Дала тажрибаларини ўтказиш услублари

X^2	V^2
XV
1	22.4	24,3	501.76	590.49	544,32
•2	57,7	32.0	3329,29	1024,00	1846,40
3	70.5	37.6	4970.25	1413.76	2650.10
4	80.3	31.4	6448.09	1474,56	3083,52
5	115.2	52.0	13271.04	2704.00	5990,40
6	134.2	32,2	18009.64	2724,04	7005.34
7	115,4	57,1	13317.16	~32<0.41	6584,34
Йиғинди	595,7=ГХ	293,6= IV	59847,23= IX^2	13192,06= ГУ^2	27710,02= ГХУ

х =(1Х):п=595,7:7=85,7 ц/ге- жухори пояси;
у =(1У):п=293,6:7“41,9 ц/га-илдиз қолдикдзри,
Г(Х-л)²=ГХ²-(ГХ)²т=59847,23 (595,7):7=9153,23;
1(¥- у )²“ЕУ³-(Е¥)^г:п= 13192,06-(293.6)³:7=877,64;
ДХ- х )(¥- у )=БХ¥-(БХ1¥):п=27710,02-(595,7 293,6) 7=2724.66
Коррсляиия. рсгрсссия коэффициентлари ва регрсссия тенгламаси аниқланади:

_гт ЦХ-хҲУ-у) ЦХ-х)'КУ-у)

2724,66
9153,23 877,64

2724,66
2834.32

0,96

ЦХ-хҚГ-у)
ЦХ-х)’

2724,66
9153,23

= 0,30 ц/га илдиэ қолдиқ

Регрессия даражаси бўйича баъзи кўрсаткичлар асосила (X) V нинг қиймагини қисоблаш мумкин. Бу ҳолатда олинган ¥ регрессиянинг X бўйича қатори А В.Соколовга асосан олинган кўрсаткичларга тулиқ мос тушади:

V- у +Ъу,(Х-дг )=41,9+0,30(Х+85,1)=41,9+0,ЗОХ-25,5*16,4+0, ЗОХ Демак, регрессия тенгламаси форомуласи ушбу куринишни олали
У = а + Ьх

23,1, 33,7; 37,6; 40,5; 51,0; 56,7; 51,0, шулардан биринчиси қуйидагича ҳисоблаб чиқарилган:
У= 41,9+0,30(22,4-85,1)=4|,9+6,72-25,5=23,1.
Шунингдек, хатоларнинг аҳамиятлилик (муҳимлилик) мсъезони (критерийси) ва ишончлилик чегаралари ҳисобланади:

(ьр Ем
^г V п-2 \ 7-2

. иг-уУ
^ЦХ-хУ


0,126


I 877,64 9153,23


* 0,04 и/га илдиз қолдиги

= 0,126 = 0,13
=5,^Т(Г-у)^; =0.126 877,6=3,73 ц
Ушбу усулда ҳисобланган корреляиия, регрессия коэффиииентлари ва уларнинг хатолари А.В Соколов усулида ҳисобланганларга айнан мос тушган.
I меъезони (критерийси) ва ишончлилик чегаралари бўйича корреляиия ва регрессия аниқлилиги ҳисобланади. Ушбу мисолдаги ККнинг муҳимлилиги
г 0,96 , ,
I = — = 7.4 га тенг
5, 0,13
5_Т 0,13
1ь=1г булгани учун РКнинг муҳимлилиги 7,4 га тенг У=п-2=5; 1(р=2 57
г±105 5г =0,96+2,57 0,13=0,96*0,33(0,63+100)
Ьу,±(055ь=0,30+2,57-0,04=0 30+0,10(0,20+0,40)
Ишончлик чегаралари 5% ли даражадаги нўлинчи гииогезани қамраб олмайди. Демак, корреляция ва регрессия аҳамиятлидир
23.7.10-жадвал маълумотлари берилган ах>т ўғитлари меъёрлари ва азотнинг илдиз ва поялардаги миқдори орасида жипс коррелятив алока мавжудлигидан датолат беради.
23.7. 10-жадвал
Азот ўғити меъёрлари ва маккажўхори пояси ва илдизилаги азотнинг миқдори орасидаги коррелятив алоқа

