Дала тажрибаларини ўтказиш услублари

ўсимликни бўйи ва бошоқ узунлиги, см. Ўсимликнинг бўйи унинг ҳолатига қараб, март, апрель, май, июнь ойларининғ биринчи кунида ва охирги марта ўримдан олдин белгиланган нуқгаларда амалга оширилади Бошоқ узунлиги эса, фақат бир марта-ўримдан олдин аниқланади;

қирқиб олинган богламнинг оғирлиги, г. Бу кўрсаткични аниқпаш учун боғламдаги буғдойнинг тупланиш буғини юқорисидан 15 см қолдирилиб, қирқилади ва боғлам тарозида тортилади;

Д


ч
9-~


С

боғлам бошоқпаридаги дон оғирлиги, г. Белгиланган майдондан олинган боғламдаги бошоқлар янчилади, тозаланади ва тарозида тортилали Олинган натижани маҳсулдор поялар сонига бўлиб, битта бошоқдаги дон оғирлиги аниқланади. Масалан; 1м² даги дон оғирлиги 420 г ни, маҳсулдор поялар сони 310 донани ташкил этса,

Бунда: Д_в—битта бошокдаги дон оғирлиги, г; а-1м²даги дон оғирлиги. г;

Д


420
310


1,35

с-маҳсулдор поялар сони, дона.
Демак, битта бошокдаги дон оғирлиги 1,35 г;

• 
  бошоқдаги қаторлар сони ва ҳар бир қатордаги дон сони ҳам белгиланган ўша нуқталардан олинган боғламлардаги бошоқдарда аниқпанади. Бу амал, айниқса, буғдойнинг экологик нав синовига йўналтирилган тажрибаларда амалга оширилиши муҳим аҳамиятга эга;
  
• 
  1000 дона дон оғирлигини аниқлашда белгиланган ҳар бир нуқгадан (1м²дан) олинган ҳамда янчилган дондан санаб минг дона ажратилади ва тарозида тортилади;
  
• 
  дон ва сомон ҳосиддорлиги. Кузги буғдойнинг дон ва сомон ҳосилдорлиги барча такрорлашлардаги ҳар бир вариантда алоҳида белгиланган 3 нуқтадан олинган ўсимлик намуналарида аниқланади Бунинг учун 3 нуқгадан олинган ва янчилиб, тарозида алоҳида тортилган дон огирлиги йиғиндиси учга бўлинади ва 1м²дагй доннинг ўртача оғирлиги аниқланади:
  

^ д, -гд, + о, .
' 3 ’
Бунда: Аў— 1м² даги доннинг ўргача оғирлиги, г; гц - биринчи нуқгадаги дон оғирлиги, г; а₂ — иккиинчи нуқгадаги дон оғирлиги, г; аз — учинчи нуқтадаги дон оғирлиги, г.
I м²да аниқланган ўртача дон оғирлиги гектар ҳисобида аниқланади:
Д _х= Ау 10000 м² (1 га);
Бунда: Д_х - дон ҳосилдорлиги:
Ау - 1 м²даги доннинг ўргача оғирлиги, г;
Масалан, доннинг нуқгалар бўйича оғирликлари 1 м²да а_г423, а₂-387, аз-410 грамм бўлса, унда ўртача дон оғирлиги 406,6 граммни ташкил этади.
Демак, Ау - 406,6 г. Бунда Д_х= 406,6-10000 = 4066000,0 г. Буни тоннага айлантирсак 4,066 т, яъни 40,06 центнерни ташкил этади.
Сомон ҳосилдорлиги ҳам шу тарзда аниқланади.

■

Кузги буғдойнинг ривожланиш даврларини бслгилаш учун намунавиЙ шакл

Экиш муп-

укиб чиқиши

туплаш

найчялаш

бошоқдаш

дати

бошла-

тў-

бо*шла

т»-

бошла

тў*

бошла

Т»-

ниши

лиқ

ниши

лиқ

нИШИ

ЛИҚ

ниши

лиқ

униб

туп-

наЯ-

бо-

чиқи

лаш

ча-

шоқ-

ши

лаш

лап.

