллзрда бир текис бўлади. Шунинг учун дала зарарланганлигини баҳсшашда унинг турли нуқталаридан камида 5 та намуна олингани маъқул

инфекцион бнрянклари сони

Пайкал рақами	Намуналар сони	20 чашкадаги эамбуруғлар пропагул сони, дона	1 г тупрокдагъ инфеюдион бирликлар СОНИ
	1	9	450
	2	13	650
1	3 .	43	2150
	А Ч	15	750
	5	3	150
Пайкал бўйича ургача			830
	1 .	5	250
	2	5	250
	3	16	850
	4	7	350
2	5	5	250
	6	4	200
	7	8	400
	8	33	1650
	9	36	1800
	. 10	33	1650
Пайкал бўйича урт. а			750
	1	28	1400
	2	16	800
	3	14	700
	4	21	1050
	5	18	900
3	6	7	350
	7	12	600
	8	17	850
	9	12	600
	10	15	750
Пайкал бўйича ўртача			800

Ишлаб ЧАГқаряш шароитида гўзаиинг вилт билаи касалланганлигини текшириш ва ҳисоблаш. Пахта далалари қуйидагиларни аниқпаш учун текширилади: а) зарарланган майдонларни, касал ўсимликлар сонини, зарарланганлик даражасини белгилаш. Олинган маълумотлар далалар тарихи китобига киритилади; б) касалликнинг ривожланиш суръатини белгилаш; в) у ёки бу тадбир самарадорлигини аниқлаш; г) нааларнинг касалланганяигини белгилаш; д) далаларнинг зарарланганлигиТа кура, уруғлик пахта стиютирилаётган майдонлар апробациясини ўтказиш.
Зарур ва аниқроқ маълумотларни тегишли ҳисоблаш услубларини қўллаб. тУғри ва пухта кузатувлар натижасида алиш мумкин.
Зарарланган далаларда вилт касаллиги бўйича текшириш кўсак очила бошлаганда ва дефолиациядан аввал амалга оширилади. .
Даланинг кагга ёки кичиклигидан қдтьий назар дар гектардан 10 та намуна олинади. Намуна учун 10 туп ўсимлик танланади. Намуналар шахмат тартибнда жойлашиши лозим.
Биринчи намуна дала чеккасидан 5 ҳдвам ташлаб, яъни 5-эгатдан, қолганлари ХЭР 29-эгатдан, 50 қдоам утиб олинади. Бундай тартибда 1 гекгардан олинган намуналар 10 тани ташкил этади. Бордию карта сатҳи I гектардан ошиқ бўлса, олинадиган намуналар сони ҳам шунга мос ҳодда купайтирилади. Масалан, 2 га да 20 бўлакча ҳар қдйсида 10 тадан, жами 200 та ҳисобли ўсимлик бўлган 20 намуна олинади. Дала 1 га дан кам бўлса, 10 та ҳисобли намуна танланиб олиниб, улар оралиғи ва ҳисобли эгатлар сони 2 марта камайтирилади.
Ҳисоб натижалари дафтарга қайд этиб борилади Даланинг тартиб рақами, гектарлар ҳажми, , ғуза нави, ўтмишдоши, оралиқ экин кўрсатилади Сўнгра ҳисоблашга киришилади.
Дафтар муқовасига қуйидагилар -қайд этилади: вилояти
тумани хўжалиги(уюшмаси, ширкати), фермер
хужалиги (бошлиқ исми, фамилияси) ҳисоб санаси,
майдон га нав ўтмишдо(и орапиқ экин
Текшириш тугагач, куэатувчи бўлинмаларни ҳисоблаш натижалари жамланган қайднома (всдомостъ) ни(|-сон) топширади.
1-сонли қайднома (ведомостъ)
фермер хўжалиги бўлинмаси (даласи) бўйича ғўзанинг вилт билан зарарланганлик
даражаси
Ғўэа нави

Дала-	Майдо-	Ўтмиш	Оря-	Ҳисобли	Ҳисоб-	Шундан вилтга чалингани
нинг	ни, га	ДОШ	лиқ	булакча	ли	жами 1 %	шу жумладан,
рақами			экин-	сони	ўсимлик	1	кескин шахлда
			лар		сони	1	жами \ %