Бслгилар	Бирликлар
Азот меъёри, кг/га	100	150	250	350 ,	500
Жўхори поя, и/га	70,5	80,3	115,2	134,2	115,4
Илдиз қолдик,лари, ц/га	37.6	38,4	52,0	52,2	57,1
Ают миқдори, %				_ 1
Илдизда (0-25 см)	0.88	0,90	1,34	1,99 1	2,44
Пояда	0,56	0,72	0,76	0,97	1,59
1>аргларда _	1,04	^1 1.41	. Ш	1 м^6 г	_А21_

Маккажўхори поясида ҳам, илдиаида ҳам азот миқцорининг ошиши умумий органик вазн ортиши билангина кўпаймай, балки ҳар бир кидограмм усишига ҳам боғлиқ бўлган. Шунингучун РКни ҳисоблаш мақсадга мувофиқдир.

24. 
    ҒАЛЛА-ДОН ЭКИНЛАРИДА ДАЛА ТАЖРИБАЛЛРИНИ ЎТКАЗИШ
    

УСЛУБЛАРИ
Ғалла-дон экинлари мамлакатимизнинг ҳамма ҳудудларида (суғориладиган, лалми) экилади. Шу гуфайли, бу экинлар устида дала, ишлаб чиқариш тажрибалари қўйиш, тупроқ, ўсимлик намуналари олиш тартиблари, зироатларни парваришлаш агротадбирлари тизими - (экиш муддатлари, уруг сарфи, кўчат қалинлиги, сув-озиқа ^РК) меъёрлари, суғориш тартиби сув қайси муддатда берилиши, ўсимликнинг ўсиши, ривожланиши фенологик кузатув, фазаларининг ўтиш жадаллиги, униб чиқиши, туплаши, найчалаш, бошоқлаш, гуллаш, сут пишиш, мум пишиш, тўлиқ пишиши) бўйича илмий тадқиқотлар олиб боришни тақозо этади.
Ғалла-дон экинлари бўйича қуйиладиган дала тажрибалари 8—12 қаторли бўлиб, шундан ҳисобий қаторлар ўртадаги 4 қатордир. Ғалла ўрадиган «Кейс» «Класс» ва бошқа комбайнлар бир маротаба ўтишида ўриладиган қаторлар ҳисобий қаторлар сони билан тенг бўлиши керак. Ғалла-дон экинлари (кичик бўлакчалар)даги дала тажрибаларида ўрим ва бошқа кузатувлар ҳар бир булакчадаги доимий қозиқпар қоқилган (ҳисобий қаторлардан; турт жойдан) қисмдан дала узунлиги бўйича тенг ўлчамлар ва мутаносибликда ҳимоя булаклари қолдирилган ҳолда утказилиши лозим. Кўп омилли бундай дала тажрибаларида (кўчат қалинлиги, озиқлантириш меъёрлари ва сугориш тартиби) вариантлар сони дапа кенглиги, узунлиги инобатга олинган ҳолда 12, 16, 18 вариантдан ошмаслиги, уч-тўрт қайтариқда, бир ва ундан кўп ярусларда жойлаштирилиши, ҳар бир вариант (бўлакча)нинг ҳисобий майдони 50—100 кв.м.дан кам булмаслиги лозим. Ишлаб чиқариш шароитидаги тажрибалар вариантлари катгалиги 1200 кв.метрдан 1 гектаргача Оўлиши, умумий майдони эса 8—10 гектардан ошмаслиги, вариантлар кенглиги тракторларга тиркалган экиш сеялкаларининг бир ёки икки из юришидан кам бўлмаслиги зарур.
Мамлакатимизда дала тажрибалари учун асосий тупроқ турлари, уларнинг механик, микроагрегат таркиби, яъни енгил-қумлоқ-тошли, ўртача, оғир-соз-лойсимон ҳамда ер ости сувлари сатҳи (3,0 м.дан чуқур, 2—3 м, 0,5— 2,0 м.гача) жойлашувига қараб, танланиши (дала эни, дала узунлиги) тажриба, иш дастурида кузда тугилган вариантлар, қайтариқларнинг яруслар бўйича жойлашувига, услубий қўлланмаларга тулиқ риоя қилинган ҳолда ўтказилиши талаб этилади.
Бунда:

1. 
   Танланган ҳудудда энг кўп тарқалган тупроқ турлари маюуга асос қилиб олиниши ҳамда ер ости сувлари сатҳи жойлашуви, албатта, эътиборда тутилиши, қолган тупроқ турлари кейинги илмий изланишларга мавзу бўлиши кўзда тутилиши лозим:
   
2. 
   Тажриба ўтказиладиган дала танлангандан сунг унинг икки жойидан (қайтариқпар бўйича) ер ости суви сатҳигача (2-3 м, 0,5-2,0 м), бундай сувлар_ 3 м. дан чуқур бўлса 2—3 метргача ёки ер ости суви сатҳи жойлашган қисмгача ковланиб (1x2 м. кенгликда), тупроқ генетик қатламлар бўйича ёзма таърифланади.
   
3. 
   Генетик қатламлар (горизонтлари) бўйича тупроқ намуналари (ер ости сувлари 2-3 м; 0,5-2,0м.дан сув намуналари) олиниб, лаборатория шароитида таҳпил қилинади. Унда тупроқнинг механик, макро-микроагрегат таркиблари,
   

дала тупроғининг умумий таърифи учун генетик қатламлар буйича гумус (чиринди), 1ЧРКнинг умумий қамда ҳаракатчан шакллари амал-ўсув даври бошида ва охирида вариантлар буйича аниқланали Шунингдек, ер ости сувларидан намуналар олиниб, сув сурими тўлиқ таҳлил қилинади. Ундаги 5О4, СЬ, НСО3, Ме, Са+К турларининг қуруқ қолдиғи миқдорлари аниқланади. Бу кўрсаткичлар тупроқ намуналарида қам урганилиши лозим.

4. 
   Дала тупроғининг агрофизик кўрсаткичлари, албатта, ўрганилиши шарт. Бунда дала тупроғининг чекланган дала нам сиғими (ЧДНС), сув утказувчанлиги, ҳажм вазни оғирликлари амал-ўсув даври бошида умумий фонда, қайтариқлар бўйича; амал-ўсув даври охирида (кузда) сув утказувчанлик, ҳажм оғирлиги вариантлар буйича ўтказилиши (тупроқ ҳажм оғирлиги ҳар 0-10 см. дан (0-70 см. ёки 1,0 метргача ўрганилиши) зарур.
   
5. 
   Суториш ишларини ўтказишда сув сарфи ҳисобланиши керак. Бунда «Чипполетти» (0,25-0,50 см), «Томпсон» сув ўлчагич асбобларидан фойдаланилади ва Суғориш олди ва суғоришдан кейин ўтиш фазалари бўйича буғдой, арпа ва бошқа ғалла-дон экинлари экилган далаларда туплашгача, найчалаш ва бошоқлашгача, пишиш даврида (сут, мум) тупроқнинг 0-50; 0-70; 0,50 см.ли ҳисобий қатламларидан намуналар олиниши керак.
   
6. 
   Ер ости сувлари сатҳи (2-3 м, 0,5-2,0 м.) жойлашувига қараб, дала тажрибаларининг ҳар қайтариқдан 2-4 вариант (булакча)ларида кузатув қудуқлари урнатилади. Улардан сув сатҳи вариантлар бўйича суғоришгача, суғоришдан сўнг ҳар ўн кунда (1,10,20.30 кунларда) ўлчаниб урганилиши, ер ости сувларидан намуналар олиниб (қуруқ қолдиқ, хлор иони) лаборатория шароитида таҳлил қилиниши лозим.
   