№

Куэатдц муддатлари

гул-
лаш

суг

1

1 м'

Киш

Клш

Со»уқ

а»

Д»

га

даи

ла

туп

туи

кирн

чиккан

ноСуд

СО#1И

сонм

■цдол

дан

5?лг»и

Свег.

(«г

ол-

сўнгги

ўсим-

бо-

дин

туп

ликлар

ши-

ри

туп

сони

СОНМ.

*»>

ам)

сони, м> дона

м^2 доня

%

мум тў- яиц

2. 
   жадвап
   

Кузги буғдойнинг дон ва сомон ҳосилдорлигини аниқдаш учун намунавий шакл

№	! м-'	Тупла	Маҳ-	Битта	Ўсим-	Боғлам	Бигга	Ео-	1000	Биологик
	даги	ГИ	сул-	бошоқ-	лик	(сног)	бошок;-	шоқ	дона	ҳосил, иУга
	туп сони	уму мий поя- лар сони, М^2/ дона	дор поя- лар СОНИ, М^2/ дона	даги ДОН сони, дона	бўйи, см (ойлар буйи ча)	оғирли ги, г	даги дон оғирли- ги, г.	уэун лиги, см	дон оғир- лиги, г	дон	сомон

Тажрибадаги ўрим-йиғим вақтида йўқотилган дон ҳосили қуйидагина аниқланади:

Тажриба даласида ўрим-йиғим ишлари давомида такрорланишларнинг ҳамма вариантларидаги уч нуқтадан диогонал бўйича 1 м² ҳажмдаги майдон ажратиб олинади. Ажратиб олинган майдондаги тўкилган дон, узилиб қолган бошоқлар териб сшинади ва тарозида ўлчанади. Нуқгалардан йиғиб олинган дон оғирликларининг ўртача ҳисоби чиқарилиб, бир гектарда урим-йиғим вақгида йўқотилган дон ҳосили аниқланади.
Эслатиб ўтиш жоизки, кузги буғдойнинг айрим навлари кучли шамол таъсирида ёки илдизлари яхши ривожланмагани сабабли меъеридан ортиқ суғорилганда «ётиб» қолиши мумкин. Бундай холатда дала буйича буғдой поялари «ётиб» қолган жойлар аниқланади ва ўлчаб чиқилади. Ўрим-йиғимни бошлашдан олдин эса, жойлардаги буғдой қўдда (агар кам бўлса) ўрилади, «ётиб» қолган буғдойлар билан бавд майдон кўп бўлса, махсус жаткалар ёрдамида ўриб олинади ва кейинчалик комбайнларда янчилади.
Илдиз ва анғиз қоддицпарини ҳисоблаш.
Кузги буғдойда илдиз ва анғиз қолдиқлари тажрибанинг уч такрорланишида аниқланиши керак.
Бунинг учун тажрибанинг ҳар вариантвдан диагонал бўйича уч нуқга белгилаб олиб, 25x25 см кенгликда тупроқнинг ҳар 10 см қатламидан (0-10, 10- 20, 20-30 ва х.к.) 1 метргача тупроқ олинади Олинган тупроқ намунапари тешикчалари диаметри 1 мм бўлган махсус ситаларда ювилади. Ювиб олинган илдизлар яхшилаб қуритилади ва 0,1 г аниқликкача ўлчайдигзн махсус тарозиларда тортилади; 1 м² ҳисобида ҳисобланади илдиз ва анғиз қолдиқлари аниқланади.
Масалан, ҳар бир нуқгадан (50x50 см.дан) тегишли равишда 85,4; 92,6; 73,5 г буғдой илдизи ва анғиз қолдиқлари аниқланса увда уларнинг ўртачаси 83,8 г.ни ташкил этади.
„ К,+К_г+К, 85,4 + 92,6 + 73,5 251,5 „„ ..
/V. * ■ ~ ~ ' '' — * оЗ.о Г,
'3 3 3
Демак, олинган 83,8 г.ни I м² майдонга ҳисоблаймиз.
Ў_қ= И_к Н_с = 83,8 4 = 335,2 г.
Куриниб турибдики, I м² да буғдойнинг илдиз ва анғиз қолдиғи 335,2 г.
Гектар бўйича буғдойни илдиз ва анғиз қолдиғи қуйидагича ҳисобланади:
АИ_Қ= Ўқ 10000м²= 335,2 10000 м² =,3352000 г ёки 3352 кг ёки 3 тонна 352 кг ёки 33,5 ц/га
Бу ерда: Иқ - 25x25 см даги илдиз ва анғиз қолдиги, г.
К.1> Кг> Қз- белгиланган нукталарлаги илдиз ва анғиз қолдику1^аРИ, г.
Ўқ - буғдойнинг 1 м^{1 2 3 4 5}даги ўртача илдиз ва анғиэ қолдиғи, г АИқ - буғдойнинг бир гектардаги илдиз ва ангиз қолдиғи, г.
Кузги буғдойнинг қишлаш даражасини ва нобуд бўлган ўсимликлар сонини аниқлаш.
Кузги буғдой усимликларининг вариантлар бўйича қишлашдан олдинги сонини қишлашда ва кейинги сони билан таққослаб ўрганиш уларни совуққа қай даражада чидамлилигини ва келгусида олинадиган ҳосил салмоғини белгилайди.
Кузги буғдойнинг совуққа чидамлилик даражасини аниқлаш мақсадида совуқ тушгандан сўнг ҳар ойнинг учинчи ўн кунлигида тажрибанинг икки такрорланишидаги типик ва типик бўлмаган жойлардан тупроқ билан бирга ўсимлик намуналари қазиб олинади. 20 см чуқурликда 25 см.ли монолит ёрдамида махсус қазиш мосламалари билан қазиб олинадиган бу намуналарнинг тупланиш бўғини ва илдиз тизимига зарар етмаслиги лозим
Намуналарни таҳлил қилишдан олдин ўсимликнинг ривожланиш даври, тушган қор қалинлиги ёки музлаган қатлам қалинлиги, қисқаси, ўсимлиқларнинг нобуд булишига таъсир этган омиллар аниқланади. Қазиб олинган намуналар эҳгиётлик билан лабораторияга олиб келинади ва усти намланган қоп ёки бошқа материал билан ёпилиб, 5-6 °С ҳароратда 3-5 кун сақланади. Намунадаги музлаган қатлам эригандан сўнг унинг устини очиб, ҳарорати 15-20°С бўлган ёруғ хонага жойлаштирилади ва шу ҳолатда 15-20 кун сақланади. Кейинчалик намуналардаги буғдой баргининг ранги, нобуд бўлган ўсимликлар сони, тупда нобуд бўлган ва бўлмаган поялар сони, умуман зарарланмаган туп ва ундаги поилар сони аниқланали. Қисоблашдан олдин барча ўсимлик гуплари тупроқдан тозаланган ва илдизлари ювилган бўлиши керак.

24. 
    ҚАНД ЛАВЛАГИДА ТАЖРИБА ЎТКАЗИШ ВА ФЕНОЛОГИК КУЗАТИШЛАР ОЛИБ БОРИШ УСЛУБЛАРИ
    

Биологик жиҳатдан қанд лавлаги 2 йиллик ўсимлик ҳисобланади. Ҳастининг 1-йилида илдизмева ҳосил қилади, иккинчи йили эса уруғ бсради. Ушбуларни ҳисобга олган ҳолда унинг усиши ва ривожланиши йиллар бўйича турлича булади
Қанд лавлаги бўйича агротехник тажриба утказишда ҳар бир вариант майдони 100 м²дан 300м²гача бўлиши мумкин Бунда такрорланишлар сони тўртгадан кам бўлмаслиги лозим. Агар вариантлар майдони 300 м²дан ортиқ бўлса, тажрибани 3 такрорланишда ўтказиш, ишлаб чиқариш тажрибаларини, улардаги вариант майдони бир гектардан кам бўлса, икки такрорлашда, бир гектар ёки ундан кўп бўлса, бир такрорлашда ўтказилиши мумкин.