7. 
   Дала тажрибалари давомийлигидан қатъий назар зироатлар илдиэ тизимининг ривожланиши, амал-ўсув даври охирида кавланиб, жойлашуви сзма таърифланади, чизма шаклида қоғозларга туширилади ёки расмга олинади.
   

Олинган ҳосил натижалари ҳақидаги маълумотларга математик ишлов берилиши, бу тадбир вариантлар, қайтариқлар бўйича Б.А.Доспехов ёки В Н.Перегудовлар томонидан ишлаб чиқилган услубиётга амал қилинган ҳолда ўтказилиши керак.
Мавзу танланишида, албатта, ўрганиладиган ғалла-дон (буғдой арпа) ва бошқа эироатлар навлари Давлат рсестрига киригилганлиги, ёки истиқболли эканлигига эътибор берилиши лозим Йиллар давомида олинган маълумотлар, утказилган кузатувлар, қиёсий таҳлиллар асосида таёрланган агротавсиялар шундагина чоп этилиши ва мутахассисларга етказилиши мумкин.

24. 
    КУЗГИ БУҒДОЙДА ФЕНОЛОГИК КУЗАТУВЛАР ЎТКАЗИШ УСЛУБЛАРИ
    

Кузги буғдойда фенологик кузатишлар дала тажрибасининг барча такрорланишидаги вариантларда олиб борилади.
Бошоқли-дон экинларининг 10%и маълум бир ривожланиш даврига кирса, бу ривожланиш даврининг бошланиши, агарда улардан 75%и маълум ривожланиш даврида бўлса, ўсимликлар ривожланиш даврига тўлиқ кирди деб ҳисоблаш мумкин.

1. 
   Бошокли-дон экинларида ривожланиш даволарини аниклаш.
   

Бошоқди-дон экинларида ривожланиш даврининг бошланиши ёки улар бу даврга тўлиқ кирганини аниқлаш ишлари қуйидаги
ҳисоблаш орқали амалга ошириш мумкин: тажриба даласининг (тажрибанинг мақсади ва вазифасидан келиб чиқиб, албатта) белгиланмаган ва танланмаган беш нуқтасидан 15 туп ўсимлик олиниб, ҳолати бўйича, ривожланиш даври белгиламади. Масалан, кузги буғдойнинг тупланиш даври бошланганлигини аниқлаш учун тажриба даласидаги беш нуқтанинг ҳар биридан 15 туп ўсимлик олиниб, уларнинг тупланган (буғдой тупроқ остида туп бўғини ҳосил қилиб, туп бўғиндан 2-3 та майса (барг) шакллантирган булса, тупланган ҳисобланади) ва тупланмаган ўсимликлар ҳисобга олинади. Айтайлик, туплаган ўсимлик 1- нуқгада 15 тадан 2 та, 2-нуқгада 1 та, 3-нуқтада 2 та, 4-нуқгада 2 та, 5-нуқгада 1 та.
Демак, 5 нуқгадаги 75 дона ўсимликдан 8 донаси туплаган. Бу эса, урта ҳисобда бир нуқтала 15 ўсимлиқдан 1,6 донаси туплаганини билдиради.

1.6 100
15

Б,

-10,6%

160 ' 15
Бунда: Б, - буғдой туплаши.
Демак, таҳлил асосида бу муддат (сана)ни белгилаб, буғдойда тупланиш даври бошланган, деб ҳисоблаш мумкин. Бундай ҳисоб-китоблар ҳар куни ва куннинг маълум бир вақгида ўсимликлар ривожланиш даврига тўлиқ киргунига қадар давом эттирилади. Бунда :
а) кузги буғдойда тупланиш даврининг бошланиши тупроқ остидаги тупланиш бўғинидан ён барглар;
б) найчалаш даври буғдойнинг ён поясида тупроқ юзаскдан 1-2 см баландликда биринчи поя бўғини пайдо бўлиши;
в) бошоқлаш даври буғдойнинг оналик муртагидан пайдо бўлган бошоқ- поя (найча) қисми ярмигача ривожланган бошоқ ҳолати;
г) гуллаш даври кузги буғдойнинг 75% бошоқпарида оталик чангчилари ташқи томонлан кўзга ташланиши билан белгиланади. Масалан; 1 м² да 300 дона бошоқ мавжуд бўлиб, шундан 225 донасида оталик чангчилари кўзга ташланса, кузги буғдойни гуллаш даврида деб ҳисоблаш мумкин.
Маълумки, буғдойнинг пишиш даври учга -сут пишиш, мум пишиш, тўлиқ пишиш даврларига бўлинади;