1. 
   Қанд лавлагида фенологик кузатувлар ўтказиш услублари
   

Қанд лавлаги ҳаётининг биринчи йилида 3 ривожланиш даврини — барг ривожланиш; илдизмева ривожланиш; шакар туплаш даврларини ўз ичига олади. Унда қуйидагилар бўйича фенологик кузатишлар ўткаэиш муҳим аҳамиятга эга:

6. 
   Зарарлангдн ва касалланган барглар микдорини аникдаш.
   
7. 
   Касаллик ва зараркунандалар билан зарарланиш даражасини аникдаш, дона.
   
8. 
   Ҳосилдорликни аникдаш, ц/га.
   

П. Униб чиқиш даражасини аникдаш
Кднд лавлагининг униб чиқиш даражасини аниқлаш ва бошқа фенологик кузатишлар ўгказиш учун тажрибанинг қар вариантидан диагонал бўйича 3 нуқта танлаб олинади. Тажриба натижалари янада аниқроқ бўлиши учун ҳар бир нуқтанинг оралиқ масофаси кдтор кенглигига қараб, 60 см-16,666 п/м, 70 см- 14,444 п/м, 90 см-11,111 п/м бўлиши ксрак. Ҳисоб-китоб айнан шу нуқталарда олиб борилади. Урутларнинг униб чиқиш даражаси ҳар икки кунда бир марта аниқданади ва нуқгалар бўйича олинған натижалар умумлаштирилиб, уртача ҳисоб чиқарилади.
Ушбу кузатув экилган уруғларнинг 10%и униб чиққан кундан бошланади.
Қанд лавлагида 1, 2, 3 жуфт чинбарглар пайдо бўлиш даврини аникдаш ҳдм белгиланган худди шу нуқгаларда юқорида қайд этилганидек олиб борилади.

3. 
   Кўчат қалинлигини ҳисоблаш
   

Кднд лавлагида кўчат қалинлигини аниқлаш ўсув-амал даврида икки марта ўтказилади. Биринчи марта ягана қилингандан кейин, иккинчи марта вегетация охирида. Кучат қалинлигини биринчи марта аниқлаш ишлари вариантнинг белгиланган уч нуқгасида олиб борилади. Бунда нуқгалардаги ўсимликлар сони ҳисобланиб, дала дафтарига қайд этилгандан сўнг, ўзаро қушилиб, уларнинг ўртача сони топилади.
у °1^+а1^{+ д})

Кдня лавлагининг кўчат қалинлиги ҳисобланади:


қуйидаги формулалар орқали


ГсЮОООт¹
К, К,

‘ 3
Бу ерда: К_к- кўчат қалинлиги, га;
Ў_с- белгиланган нуқгаларда аникданган усимликлар сони, дона;
Қ_у- белгиланган нуқгада ўсимликлар сони ҳисобланган оралиқ
масофа, м;
Қо- қатор ораси, м;
Масалан, тажрибада қатор ораси 60 см.ли, ўсимликлар 16,666 п/м.дан иборат уч нуқгада аниқпанади.
Бунда: 1-нуқтада (а))-98,3 дона;

2. 
   нуқгада (аг)-93,7 дона;
   
3. 
   нуқгада (а_})-95,1 дона.
   

У -

98,3 + 93,7 + 95,1
3

= 95.7 дона

Бундан:

К_к =

95,7 ■ 1 ОООО.и^;
16,6 0,6

957000
9.96

= 96,08 минг/га

Демак, тажриба олиб борилган вариантда қанд лавлагининг кучат қалинлиги гектарига 96,08 минг туп.
Вегетация охиридаги кўчат қалинлигини аниқдаш ишлари ҳам юқорида келтирилганидек амалга оширилади.
ГУ.Қанд лавлагининг ўсиши, ривожланиши ва қандлилик даражасини аниқпаш
Қанд лавлагининг ўсиши, ривожланиши ва илдизмевасидаги қандлилик даражаси ҳар ойда икки марта аниқланиши керак: ойнинг бошида (1-кунида) ва ўртасида (15-кунида). Бунинг учун тажрибадаги икки такрорланишнинг (1,3) барча вариантларидан усимлик намуналари олиниши зарур. Олинадиган намуналар вариантларнинг диагонал йўналиши бўйлаб белгиланади. Намуна учун агар тажриба вариантлари майдони 100 м² дан - 300 м³ бўлса 20 дона, ундан катта бўлса (>ЗООм²) 40 дона ўсимлик намуналари олинади.
Усимлик намуналари охирги марта қанд лавлагини йиғиштириш олдидан тажрибанинг барча вариантлари ва такрорланишларидан олиниши керак
Қазиб олинган намуналар лаборатория шароитида ўрганилиб, қуйидагилар аниқланади:
а) сони, дона;
б) оғирлиги, г.;
е) кенглиги ва узунлиш, см.;
ж) юза майдони, см².;
в) банди узунлиги, см.;
г) банди оғирлиги. г.

2. 
   Илдизмеваларининг:
   

а) диаметри, см;
б) узунлиги, см;
в) оғирлиги, г;
г) қандлилиги, %.
Ўсимликнинг барг намуналари билан ишлашда барг бандидан ажратиб олиниб, алоҳида-алоҳида ҳисобланади. Бу жараёндаги ҳисоб-китоблар санаш, улчаш, тарозида тортиш йўли билан амалга оширилади.
Барг юзасини аниқлашда Н И Орлов усулидан фойдаланилади. Бунда барг узунлиги унинг кенглигига кўпайтирилиб, кейин қабул қилинган коэффициент 0,75 га кўпайтирилади:
Б_м= Б_у • Б_к • 0,75
Бунда: Б„ - барг юзаси майдони, см² Б_у - барг узунлиги, см.
Бц - барг кенглиги, см.

Масалан, айтайлик, барг узунлиги 27 см. кенглиги 9 см. Бу ҳолда: Б„“ 27-9 - 0,75 - 182,2 см²
Ўсимлик барги .бўйича таҳлилларни амалга оширишда қуйидаги жадвал тузилади:

ҲисоС-	Твкрор	Вари-	Усим-	Барг	Бврг	Барг	Бярг	Барг	Барг	Барг
лвиган	яашлар	нтлар	ликлар	соми.	оғирлв-	узунли	квнглм	банли	бандн	юз
куи		Тартиб раадми	тартиб рақами	дона	ги. г.	ги, см	ги, см	узунли ги, см	оғир- лмгм, сг	маЙ- докм, см^2

26.1-жадвал
Лавлаги барги кўрсаткичларини аниқлаш учун намунавий шакл

Ўсимликни илдизмева намуналари билан ишлаш лаборатория тароэиларида ва махсус асбоблар ёрдамида амалга оширилади.
Қазиб олинган илдизмевалар лабораторияга олиб келиниб, барглардан тозалангач, диаметри, узунлиги ва огирлиги аниқланиб, дафтарга ёзиб қўйилади.
Қанд лавлагининг қандлилик даражаси қуйидагича аниқланади: барча биометрик кўрсаткичлари аниқданган қавд лавлаги илдизмеваси узунасига, юқоридан пастга диагонал бўйича кесилади. Иккига бўлинган илдизмеванинг ҳар икки бўлагидан 1,0 см. қалинликда кесилган йуналиш бўйича пластинка кўринишида намуна олинади. 1,0 см қалинликда кесиб олинган илдизмева пластинкасини ўргасидан 0,8-1,0 см кенгликда тўртбурчак шаклида намуна олинади. Ушбу намунанинг икки учидан ва ўртасидан ҳам кубик шаклида намуна олинади. Бу намуналардан ўсимлик шарбатини ажратувчи махсус асбоб ёрдамида олинган шарбат суюқлиги «00-106» русумли реферактометрга солинади ва илдизмеванинг қандлилик даражаси аниқданади.
Ўсимлик илдизмеваси бўйича таҳпилларни амалга оширишда қуйидаги жадвал тузилади.