• 
  суг пишиш даврида буғдой донлари бошоқда эндигина пайдо бўлган, яшил ранг олиб, «сутга» тўлган бўлади;
  
• 
  мум пишиш даврида бошоқдаги дон тирноқ орқдли босиб кўрилганда кесилади, пояси ҳамон яшил рангда бўлади;
  
• 
  тўлиқ пишиш даврида бошоқдаги дон қотиб, қаттиқлашади ва бутунлай сариқ рангга киради.
  

Н. Кузги бугдойда кўчат қалинлиги (ўсимлик туп сони)ни аниқлаш учун фенологик кузатишлар ўтказиш
Кузги буғдойда кучат қалинлиги амал-ўсув даври давомида икки марта амал-ўсув даври бошида ва охирида аниқланади. Кўчат қалинлиги усув даврининг охирида аниқпаниши ўрганилаётган ҳамда дастурда белгиланган ва ташқи омилларнинг кўчат қалинлигига таъсирини белгилайди.
Далада бугдойнинг кўчат қалинлиги тажрибанинг 1 ва 3 такрорланишларида, барча вариантларда аниқланади.
Кўчат қалинлигини аниқлаш учун ҳдр бир вариантда диоганаллар бўйича I м² ўлчамда доимий қозиқпар қоқилган уч нуқта белгилаб олинади (зинапоя
шаклида). Бу нуқгаларда барча фенологик кузатувлар буғдойнинг амал-ўсув даври охиригача олиб борилади.
Кузги буғдойнинг амал-ўсув даври бошида кўчат қалинлигини аниқлаш ишлари тўла майсалар қосил бўлганда ўтказилади.
Амал-ўсув даври охирида эса қолган фенологик кузатувларни лаборатория шароитида давом этгириш учун белгилаб қўйилган жойлардан ўсимликлар эқтиётлик билан қазиб олинади, ривожланиш даврида бир-бирига қўшилиб кетган туплар ажратилади ва қақиқий кўчат қалинлиги аниқланади.
Қазиб олинган бугдой туплари нуқталар бўйича алоқида (I м²даги) боғлам қилиниб, бошоқлари қоғоз билан ўраб қўйилади.
Алоҳида-алоҳида боғланган боғламларда қуйидагилар аниқланади:

• 
  ҳақиқий кўчат қалинлиги, (туп сони), 1м² дона;
  
• 
  тудцаги умумий поялар сони, 1м ² дона;
  
• 
  ҳосилли (бошоқли) поялар сони 1м² дона;
  
• 
  бошоқдаги дон сони, дона,
  

Бошоқдағи дон сони эса, қуйидаги формула орқапи аниқланади:
_п а 1000
Дс=—
Бунда: Д,.- бошоқдаги дон сони; а-1 м² даги дон оғирлиги; Ь-минг дона дон оғирлиги; с-бошоқли поялар сони.
Масалан, биз таҳпил қилаётган нуқгалардан биридаги (!м²да) дон оғирлиги 360 г, 1000 дона дон оғирлиги эса 40 г, бошоқли поялар сони 300 донани ташкил этса,

361) 1000
40

Д
_:зоо = ³⁶⁰⁰⁰⁰:300 = 9000:300 = 30 40
Демак, ушбу нуқтада битта бошокдаги доннинг ўртача сони 30 донани ташкил этади;

•