2. 
   жадвал
   

Лавлаги илдизмевасининг қандлилик даражасини аниқлаш учун намунавий шакл

Ҳмсоб-	Такрор-	Вариантлар	^сим-	Илдиэ-	Иддиэ-	Илдиэмева	Илдиэ-
лантян қун	лашлар	таргиб	ликлар	мева дма-	мева уэун-	огирлиги,	мева
		рақами	тартиб	метри,	лиги, см	г	қандли
			рақами	см.			лик
							даражаси. %

Қанд лавлаги илдизмевасининг қандлилик даражасини рефрактометр усулида аниқпашда ҳаво ҳароратига боғлиқ тузатишни ҳисобга олиш керак. Тузатишлар жадвали «ОС-101» ёки «00-106» русумли рефракгометрларни ишлатиш бўйича қу .ланмада келтирилган.

V. Ўсимликнинг қуриган, зарарланган ва узилган
баргларини ҳисоблаш
Маьлумки. қанд лавлаги илдизмевасининг ўсиши, ривожланиши ва қандлилик даражасига барглар фаолиятининг таъсири катга. Дарҳақиқат, барг қанд лавпаги ҳаётида муҳим рол ўйнайди. Шу боис қанд лавлагининг ҳар бир ривожланиш даврида қатор ораларини механизмлар билан қайта ишлаш вэ
бошқэ ташқи таъсирлар туфайли нобуд бўлган барглар сонини қисобга олиб бориш зарур.
Қанд лавлагида нобуд бўлган барглар сонини аниқпаш бир такрорланишнинг барча вариантларида ўтказилади. Бунинг учун диагонал бўйича ҳар уч қатордан биттасида 2 талан ўсимлик белгиланади. Таҳлил учун 20 та ўсимлик олиниши керак. Таҳлил қатор ораларини ишлашдан (культивация) олдин ва кейин ўтказилади.
Олинган натижаларни қдйд этиш учун қуйидаги жадвал тузилади.

2. 
   жадвал
   

Қанд лавлагининг зарарланган ва узилган барглари сонини ҳисобга олиш учун
намунавий шакп

Ҳисоб-	Такрор- лашлар	Вариант лар тартиб раҳами	Ўсим-	Барглар сонц
				қаттэр	ишланганлан сунг
			тартиб рақами	раларинн	^арар	зарарланган		узилган
				ишлашга МЛар	ланма- ган	лона		шоп»	%

VI ҲрСИЛИИ ЙИГНШ ВД ХИСоблаш

Қанд лавлагининг илдизмева ҳосилдорлигини аниқлаш амал-усув даври давомида вариантларда диагонал бўйича белгиланган нуқгаларда амалга оширилади. Ҳосилдорликни имкон қадар тажрибанинг барча такрорланишларида аниқлаган маъқул, бу эса янада аниқ маълумотлар олишга ёрдам беради.

Бунинг учун белгиланган нуқгалардаги илдизмевалар кавлаб олинади. Улар барглардан, тупроқ қолдиқларидан тозаланиб, лаборатория тарозиларида ҳар бир нуқга бўйича алоҳида-алоҳида тортилади.
Ушбу иш амалга оширилгандан кейин нуқгалар бўйича олинган маълумотлар ўзаро қўшилиб, умумлаштирилади ва ўртачаси чиқарилади:

И =